قرص امپرازول چیست؛ موارد مصرف و عوارض امپرازول

قرص امپرازول (Omeprazole) نوعی مسدود‌کننده‌ٔ پمپ پروتون است که با مهار ترشح باعث کاهش اسید معده می‌شود. این دارو برای درمان بیماری‌هایی به‌ کار می‌رود که موجب ترشح بیش‌ازحد اسید معده می‌شوند. در این مقاله شما را با انواع امپرازول، مقدار و روش مصرف قرص امپرازول، عوارض امپرازول، تداخل دارویی، هشدارها و نکات مهم مصرف قرص امپرازول آشنا خواهیم کرد.

قرص امپرازول چیست؟

قرص خوراکی امپرازول دارویی تجویزی است که فقط به‌شکل ژنریک در دسترس است و برند تجاری ندارد. همچنین این دارو سوسپانسیون خوراکی نیز دارد و بدون نسخه به فروش می‌رسد. قرص خوراکی امپرازول دارویی با ویژگی آهسته‌رهش است، یعنی مواد درمانی این قرص‌ها تا وقتی از معده عبور کنند، از دارو جدا نمی‌شوند. این تأخیر باعث می‌شود دارو در معده از کار نیفتد.

قرص امپرازول برای چیست

امپرازول برای درمان بیماری‌هایی که موجب ترشح زیاد اسید معده می‌شوند به‌ کار می‌رود، بیماری‌هایی همچون:

• رفلاکس معده یا بازگشت اسید به مری؛
• ازوفاژیت فرسایشی (وقتی بازگشت اسید معده به مری صدمه می‌زند)؛
• زخم معده یا زخم اثنی‌عشر (زخم اثنی‌عشر در اولین بخش از روده‌ کوچک رخ می‌دهد که به معده متصل است)؛
• سندرم زولینگر-الیسون (نوعی بیماری که مشخصه‌ اصلی آن افزایش ترشح اسید معده در اثر تومور ترشح‌کننده گاسترین است و باعث ایجاد زخم‌های شدیدی در دستگاه گوارش می‌شود)؛
• عفونت‌های معده ناشی از وجود باکتری‌ هلکیوباکتر پیلوری.

این دارو ممکن است همراه با داروهای دیگر تجویز شود.

چگونگی تأثیر قرص امپرازول

قرص امپرازول به دسته‌ای از داروها به‌نام مسدودکننده‌های پمپ پروتون تعلق دارد. وظیفه اصلی این داروها کاهش اسید معده به صورت پایدار است. این داروها به یک شکل عمل کرده و اغلب بیماری‌های شبیه به هم را درمان می‌کنند.

امپرازول از مقدار اسید تولیدشده در معده می‌کاهد و این کار را با مسدودکردن سلول‌هایی به‌نام پمپ پروتون در معده انجام می‌دهد. مسدودشدن این پمپ‌ها باعث می‌شود اسید کمتری در معده تولید شود.

عوارض امپرازول

قرص خوراکی امپرازول باعث خواب‌آلودگی نمی‌شود، اما عوارض جانبی دیگری دارد که در ادامه به آنها اشاره شده است. در ضمن، عوارض این دارو در کودکان و بزرگ‌سالان متفاوت است.

عوارض جانبی برای بزرگ‌سالان

• سردرد؛
• معده‌درد؛
• حالت تهوع؛
• اسهال؛
• استفراغ؛
• نفخ.

عوارض جانبی برای کودکان

• تب

این عوارض معمولا خفیف هستند و ممکن است چند روز یا چند هفته پس از توقف مصرف دارو، برطرف شوند. البته اگر این عوارض شدیدتر از حد معمول باشند و رفع نشوند، باید با پزشک مشورت کرد.

