علائم زگیل تناسلی یا ویروس HPV، عوامل ایجاد، تشخیص و درمان آن

زگیل تناسلی یکی از شایع‌ترین انواع بیماری های مقاربتی است که به‌دلیل وجود ویروس HPV ایجاد می‌شود. زگیل تناسلی می‌تواند باعث ایجاد درد، ناراحتی و خارش در بیمار شود. ویروس اچ پی وی به خصوص برای زنان خطرناک است، چون برخی از انواع این ویروس می‌توانند به ایجاد سرطان دهانه رحم و سرطان مهبل منجر شوند. در این مقاله به علائم زگیل تناسلی در زنان، علائم زگیل تناسلی در مردان، علت ایجاد آن، راه های درمان زگیل تناسلی، واکسن HPV و روش‌های پیشگیری از این بیماری پرداخته‌ایم.

تعریف زگیل تناسلی (عفونت HPV) و حقایقی درباره‌ی آن

• زگیل های تناسلی، برجستگی‌های خاکستری یا گوشتی‌رنگی هستند که در زنان و مردان در ناحیه‌ی تناسلی و اطراف مقعدشان به‌وجود می‌آیند؛
• زگیل تناسلی گاهی اوقات با نام کوندیلوما آکومیناتا یا زگیل مقاربتی نیز شناخته می‌شود؛
• زگیل تناسلی، شایع‌ترین بیماری انتقال‌پذیر از راه جنسی (STD) است که ویروس پاپیلومای انسانی آن را ایجاد می‌کند؛
• زگیل تناسلی هم مردان و هم زنان را درگیر می‌کند و ممکن است در هر سنی به‌وجود آید؛
• اکثر افراد مبتلا به زگیل تناسلی بین ۱۷ تا ۳۳ سال سن دارند. زگیل تناسلی بسیار مسری است و تنها یک‌ بار رابطه‌ی جنسی با فرد مبتلا به زگیل تناسلی می‌تواند باعث سرایت این عفونت شود؛
• گمان می‌رود زگیل تناسلی در کودکان زیر ۳ سال به‌وسیله‌ی روش‌های غیرمقاربتی، مانند تماس مستقیم دست منتقل شوند؛ بااین‌حال در صورت وجود زگیل تناسلی در کودکان باید احتمال سوء‌استفاده‌ی جنسی از آنها را نیز در نظر گرفت؛
• حدود ۲۰درصد از افراد آلوده به زگیل تناسلی به سایر بیماری‌های مقاربتی (STD) مبتلا خواهند شد.

علت زگیل تناسلی (ویروس اچ پی وی) می‌شود؟

ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) عامل ایجاد زگیل تناسلی شناخته می‌شود. بیش از ۱۰۰ نوع HPV شناسایی شده است که حدود ۴۰درصد از آنها، پتانسیل آلوده‌کردن ناحیه‌ی تناسلی را دارند.

• اکثر زگیل های تناسلی را دو نوع خاص از این ویروس HPV یعنی ۶ و ۱۲ ایجاد می‌کنند و این دو نوع HPV به‌عنوان نوع‌های کم‌خطر در نظر گرفته می‌شوند؛ یعنی به‌ندرت باعث بروز سرطان می‌شوند. سایر انواع ویروس HPV، علل اصلی تغییرات پیش‌سرطانی و سرطان‌های دهانه‌ی رحم در خانم‌ها هستند. ویروس HPV از نوع ۱۶ یکی از انواع پرخطر ویروس HPV است که مسئول حدود ۵۰درصد از سرطان‌های دهانه‌ی رحم است. انواع ۱۸، ۳۱، ۳۳، ۳۵، ۳۹، ۴۵، ۵۱، ۵۲، ۵۶، ۵۸، ۵۹ و ۶۸ ویروس HPV، سایر انواع ویروس HPV پرخطر هستند. انواع ویروس اچ پی وی پرخطر به انواع آنکوژنیک نیز معروف‌اند. گمان می‌رود تمامی نمونه‌های سرطان دهانه‌ی رحم (۱۰۰درصد نمونه‌ها) ناشی از عفونت HPV باشد.
• زگیل های معمولی با زگیل تناسلی متفاوت‌اند و توسط انواع دیگر HPV که پوست را آلوده می‌کنند، به‌وجود می‌آیند.

