شاید شما هم نام داروهای کورتیکواستروئید یا کورتون را شنیده باشید. کورتون ها یا گلوکوکورتیکوئیدها که گاهی فقط با نام استروئیدها شناخته می‌شوند، کاربردهای متفاوتی دارند. در این مقاله در مورد انواع کورتون‌ها، شیوه‌ی عملکرد و نقش آنها در بدن، موارد مصرف و عوارض جانبی کورتون صحبت خواهیم کرد.
در دورانی از آنها به‌عنوان دارویی معجزه‌آور یاد می‌شد. مثلا در گذشته به گروهی از بیماران مبتلا به درد مفاصل، روزانه کورتیکواستروئید تزریق می‌شد. نتیجه بسیار جالب‌توجه و بهبود در بیماران بسیار چشم‌گیر بود. به‌طوری که پزشکان فکر می‌کردند، درمان آرتروز یا همان درد مفاصل را کشف کرده‌اند. اما کم‌کم با گسترش مصرف کورتیکواستروئید مشخص شد که داستان آن‌طورها هم که فکر می‌کردند نیست. عوارض جانبی این دارو کم‌کم، بروز پیدا کرد و به بیماران درباره‌ی مشکلات بالقوه‌ی آن، هشدار داده می‌شد.
کورتون و انواع آن
کورتیکواستروئید نوعی دارو است که در صورت مصرف درست و براساس دستورالعمل‌های مناسب، مؤثر خواهد بود. پس باید بدانید که این دارو دقیقا چیست، چگونه عمل می‌کند و استفاده از آن بدون ایجاد مشکلات و عوارض چگونه است. کورتون ها موادی با شباهت و ارتباط نزدیک با کورتیزون هستند؛ یعنی همان هورمونی که به‌شکل طبیعی از قشر آدرنال یا فوق‌کلیوی (قسمت بیرونی غده فوق کلیوی) مغز ترشح می‌شود. انواع کورتون یا کورتیکواستروئیدها شامل موارد زیر هستند:
- بتامتازون (سِلِستون)؛
- بودزوناید (انتوکورت. ای.سی)؛
- کورتیزون (کورتون)؛
- دگزامتازون (دِکادرون)؛
- هیدروکورتیزون (کورتِف)؛
- متیل‌پردنیزولون (مِدرول)؛
- پردنیزولون (پرِلون)؛
- تریامسینولون (کِنالوگ، کِناکورت).
نقش کورتیزون چیست؟
کورتیزون نقش مهمی در کنترل تعادل آب و نمک در بدن دارد. ضمن اینکه میزان کربوهیدرات‌ها، چربی و سوخت‌وساز پروتئین‌ها را نیز تنظیم می‌کند.
وقتی به بدن فشار وارد می‌شود، غده‌ی هیپوفیز در ناحیه‌ی زیر مغز، ACTH یا آدرنوکورتیکوتروپین تولید می‌کند. این ماده، غدد فوق‌کلیوی را برای ترشح کورتیزول تحریک می‌کند. کورتیزول اضافی به بدن کمک می‌کند تا با موقعیت‌های استرس‌زا مانند عفونت، ضربه‌ی ناگهانی، جراحی یا مشکلات عاطفی روبه‌رو بشود. وقتی مشکلات و موقعیت‌های نام‌برده به پایان می‌رسند، ترشح غده‌ی فوق‌کلیوی هم به‌شکل عادی بازمی‌گردد. غدد فوق‌کلیوی معمولا هر روز صبح ۲۰ میلی‌گرم کورتیزول ترشح می‌کنند، اما در صورت لزوم، میزان این ترشح می‌تواند ۵ برابر هم بشود.
کورتیکواستروئید چگونه عمل می‌کند؟
کورتیکواستروئیدها با حضور در سیستم ایمنی بدن، مانع تولید موادی مانند پروستاگلاندین‌ها (prostaglandins) در بدن می‌شوند. این مواد در بدن حساسیت و التهاب ایجاد می‌کنند. باوجوداین، این داروها مانع از عملکرد صحیح سلول‌های سفید خونی و مبارزه‌ی آنها با عوامل خارجی در بدن هم می‌شوند و در عملکرد صحیح سلو‌های سفید خونی اشکال ایجاد می‌کنند. مداخله در کار سیستم ایمنی باعث افزایش خطر عفونت می‌شود.
