در سال‌های اخیر با توجه به شیوع جرایم مربوط به حمل مواد مخدر و اجرای مجازات مربوط به این نوع از جرایم که غالبا سالب حیات یا موجب سلب آزادی‌های فردی می‌شد انتقادات فراوانی را چه از طرف جرم‌شناسان و جامعه‌شناسان ایرانی و چه از طرف مجامع بین‌المللی به همراه داشت، که باعث شد در چند سال اخیر نمایندگان مجلس به اصلاح مواد مربوط به این نوع از مجازات‌ها در قانون مبارزه با مواد مخدر روی آورند. در ادامه به روند اصلاحات مربوط به جرم حمل مواد مخدر و مجازات آن می‌پردازیم.
تصویب قانون مبارزه با مواد مخدر
مجمع تشخیص مصلحت نظام اولین قانون جامع مبارزه با مواد مخدر را در سال ۱۳۷۶ به تصویب رساند. این مجمع که در ابتدا برای حل تعارض احتمالی میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان ایجاد شده بود با توجه به حساسیت موضوع مواد مخدر رأسا تصمیم به تصویب قانونی گرفت که مجازات شدیدی برای جرایم حوزه‌ی مواد مخدر در نظر گرفته بود. اگرچه هنوز صلاحیت قانونگذاری مجمع تشخیص مورد انتقاد و محل بحث و نظر است اما این قانون از زمان تصویب تا به حال اجرا شده است.
آنچه موجب حساسیت بالای این حوزه از جرایم می‌شود جذابیت مالی اعمال مجرمانه مربوط به مواد مخدر است. رئیس کمیته‌ی مستقل مبارزه با مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت در گفت‌وگویی گردش مالی جرایم مربوط به مواد مخدر را روزانه ۱۱۰ میلیارد تومان برآورد کرده است. شاید بتوان گفت همین نرخ بالا از سود مالی، بیشترِ تلاش‌ها برای جلوگیری از ارتکاب این جرایم را بی‌نتیجه می‌گذارد.
جرایم مصرح در قانون مبارزه با مواد مخدر
عمده رفتارهای مربوط به مواد مخدر و روانگردانهای صنعتی در این قانون جرم‌انگاری شده‌اند. ماده‌ی اول این قانون به تعیین این اعمال مجرمانه پرداخته است. در این ماده می‌خوانیم: «اعمال زیر جرم است و مرتکب به مجازات‌های مقرر در این قانون محکوم می‌شود:
- کشت خشخاش و کوکا مطلقا و کشت شاهدانه به‌منظور تولید مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی؛
- وارد کردن، ارسال، صادر کردن و تولید و ساخت انواع مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی؛
- نگهداری، حمل، خرید، توزیع، اخفا، ترانزیت، عرضه و فروش مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی؛
- دایر کردن یا اداره کردن مکان برای استعمال مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی؛
- استعمال مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی به هر شکل و طریق مگر در مواردی که قانون مستثنی کرده باشد؛
- تولید، ساخت، خرید، فروش، نگهداری آلات و ادوات و ابزار مربوط به ساخت و استعمال مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی؛
- فراری دادن یا پناه دادن متهمین، محکومین مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی که تحت تعقیب‌اند یا دستگیر شده‌اند؛
- امحا یا اخفا ادله‌ی جرم مجرمان؛
- قرار دادن مواد مخدر یا روانگردانهای صنعتی غیردارویی یا آلات و ادوات استعمال در محلی به قصد متهم کردن دیگری.
همان‌طور که در این ماده تصریح شده است طیف گسترده‌ای از این جرایم با توجه به حساسیت بالای مواد مخدر و روانگردانهای صنعتی مشمول این قانون شده‌اند. دسته‌ی اول مواد موضوع این قانون بنگ، چرس، گراس، تریاک، شیره، سوخته و تفاله‌ی تریاک است که مجازات کمتری نسبت به دسته‌ی دوم یعنی روانگردانهای صنعتی غیردارویی دارند. روانگردانهای صنعتی غیردارویی شامل هروئین، مرفین، کوکائین، ال.اس.دی، آکستاسی، شیشه و… هستند.