این ذرات ویروسی می‌توانند از طریق سایش میکروسکوپی در ناحیه‌ی تناسلی که در طول فعالیت جنسی اتفاق می‌افتد، به داخل پوست و سطوح مخاطی نفوذ کنند؛ اما علائم این بیماری بلافاصله پس از آلوده‌شدن سلول‌ها به HPV ظاهر نمی‌شود و ممکن است یک دوره‌ی نهفتگی چندماهه تا چندساله داشته باشد. در طول دوره‌ی نهفتگی هیچ نشانه و علامتی از عفونت دیده نمی‌شود.

• به‌طور کلی حدود دوسوم از افرادی که با یک شریک جنسی آلوده به زگیل تناسلی رابطه‌ی جنسی برقرار می‌کنند، در عرض سه ماه به زگیل تناسلی دچار خواهند شد.
• زگیل تناسلی به‌طور غیرمستقیم با استفاده از قرص‌های ضدبارداری مرتبط هستند؛ چون با مصرف این قرص‌ها احتمال برقراری رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده، داشتن چندین شریک جنسی و برقراری رابطه‌ی جنسی در سنین پایین افزایش می‌یابد.

علائم زگیل تناسلی

سوال مهمی که مبتلایان به این بیماری می‌پرسند این است که آیا زگیل تناسلی درد دارد؟ باید بدانید که زگیل تناسلی، بدون درد است؛ اما به‌علت محل قرارگیری، اندازه یا خارشی که ایجاد می‌کنند، می‌توانند آزاردهنده باشند.

• اندازه‌ی زگیل ممکن است کمتر از یک میلی‌متر باشد و در صورت به‌هم‌پیوستن چندین زگیل تا چند سانتی‌متر مربع نیز می‌رسد؛
• علائم زگیل تناسلی در زنان و مردان به صورت خارش و ترشح و برجستگی‌های بدون درد ظهور می‌کند؛
• در موارد نادر ممکن است مشکل اولیه‌ی فرد، خون‌ریزی یا انسداد ادراری باشد. این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که زگیل، جلوی دهانه‌ی پیشابراه (مجرایی که ادرار از طریق آن از بدن خارج می‌شود) را می‌گیرد؛
• معمولا زگیل ها در بیش از یک ناحیه ایجاد می‌شوند؛
• ممکن است سابقه‌ی بیماری های مقاربتی قبلی یا هم‌زمان وجود داشته باشد.

علائم زگیل تناسلی در مردان

زگیل تناسلی در مردان می‌توانند پیشابراه، آلت تناسلی، کیسه‌ی بیضه و ناحیه‌ی مقعد را آلوده کنند. این زگیل‌ها ممکن است به‌شکل توده‌های برجسته و نرم با سطحی هموار (روی بدنه‌ی آلت تناسلی) یا ناهموار با برآمدگی‌های انگشتی‌شکل بسیار (زگیل‌های مقعد) ظاهر شوند. بقیه ممکن است ظاهری شبیه مروارید و گل‌کلم یا سطح تیره و ناهمواری داشته باشند. اکثر این ضایعات برجسته هستند؛ اما برخی از آنها ممکن است مسطح بوده و فقط کمی بالاتر از سطح پوست باشند. گاهی اوقات ممکن است این ضایعات به‌وسیله‌ی مو پوشیده شوند یا در داخل پوست ختنه‌گاه مردانی که ختنه نشده‌اند، پنهان شوند.

علائم زگیل تناسلی در زنان

زگیل تناسلی در زنان نیز ظاهر مشابهی دارند و معمولا در نواحی مرطوب لابیا مینور و دهانه‌ی واژن ایجاد می‌شوند. خانم‌ها در صورت مشاهده‌ی هرگونه ضایعه روی قسمت بیرونی اندام تناسلی‌شان باید به پزشک مراجعه کنند تا معاینه‌ی کاملی از کانال واژینال، گردن رحم و ناحیه‌ی آنورکتال آنها صورت بگیرد. اکثر زگیل های واژینال هیچ‌گونه علامتی ندارند. در موارد نادر ممکن است خانم‌ها پس از رابطه‌ی جنسی، دچار خون‌ریزی، خارش یا ترشح واژینال شوند.

چه زمانی باید برای درمان زگیل تناسلی (ویروس HPV) به‌دنبال کمک پزشکی بروید؟

اگر زگیل تناسلی دارید، پیش پزشک متخصص بروید و درباره‌ی گزینه‌های درمان با او مشورت کنید.