عوارض خطرناک امپرازول

گاهی‌ عوارض جانبی امپرازول بسیار وخیم و جدی است که در این صورت باید فوری با پزشک مشورت کرد. عوارض جانبی وخیم این دارو به‌ اَشکال زیر بروز می‌کنند:

۱. کاهش شدید منیزیم

استفاده از قرص امپرازول به‌مدت ۳ ماه یا بیشتر می‌تواند موجب کاهش شدید منیزیم در بدن شود. اگر هر یک از علائم زیر را داشتید، منیزیم بدنتان به‌شدت کم شده است:

• تشنج؛
• ضربان قلب نامنظم یا بسیار تند؛
• لرزش؛
• اضطراب؛
• ضعف ماهیچه؛
• گرفتگی دست و پا؛
• انقباض یا دردهای ماهیچه‌ای؛
• گرفتگی صدا و حنجره.

۲. کمبود ویتامین B12

مصرف امپرازول بیش از سه سال، جذب ویتامین B12 را سخت می‌کند. از علائم کمبود این ویتامین در بدن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• عصبانیت؛
• نوریت (التهاب عصب)؛
• بی‌حسی یا سوزش در دست‌ها و پاها؛
• هماهنگی ضعیف عضلات؛
• تغییر در قاعدگی.

۳. اسهال شدید

اسهال می‌تواند ناشی از عفونت کلستریدیوم دیفیسیل (Clostridium difficile) در روده‌ها باشد و علائم آن به‌شکل زیر بروز می‌کنند:

• اسهال آبکی؛
• معده درد؛
• تب مداوم.

۴. التهاب پوشش داخلی معده

علائم التهاب پوشش داخلی معده عبارت‌اند از:

• معده درد؛
• حالت تهوع؛
• استفراغ؛
• کاهش وزن.

۵. ترک و شکستگی استخوان‌ها

افرادی که مقدار زیادی از داروهای بازدارنده پمپ پروتونی مانند امپرازول (روزی یک عدد به‌مدت یک سال یا بیشتر) را مصرف می‌کنند، ممکن است در معرض عوارض خطرناک امپرازول از جمله خطر شکستگی استخوان قرار بگیرند. این شکستگی‌های استخوانی بیشتر در لگن، مچ‌ها یا ستون فقرات رخ می‌دهند. اگر متوجه چنین شکستگی‌هایی در بدن‌ شدید، حتما به پزشک مراجعه کنید.

۶. صدمه به کلیه‌ها

اگر مصرف امپرازول باعث آسیب‌دیدن کلیه‌ها بشود، فرد دچار علائمی مانند درد در پشت و پهلوها و تغییر رنگ ادرار می‌شود.

۷. اریتماتوز لوپوس پوستی

این بیماری با چنین علائمی بروز می‌کنند:

• تب؛
• خستگی؛
• کاهش وزن؛
• لخته‌های خون؛
• سوزش معده.

۸. پولیپ‌های غدهٔ فوندوس

از عوارض خطرناک امپرازول پولیپ‌های غده فوندوس هستند. این پولیپ‌ها روی پوشش داخلی معده شکل می‌گیرند و معمولا بدون علائم هستند.

تداخل امپرازول با داروهای دیگر

قرص خوراکی امپرازول می‌تواند با داروهای دیگر، ویتامین‌ها یا داروهای گیاهی تداخل داشته باشد. تداخل دارویی به این معناست که ماده‌ای نحوه‌ عملکرد دارویی خاص را تغییر دهد. این مسئله یا بدن بیمار را در خطر قرار می‌دهد یا جلوی اثربخشی دارو را می‌گیرد. بنابراین پزشک هنگام تجویز دارو باید کاملا به این مسئله دفت کند. شما هم باید درباره داروهای دیگری که مصرف می‌کنید با پزشکتان حرف بزنید.

داروهایی که نباید با امپرازول مصرف شوند

داروهای زیر را همراه با قرص امپرازول مصرف نکنید، زیرا ممکن است عوارض خطرناکی ایجاد کنند.