موارد مصرف کورتون چیست؟
کورتیکواستروئیدها برای درمان وضعیت‌های مختلفی کاربرد دارند. برای نمونه از آنها برای کنترل التهاب مفاصل و ارگان‌ها در بیماری‌های زیر استفاده می‌شود:
- روماتیسم مفصلی؛
- لوپوس ( لوپوس اریتماتوس سیستمیک)؛
- اسپوندیلیت آنکیلوزان (Ankylosing spondylitis)؛
- آرتریت ایدیوپاتیک جوانان (Juvenile arthritis)؛
- بیماری‌های التهابی روده (IBS)؛
- درماتومیوزیت (Dermatomyositis)؛
- پلی‌میوزیت (Polymyositis)؛
- بیماری بهجت؛
- پلی‌میالژی روماتیکا (نوعی بیماری التهابی شریان‌های بزرگ است)؛
- بیماری‌های ارتباطی بافت‌ها (Mixed connective tissue disease)؛
- اسکلرودرمی (Scleroderma)؛
- آرتریت گیجگاهی (Giant cell arteritis)؛
- التهاب رگ (Vasculitis)؛
کورتیکواستروئیدها به‌طور ساختاریافته برای درمان آرتروز استفاده نمی‌شوند. اما گاهی به‌شکل موضعی در ناحیه‌ی مفصلی که درگیر مشکل است، تزریق می‌شوند. اما شیوه‌ی استفاده‌ی درست از کورتیکواستروئید چیست؟ کورتیکواستروئیدها شیوه‌ی مصرف و استفاده‌ی گوناگونی دارند. مثلا به‌شکل‌های زیر استفاده می‌شوند:
- خوراکی؛
- تزریق در عضله یا ماهیچه؛
- به‌صورت موضعی روی پوست؛
- تزریق مستقیم به مفاصل ملتهب.
کورتیکواستروئیدها به‌عنوان مواد سازنده در محصولات زیر هم دیده می‌شوند:
- محصولات مخصوص به چشم (برای رفع مشکلات مختلف چشم)؛
- افشانه‌ها (برای آسم و مشکلات برونشیت)؛
- قطره‌ها و اسپری‌های بینی (برای رفع مشکلات بینی)؛
- کرم‌ها و پمادهای موضعی و… (برای رفع مشکلات پوستی مختلف).
این داروها در ترکیب با سایر داروها به‌شکل کوتاه‌مدت و بلندمدت استفاده می‌شوند. پردنیزون (Prednisone) (با نام‌های تجاری کورتان، دلتاسون، لیوکوئیدپرِد، مِتی‌کورتن، اوراسون، پاناسول-اِس، پردینسن-ام، اِستراپرِد)، رایج‌ترین نوع کورتیکواستروئید ترکیبی است که برای درمان ورم مفاصل استفاده می‌شود. این نوع از کورتیکواستروئید ۴ تا ۵ برابر قوی‌تر از کورتیزول است. بنابراین ۵ میلی‌گرم از آن به‌اندازه‌ی میزان کورتیزول تولیدی روزانه در بدن است. انواع دیگری از کورتیکواستروئیدها هم وجوددارد که از نظر شدت اثرگذاری و نیمه‌عمر متفاوت هستند.
مقایسه داروهای کورتیکواستروئیدی خوردنی با تزریقی
تزریق استروئید یا کورتیزون نوعی تزریق است که در آن ماده‌ی دارویی مستقیما به مفصل موردنظر وارد می‌شود. این نوع تزریق به پزشک کمک می‌کند تا مقدار زیادی از دارو را مستقیما به ناحیه‌ای که دچار مشکل و التهاب است، وارد کند. چون تزریق در موضع مشکل صورت می‌گیرد، سایر نواحی بدن تحت‌تأثیر قرار نمی‌گیرند. یکی از عوارض شایع تزریق این دارو، عفونت در ناحیه‌ی تزریق است. تزریق پیاپی در یک ناحیه از مفصل هم می‌تواند موجب آسیب به غضروف‌ها بشود. پزشکان در صورتی از این درمان بهره می‌برند که راه‌های دیگر جواب‌گو نباشند. آنها سعی می‌کنند تعداد تزریقات برای بیمار را در هر ماه و برای هر عضله محدود کنند. یعنی نباید تعداد تزریق برای یک عضله خاص از حدی بیشتر بشود.
عوارض جانبی کورتون
اثرات جانبی مصرف کورتیکواستروئیدها می‌تواند بسیار جدی ظاهر بشود. مثلا بیماری کوشینگ از جمله عوارضی است که ممکن است به‌دنبال مصرف کورتیکواستروئیدها در فرد ایجاد بشود. این بیماری نوعی اختلال در عملکرد غدد فوق کلیوی است و باعث ترشح بی‌اندازه‌ی کورتیزول می‌شود. فهرست عوارض جانبی این دارو بسیار طولانی است، اما برخی از آنها به قرار زیر هستند:
- افزایش اشتها و وزن؛
- تجمع چربی در ناحیه‌ی سینه، صورت، قسمت بالایی کمر و شکم؛
- احتساب نمک و آب در بدن و ایجاد التهاب و ورم (اصطلاحا اِدِم)؛
- فشار خون بالا؛
- انواع دیابت؛
- کبودی سیاه و آبی‌رنگ روی پوست؛
- التیام دیرهنگام زخم‌های موجود در بدن؛
- پوکی استخوان؛
- آکنه؛
- آب مروارید؛
- ضعف ماهیچه‌ها؛
- نازک شدن پوست؛
- افزایش خطر ابتلا به عفونت؛
- زخم معده؛
- افزایش تعرق؛
- تغییرات و نوسانات خلقی؛
- مشکلات روانی مثل افسردگی؛
- سرکوب و ایجاد بحران در عملکرد غده‌ی فوق‌کلیوی.