اگر زگیل‌هایتان خون‌ریزی دارد و نمی‌توانید خون‌ریزی آنها را با فشار مستقیم کنترل کنید، حتما برای معاینه به پزشک مراجعه کنید. پدیدآمدن زگیل‌هایی که دهانه‌ی پیشابراه را مسدود می‌کنند و به شما اجازه‌ی ادرارکردن نمی‌دهند، به‌معنای وجود وضعیتی اورژانسی است و باید در اسرع وقت به‌دنبال درمان‌کردن بروید.

آیا آزمایشی برای تشخیص زگیل تناسلی (ویروس HPV) وجود دارد؟

تشخیص hpv اغلب براساس یافته‌های به‌دست‌آمده از سابقه و ظاهر زگیل تناسلی انجام می‌شود.

• گاهی اوقات ضایعات فقط با یک تکنیک تقویتی به‌نام آستووایتنینگ (acetowhitening) تشخیص داده می‌شوند. این تکنیک شامل استفاده از محلول اسید استیک ۵درصد در ناحیه‌ی مشکوک به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه است. نواحی آلوده، سفید خواهند شد.
• ممکن است بزرگ‌نمایی ناحیه‌ی مربوطه (کولپوسکوپی) با استفاده از یک اسکوپ برای دیدن ضایعات ضروری باشد. در زنان ممکن است برای دیدن ضایعات در کانال واژن و روی گردنه‌ی رحم از یک کولپوسکوپ استفاده شود.
• به‌منظور پیداکردن شواهدی از عفونت HPV و سلول‌های غیرطبیعی در دهانه‌ی رحم، همیشه باید یک تست پاپ‌اسمیر معمولی انجام شود.
• اگر ضایعه، غیرعادی به‌نظر برسد یا پس از درمان، دوباره عود کند، بهتر است یک بیوپسی (نمونه‌برداری) انجام شود.
• برای تأیید وجود عفونت HPV می‌توان از تست‌های آزمایشگاهی خاص نیز استفاده کرد.

درمان زگیل تناسلی (ویروس اچ پی وی) به روش خانگی

ازآنجاکه زگیل تناسلی به‌جز ظاهرشان اساسا هیچ علامتی ندارند، نیاز کمی به درمان خانگی احساس می‌شود؛ بااین‌حال مهم است که توجه داشته باشید چنین زگیل هایی وجود دارند.

• برای جلوگیری از واردآمدن ضربه و آسیب به ناحیه‌ی مدنظر که می‌تواند به خون‌ریزی منجر شود، اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهید؛
• مراقب باشید عفونت را به شریک جنسی‌تان منتقل نکنید؛
• ازآنجاکه خود زگیل ها عفونی هستند، از دست‌زدن به آنها اجتناب کنید. زگیل‌ها را نکَنید یا فشار ندهید.

روش های دیگر درمان زگیل تناسلی (HPV)

هیچ درمان مؤثر واحدی برای ازبین‌بردن زگیل‌های تناسلی وجود ندارد. چندین گزینه‌ی درمانی در دسترس هستند، بااین‌حال هیچ درمانی در ازبین‌بردن زگیل‌ها و پیشگیری از عود مجدد آنها در همه‌ی بیماران، صددرصد مؤثر نیست؛ همچنین در صورت آلوده‌شدن به ویروس اچ پی وی، امکان ازبین‌بردن عفونت آن وجود ندارد. ممکن است زگیل تناسلی در ۱۰ تا ۲۰درصد از افراد، بدون هیچ درمان خاصی در طول یک دوره‌ی‌ ۳ تا ۴ماهه از بین بروند.

• کرایوتراپی (سرمادرمانی): این تکنیک، زگیل را با استفاده از نیتروژن مایع یا «کرایوپروب» فریز (منجمد) می‌کند. این روش معمولا به‌عنوان اولین درمان به‌کار می‌رود؛ چون احتمال پاسخگویی به این درمان زیاد است و عوارض جانبی بسیار معدودی دارد.
• درمان لیزر: این درمان برای زگیل تناسلی وسیع یا عودکننده به‌کار می‌رود و ممکن است به بیهوشی عمومی، بی‌حسی منطقه‌ای (رژیونال) یا بی‌حسی موضعی نیاز داشته باشد. لیزر به‌طور فیزیکی، ضایعه‌ی ناشی از عفونت HPV را از بین می‌برد. معایب این روش عبارت‌اند از: هزینه‌ی زیاد، افزایش زمان بهبودی، به‌جای‌ماندن اثر زخم و ذرات ویروسی بالقوه‌ی عفونی در هوا که توسط پلوم لیزر ایجاد می‌شوند.
• الکترودسیکاسیون: این تکنیک از یک جریان الکتریکی برای ازبین‌بردن زگیل ها استفاده می‌کند. این روش می‌تواند در مطب با بی‌حسی موضعی انجام شود؛ البته توجه داشته باشید که پلوم دود حاصل ممکن است عفونی باشد.