مجازات‌های مربوط به حمل‌ونقل مواد مخدر
همان‌طور که گفتیم دو دسته‌ی پیش‌گفته از انواع مواد مخدر مشمول مجازات‌های متفاوتی هستند. در ماده‌ی ۴ از قانون مواد مخدر آمده است که هرکس بنگ، چرس، گراس، تریاک، شیره، سوخته و تفاله‌ی تریاک را صادر، وارد، ارسال یا حمل کند:
- از یک تا پنجاه گرم، تا چهار میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و تا پنجاه ضربه شلاق به‌عنوان مجازات برای او تعیین می‌شود؛
- برای بیش از پنجاه گرم تا پانصد گرم، از چهار میلیون تا پنجاه میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و بیست تا هفتاد و چهار ضربه شلاق و در صورتی که دادگاه لازم بداند تا سه سال حبس در انتظار اوست؛
- برای بیش از پانصد گرم تا پنج کیلوگرم، از پنجاه میلیون تا دویست میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و پنجاه تا هفتاد و چهار ضربه شلاق و سه تا پانزده سال حبس؛
- و در نهایت اگر بیش از ۵ کیلوگرم باشد مشمول مجازات اعدام است.
ماده‌ی ۸ نیز وارد کردن، صادر کردن و حمل کردن هروئین، مرفین، کوکائین، ال.اس.دی، آکستاسی، شیشه را تا پنج سانتی گرم مشمول پانصدهزار ریال تا یک میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و بیست تا پنجاه ضربه شلاق می‌داند؛ همچنین برای بیش از پنج سانتی گرم تا یک گرم، از دو میلیون تا شش میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و سی تا هفتاد ضربه شلاق، بیش از یک گرم تا چهار گرم، از هشت میلیون تا بیست میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و دو تا پنج سال حبس و سی تا هفتاد ضربه شلاق، بیش از چهار گرم تا پانزده گرم، از بیست میلیون تا چهل میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و پنج تا هشت سال حبس و سی تا هفتاد و چهار ضربه شلاق. بیش از پانزده گرم تا سی گرم، از چهل میلیون تا شصت میلیون ریال جریمه‌ی نقدی و ده تا پانزده سال حبس و سی تا هفتاد و چهار ضربه شلاق و نهایتا اگر بیش از سی گرم باشد مشمول اعدام می‌داند.
انتقادات مربوط به این مجازات‌ها
علی‌رغم تعیین مجازات بسیار شدید و سخت در این حوزه، به‌دلیل جذابیت اقتصادی این دسته از جرایم، به گفته‌ی رئیس کمیته‌ی مستقل مبارزه با مواد مخدر، در سال‌های پس از اجرای این قانون هنوز از وقوع این جرایم به‌طور جدی جلوگیری نشده است.
محمد جواد لاریجانی دبیر ستاد حقوق بشر قوه‌قضائیه، در اظهاراتی گفته است که ۹۳ درصد اعدام‌های انجام گرفته در ایران مربوط به جرایم حوزه‌ی مواد مخدر است. گرچه مجازات اعدام شدیدترین مجازات در قانون است؛ اما گاهی پیش می‌آید که مرتکب برای برون‌رفت از وضعیت اقتصادی نامطلوب خود، علی رغم مجازات اعدام به حمل و جابه‌جایی مواد مخدر رو می‌آورد.
تعداد زیاد اعدام‌ها در این حوزه و ناکارآمدی این قانون در پیشگیری از آنها، باعث شد تا در سال‌های اخیر انتقادات شدیدی به اجرای این قانون وارد شود که در نهایت از سال ۱۳۹۴ موضوع اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر در مجلس به‌طور رسمی مطرح شد. مسئولان ستاد مبارزه با موادمخدر از همان ابتدا که موضوع اصلاح قانون مبارزه با موادمخدر مطرح شد، بارها مخالفت‌شان را با این تغییر اعلام کردند. آنها معتقد بودند که این موضوع باعث افزایش جرایم مربوط به موادمخدر خواهد شد، جمعیت زندان‌ها را افزایش می‌دهد و باعث مصرف بیشتر و آسان‌تر مواد مخدر خواهد شد.