این عوارض جانبی با رعایت توصیه‌های پزشک و به حداقل رساندن دُز مصرف کاهش پیدا می‌کنند. دست‌کاری در دُز یعنی کم یا زیاد کردن بدون مشورت تخصصی و برنامه‌ای مشخص اصلا توصیه می‌شود.
مقایسه درمان بلندمدت با کوتاه‌مدت
در درمان کوتاه‌مدت، دُز متوسطی از پردنیزون استفاده می‌شود و در طول ۱ یا ۲ هفته، مقدار آن کاهش پیدا می‌کند یا به تعادل می‌رسد. هدف از این نوع درمان، اثرگذاری آنی دارو است و مدت مصرف طولانی نیست. درمان بلندمدت هم برای مشکلات جدی‌تری مانند روماتیسم مفصلی و بیماری‌های مشابه است. دُز مصرفی معمولا ۵ تا ۷ و نیم میلی‌گرم از پردنیزون به‌طور روزانه خواهد بود که در طول ماه‌ها یا سال‌ها ادامه می‌یابد.
دُزهای مصرفی بالا معمولا برای بیماری های التهابی نادر و شدید تجویز می‌شود. در مصرف دُزهای بالا، دارو به‌شکل ۱ میلی‌گرم به‌ازای هر کیلوگرم از وزن بدن بیمار یا تقریبا ۶۰ میلی‌گرم در دفعات مختلف در طول روز به بیمار داده می‌شود. در این نوع از مصرف، به‌تدریج از دُز دارو کم می‌شود. برای اینکه عوارض جانبی نمود پیدا نکنند باید از کمترین میزان دُز، مصرف دارو را شروع و پیگیری کرد.
قطع دارو چگونه است؟
برای اینکه غده‌ی فوق‌کلیوی بتواند به‌طور طبیعی شروع به ترشح دوباره‌ی کورتیزول کند باید دُز دارو را به‌تدریج کاهش داد. کاهش سریع دُز باعث بروز مشکلی موسوم به بحران آدرنال می‌شود. این بحران، نتیجه بر هم خوردن میزان کورتیزول در بدن است. البته به‌ندرت رخ می‌دهد. در مواردی که کورتیکواستروئیدها با دُز کم در مدتی طولانی مصرف می‌شوند، کاهش مصرف می‌تواند تا ماه‌ها یا سال‌ها به‌طول انجامد. گاهی‌اوقات، دُزها فقط در هر بازه‌ی زمانی متناوب، ۱ میلی‌گرم کاهش می‌یابند تا مشکلات و عوارض جدی‌تری پدید نیاید.
وقتی این دارو در کوتاه‌مدت استفاده می‌شود، روند کاهش دُز سریع‌تر خواهد بود و میزان دُزی که کاسته می‌شود هم بیشتر است. یکی دیگر از عوارض قطع دارو، سندروم بازگیری استروئید یا اثر بازگشت (Rebound effect) است که در آن، بدن واکنشی اغراق‌آمیز و شدید نسبت به قطع دارو نشان می‌دهد. این اثر باعث تب، درد ماهیچه‌ها و مفاصل می‌شود. عوارض نام‌برده باعث می‌شوند که پزشک نتواند متوجه ریشه این عوارض بشود. زیرا تمایز میان اینکه عوارض ناشی از تشدید بیماری هستند یا به‌خاطر قطع دارو، کمی دشوار است.
میزان دُز مصرفی
گفته می‌شود که اگر مصرف ۵ میلی‌گرم پردنیزون را پایه‌ی مقایسه‌ی سایر کورتیکواستروئیدها قرار بدهیم، دُز سایرین باید به قرار زیر باشد:
- ۰/۶ تا ۰/۷۵ میلی‌گرم از بتامتازون؛
- ۲۵ میلی‌گرم از کورتیزون؛
- ۰/۷۵ میلی‌گرم دگزامتازون؛
- ۲۰ میلی‌گرم از هیدروکورتیزون؛
- ۴ میلی‌گرم از متیل‌پردنیزولون؛
- ۵ میلی‌گرم از پردنیزولون؛
- ۴ میلی‌گرم از تریامسینولون.
در آخر یادتان باشد که کورتیکواستروئیدها، داروهایی قوی هستند که استفاده از آنها در رفع مشکلات مختلف مفید واقع می‌شود، اما نباید از عوارض جانبی آنها غافل شد. در هر حال، اثرگذاری این داروها برای مسائل مختلف ثابت شده است.
سلام ممنون ازمطالب کامل جامع و موثقتون ، خیلی به کارم اومد .ممنون
سپاس که با همراه هستید دوست خوب
مرسی عالی بودوبه افزایش اطلاعاتم کمک شایانی کردخسته نباشید.
سپاس از همراهی شما مهرداد عزیز
ببخشید من مشکل پوستی پسوریازیس دارم آیا پماد موضعی تریامسینولون برای استفاده من خوب هست؟
دوست خوب باید حتما نظر پزشک رو بپرسین تا بتونه دقیق‌تر درباره وضعیتتون اظهار نظر کنه