چه داروهایی، زگیل تناسلی را درمان می‌کنند؟

داروهای متعددی برای درمان زگیل تناسلی وجود دارند و می‌توانند به‌عنوان جایگزینی برای سایر درمان‌ها به‌کار روند:

• پودوفیلوم رزین (Pod-Ben-25، پودوفین) توسط پزشک، به‌صورت موضعی روی ناحیه‌ی مدنظر مالیده می‌شود؛
• پودوفیلوکس (کوندیلوکس) می‌تواند به‌صورت موضعی در خانه استفاده شود و نرخ درمان بالاتری نسبت به پودوفیلوم رزین دارد. پودوفیلوکس برای پیشگیری از زگیل تناسلی نیز مفید است؛
• اسید تری‌کلرواستیک یا اسید بی‌کلرواستیک به‌صورت موضعی به‌کار می‌رود؛ بااین‌حال نرخ پاسخ‌دهی پایین و میزان عود با این دارو بالاست و ممکن است باعث درد و سوزش شود؛
• فلوروئوراسیل ۵ (اِفودکس) مانند کرم به‌کار می‌رود، یک دوره‌ی درمان طولانی دارد، می‌تواند باعث سوزش و تحریک پوست شود و دارای عوارض جانبی بسیاری است؛
• اینترفرون آلفا – n3 (آلفرون N)، یک داروی تزریقی برای زگیل‌هایی است که به درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند، با‌این‌حال عوارض جانبی بسیاری دارد؛
• ایمی‌کیمود (آلدارا) به‌عنوان یک کرم به‌کار می‌رود و عارضه‌ی جانبی شایع آن، تحریک پوست در ناحیه‌ی مربوط است.

جراحی برای درمان زگیل تناسلی

برداشتن زگیل ها می‌تواند به‌شکل یک جراحی سرپایی با بی‌حسی موضعی در داخل مطب انجام شود. این روش معمولا هنگامی به‌کار می‌رود که تعداد زگیل ها کم و اندازه‌ی آنها کوچک باشد. بریدن زگیل ها و برداشتن آنها از طریق جراحی در ریشه‌کن‌کردن آنها مؤثرتر از درمان‌های دارویی است؛ اما نرخ عود نسبتا بالایی دارد.

نکاتی که فرد مبتلا به زگیل تناسلی باید بداند

• دوره‌ی درمان را طبق دستور پزشک متخصص کامل کند؛
• زنان مبتلا به زگیل تناسلی باید برای انجام تست پاپ‌اسمیر و بررسی وجود عفونت HPV در کانال واژن و گردنه‌ی رحم به متخصص زنان مراجعه کنند. اگر زگیل تناسلی با درمان اولیه به‌طور کامل بهبود نیافتند، فرد باید مجددا به پزشک یا متخصص پوست مراجعه کند و درباره‌ی گزینه‌های درمان جایگزین با آنها مشورت کند؛
• در بسیاری از مواقع، زگیل تناسلی به درمان پاسخ نمی‌دهد یا حتی پس از عمل جراحی دوباره عود می‌کند؛
• میزان عود سلول‌های غیرطبیعی روی دهانه‌ی رحم خانم‌ها با درمان شرکای جنسی آنها تغییر نمی‌کند؛

احتمال عود زگیل تناسلی

احتمال عود زگیل تناسلی پس از یک‌ سال، بیش از ۵۰درصد در نظر گرفته می‌شود و با عوامل زیر مرتبط است:

۱. عفونت عودکننده از یک شریک جنسی؛‌

آلوده‌شدن به چندین نوع HPV محتمل است.

۲. دوره‌ی نهفتگی بالقوه طولانی HPV؛

۳. ماندگاری ویروس در پوست اطراف، در فولیکول مو یا در محل‌هایی که در هنگام درمان از قلم افتاده‌اند؛

۴. ضایعات عمیق یا ضایعاتی که قابل‌شناسایی نیستند.