سال ١٣٩٤ نمایندگان مجلس نهم شورای اسلامی طرحی را با عنوان اصلاح مجازات اعدام در قانون مبارزه با موادمخدر به هیئت‌رئیسه تقدیم کردند که با توجه به اینکه عمر مجلس نهم رو به پایان بود، این طرح مسکوت ماند. نمایندگان مجددا در مجلس دهم شورای اسلامی طرح الحاق یک ماده به قانون مبارزه با موادمخدر را با یک فوریت و با امضای ١٤٧ نفر موافق، به هیئت‌رئیسه تقدیم کردند که به تصویب رسید و کمیسیون اصلی که کمیسیون حقوقی و قضائی بود با کمیسیون فرعی که کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی بود، این طرح را در دستور کار خود قرار دادند.
کمیسیون امنیت ملی با توجه به جلسات کارشناسی، نظر خود را مبنی بر مخالفت بر حداکثر آرا اعلام و این طرح را رد کرد؛ اما کمیسیون حقوقی و قضائی با ورود به طرح، با نظر مثبت نسبت به متن ورود کرد و نهایتا این طرح پس از رفت‌و‌آمدهای متعدد در کمیسیون و صحن، به تأیید شورای نگهبان رسید.
مجازات جدید در حوزه‌ی مواد مخدر
ماده‌ی واحده‌ی جدید با عنوان قانون الحاق یک ماده به قانون مبارزه با مواد مخدر به تصویب رسید. در شرح ابتدایی این مصوبه آمده است که: «یک ماده به‌عنوان ماده‌ی (۴۵) به قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب ۱۳۶۷/۸/۳ و اصلاحات آن الحاق و شماره‌ی ماده‌ی (۴۵) قانون به ماده‌ی (۴۶) اصلاح می‌گردد.»
این قانون در تاریخ ۱۳۹۶/۷/۲۶ به تأیید شورای نگهبان رسید، سپس برای اجرا توسط رئیس جمهور ابلاغ شد. در این قانون مجازات گسترده‌ی اعدام مصوب ۱۳۷۶ تعدیل شد؛ بدین ترتیب مجرمانی که در قانون مواد مخدر مشمول اعدام هستند در قانون جدید صرفا با وجود شرایط مقرر مشمول این مجازات خواهند بود.
وجود هرکدام از شرایط زیر موجب مجازات اعدام خواهد بود:
- مواردی که مباشر جرم یا حداقل یکی از شرکا حین ارتکاب جرم سلاح کشیده یا به قصد مقابله با مأموران، سلاح گرم یا شکاری به همراه داشته باشند؛
- درصورتی‌که مرتکب نقش سردستگی یا پشتیبان مالی یا سرمایه‌گذار را داشته یا از اطفال و نوجوانان کمتر از هجده سال یا مجانین برای ارتکاب جرم استفاده کرده باشد؛
- مواردی که مرتکب به علت ارتکاب جرایم موضوع این قانون، سابقه‌ی محکومیت قطعی اعدام یا حبس ابد یا حبس بیش از پانزده سال داشته باشد.
در انتها میزان مواد مخدر حمل شده، صادر و وارد شده برای اعمال مجازات اعدام، که در قانون قبل برای تریاک و بنگ و چرس و حشیش حداقل ۵ کیلو گرم تعیین شده بود در حال حاضر تا حداقل ۵۰ کیلوگرم افزایش یافته است. در مورد مواد روانگردان صنعتی غیردارویی شامل هروئین، مرفین، کوکائین و … در حال حاضر مجازات اعدام در این موارد برای ساخت، تولید، توزیع، صدور، ارسال، خرید یا نگهداری، مخفی یا حمل کردن از ۳۰ گرم تا حداقل ۲ کیلو گرم و ۳ کیلو گرم افزایش یافته است.
انتقادات فراوان در مورد ناکارآمدی این قانون و هزینه‌های بسیاری که این اعدام‌ها در سطوح ملی و بین‌المللی در پی داشت موجب شد قانون مبارزه با مواد مخدر در این مورد تعدیل شود. امید است در کنار این قوانین، نهادهای پیشگیری‌کننده و زمینه‌ساز بسترهای اقتصادی مناسب به‌منظور جلوگیری از وقوع این طیف از جرایم تأسیس شود.