زگیل تناسلی در طول بارداری

زگیل تناسلی اغلب در طول حاملگی ظاهر می‌شوند یا تعدادشان افزایش می‌یابد. عفونت‌های خاموش نیز ممکن است فعال شوند. وجود زگیل تناسلی در صورتی که در دهانه‌ی رحم یا مهبل قرار داشته باشد، می‌تواند زایمان طبیعی را دشوار سازد و زگیل های حاضر در این نواحی معمولا به‌راحتی خون‌ریزی می‌کنند. این زگیل‌ها اغلب بدون هیچ درمانی پس از بارداری از بین می‌روند؛ بااین‌حال خطر واقعی متوجه‌ی نوزادان تازه‌متولدشده است؛ چون ممکن است آنها در هنگام عبور از کانال زایمانِ آلوده، به این عفونت مبتلا شوند.ویروس HPV می‌تواند باعث بروز یک وضعیت بسیار جدی به‌نام پاپیلوماتوز راجعه‌ی تنفسی (RRP) در کودکان شود. این بیماری خطرناکی است که دستگاه تنفسی کودک را درگیر می‌کند. پاپیلوماها یا زگیل‌ها به‌سرعت ظاهر و پخش می‌شوند و گاهی اوقات می‌توانند راه تنفسی کودک را به‌طرز خطرناکی مسدود کنند.

واکسن HPV

واکسن HPV یک واکسن غیرفعال‌شده (غیرزنده) است که در برابر ۴ نوع اصلی ویروس اچ پی وی از بدن محافظت می‌کند.

این ۴ نوع شامل ۲ نوعی هستند که باعث حدود ۷۰ درصد از سرطان‌های دهانه‌ی رحم می‌شوند، به علاوه‌ی ۲ نوع دیگری که عامل حدود ۹۰ درصد از زگیل های تناسلی هستند. واکسن HPV می‌تواند از اکثر زگیل های تناسلی و اکثر موارد سرطان دهانه‌ی رحم پیشگیری کند.

انتظار می‌رود که حفاظت ایجادشده توسط واکسن HPV، طولانی‌مدت (پایا) باشد. اما زنانی که واکسن HPV دریافت می‌کنند، باید همچنان تست پاپ اسمیر یا غربالگری سرطان دهانه‌ی رحم انجام دهند زیرا این واکسن در برابر تمام انواع HPV که باعث سرطان دهانه‌ی رحم می‌شوند، حفاظت ایجاد نمی‌کند.

چه کسانی باید واکسن HPV دریافت کنند و چه زمانی برای دریافت این واکسن مناسب است؟

۱. واکسیناسیون روتین

• واکسن HPV به‌طور معمول برای دختران ۱۱ و ۱۲ ساله توصیه می‌شود. اما پزشکان ممکن است این واکسن را به دختران ۹ ساله نیز توصیه کنند.
• واکسن HPV4 (نوعی که برای پیشگیری از زگیل‌های تناسلی در دختران توصیه می‌شود) ممکن است در سه دوز به پسران ۹ تا ۲۶ ساله نیز داده شود.

چرا واکسن HPV در این سن به دختران داده می‌شود؟

مهم است که دختران قبل از اولین تماس جنسی‌شان واکسن HPV دریافت کنند، چون در این دوران در معرض HPV قرار نگرفته‌اند. برای این دختران، واکسن HPV می‌تواند تقریبا از ۱۰۰ درصد از بیماری‌های ایجادشده توسط ۴ نوع HPV هدف‌گرفته در این واکسن پیشگیری کند.

با این حال اگر یک دختر یا زن قبلا به یک نوع ویروس HPV آلوده شده باشد، این واکسن از بیماری ناشی از آن نوع اچ پی وی پیشگیری نخواهد کرد.

۲. واکسیناسیون با تاخیر

• این واکسن برای دختران و زنان ۱۳ تا ۲۶ ساله که آن را در سنین پایین‌تر دریافت نکردند نیز توصیه می‌شود.

واکسن HPV به شکل یک سری سه‌دوزه داده می‌شود:

• اولین دوز: حالا
• دومین دوز: ۲ ماه بعد از دوز اول
• سومین دوز: ۶ ماه بعد از دوز اول

دوزهای اضافی (تقویت‌کننده) توصیه نمی‌شوند.

واکسن HPV ممکن است به‌طور همزمان با سایر واکسن‌ها داده شود.

برخی از زنان یا دختران نباید واکسن HPV دریافت کنند یا باید برای دریافت آن صبر کنند

• هر کس که تا به حال یک واکنش آلرژیک جدی و خطرناک نسبت به مخمر، به هر ترکیب دیگر در واکسن HPV یا به دوز قبلی واکسن HPV داشته است، نباید این واکسن را دریافت کند. اگر فرد دریافت‌کننده‌ی واکسن هرگونه آلرژی شدیدی دارد، حتما به پزشک اطلاع دهید.
• زنان باردار نباید این واکسن را دریافت کنند. به‌نظر می‌رسد که این واکسن برای مادر و نوزاد متولدنشده بی‌خطر باشد اما عوارض جانبی آن هنوز تحت بررسی است. دریافت واکسن HPV در دوره‌ی بارداری، دلیلی برای پایان دادن (ختم) بارداری درنظر گرفته نمی‌شود. زنانی که به نوزادان‌شان شیر می‌دهند، می‌توانند با خیال راحت این واکسن را دریافت کنند.
• افرادی که در زمان تعیین‌شده برای تزریق واکسن HPV کمی کسالت دارند، همچنان می‌توانند این واکسن را دریافت کنند اما افراد مبتلا به بیماری‌های متوسط تا شدید باید تا زمان بهبودی کامل صبر نمایند.

خطرات واکسن HPV چیست؟

به‌نظر نمی‌رسد که واکسن HPV هیچ‌گونه عوارض جانبی جدی ایجاد کند.

با این حال یک واکسن مانند هر دارویی احتمالا می‌تواند باعث بروز مشکلات جدی مانند واکنش‌های آلرژیک شدید شود. ریسک آسیب جدی یا مرگ ناشی از تزریق هر واکسن، بسیار کم است.

مشکلات خفیفی که ممکن است با واکسن HPV اتفاق بیفتند، عبارتند از:

• درد در محل تزریق (حدود ۸ نفر از ۱۰ نفر)
• قرمزی یا تورم در محل تزریق (حدود ۱ نفر از ۴ نفر)
• تب خفیف (تقریبا ۳۸ درجه‌ی سانتی‌گراد) (حدود ۱ نفر از ۱۰ نفر)
• خارش در محل تزریق (حدود ۱ نفر از ۳۰ نفر)
• تب متوسط (تقریبا ۳۹ درجه‌ی سانتی‌گراد) (حدود ۱ نفر از ۶۵ نفر)

این علائم، مدت زیادی طول نمی‌کشند و خودبه‌خود ازبین می‌روند.

واکنش‌های آلرژیک خطرناک ناشی از تزریق واکسن‌ها نادر هستند و اگر چنین واکنش‌هایی اتفاق بیفتند، در عرض چند دقیقه تا چند ساعت پس از واکسیناسیون خواهد بود.

واکسن HPV مانند تمام واکسن‌ها همچنان برای مشکلات غیرمعمول یا شدید تحت نظارت قرار خواهد گرفت.

اگر یک واکنش شدید اتفاق بیفتد، چه باید کرد؟

باید به دنبال چه علائمی باشید؟

• هرگونه وضعیت غیرعادی مانند تب بالا یا تغییرات رفتاری. علائم یک واکنش آلرژیک جدی می‌توانند شامل اِشکال در نفس کشیدن، گرفتگی صدا یا خس‌خس، کهیر، رنگ‌پریدگی، ضعف، ضربان قلب تند یا سرگیجه باشند.

باید چه کار کنید؟

• با پزشک تماس بگیرید یا فرد را فورا نزد پزشک ببرید.
• اتفاقی که افتاده است، تاریخ و زمان وقوع آن و زمان انجام واکسیناسیون را به پزشک اطلاع دهید.
• از پزشک، پرستار یا مرکز بهداشت بخواهید با پر کردن یک فرم مخصوص عوارض جانبی واکسن، واکنش آلرژیک شما را گزارش دهند.

چگونه می‌توانید اطلاعات بیشتری کسب کنید؟

• از پزشک یا پرستارتان سوال کنید. آنها می‌توانند بروشور داخل جعبه‌ی واکسن را به شما نشان دهند یا منابع اطلاعاتی دیگری به شما معرفی کنند.
• با مرکز بهداشت تماس بگیرید.
• به سایت وزارت بهداشت مراجعه کنید.