• آتازاناویر (Atazanavir)، ریلپیویرین (rilpivirine) و نلفیناویر (nelfinavir). امپرازول می‌تواند به‌مرور زمان و با شدت هرچه تمام‌تر از اثربخشی این داروها بکاهد. بنابراین نباید همراه با این داروها امپرازول مصرف کنید.
• کلوپیدوگرل (Clopidogrel). امپرازول اثربخشی داروی کلوپیدوگرل را نیز کم کرده و در بدن لخته‌خون ایجاد می‌کند. بنابراین مصرف هم‌زمان این داروها بسیار خطرناک است.

تداخل‌های دارویی که خطر عوارض جانبی را شدت می‌بخشند

مصرف قرص امپرازول با برخی از داروها می‌تواند خطر عوارض جانبی امپرازول را شدت ببخشد، زیرا این داروها باعث می‌شوند تا مقدار امپرازول در بدن‌ افزایش یابد.

یکی از داروهایی که عوارض امپرازول را پررنگ می‌کند داروی وریکونازول (Voriconazole) است. این دارو می‌تواند سطح امپرازول را در بدن افزایش بدهد، بنابراین هنگام مصرف امپرازول و وریکونازول، باید در خصوص مقدار مصرف امپرازول با پزشک مشورت کنید.

مصرف امپرازول همراه برخی از داروها عوارض جانبی آنها را تشدید می‌کند، داروهای مانند:

• ساکویناویر (Saquinavir): امپرازول مقدار این دارو را در بدن افزایش می‌دهد. بنابراین پزشک باید دوز مصرف ساکویناویر را کمتر کند.
• دیگوکسین (Digoxin): امپرازول مقدار این دارو را در بدن افزایش می‌دهد. بنابراین پزشک باید دوز مصرف دیگوکسین را کمتر کند.
• وارفارین (Warfarin): مقدار این دارو نیز با مصرف امپرازول افزایش می‌یابد. بنابراین پزشک برای اطمینان از مصرف صحیح این دارو، علائم خونریزی را در بدنتان بررسی می‌کند.
• فنی‌توئین (Phenytoin): امپرازول مقدار این دارو را در بدن افزایش می‌دهد. بنابراین پزشک دوز این دارو را کم می‌کند.
• سیلوستازول (Cilostazol)، تاکرولیموس (Tacrolimus)، متوتروکسات (Methotrexate)، دیازپام (Diazepam) و سیتالوپرام (Citalopram): وضعیت این داروها نیز مانند داروهای پیشین است. البته اگر سیتالوپرام همراه امپرازول مصرف شود، ممکن است ضربان قلب را تا حد خطرناکی افزایش دهد. بنابراین پزشک باید در هنگام درمان بیمار مراقب مقدار مصرف این دارو باشد.

داروهایی که امپرازول اثربخشی آنها را کم می‌کند

اثربخشی برخی از داروها در همراهی با امپرازول کم می‌شود و به این ترتیب به‌خوبی اثر نخواهند کرد، زیرا ممکن است از مقدار آنها در بدن کاسته شود. از این داروها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• استرهای آمپی‌سیلین (Ampicillin esters)؛
• کتوکونازول (Ketoconazole)؛
• مایکوفنولات موفتیل (Mycophenolate mofetil)؛
• ارلوتینیب (Erlotinib)؛
• نمک‌های آهن.

داروهای آمپی‌سیلین و کتوکونازول برای درمان عفونت تجویز می‌شوند. داروی مایکوفنولیک نیز داروی سرکوب‌کننده‌ سیستم ایمنی است و برای جلوگیری از رد پیوند اعضا استفاده می‌شود. ارلوتینیب هم در درمان برخی از سرطان‌ها به کار می‌رود. امپرازول جلوی جذب تمام این داروها و همچنین داروهای حاوی آهن را می‌گیرد.

مصرف امپرازول از اثربخشی داروی گیاهی گل راعی و آنتی‌بیوتیک ریفامپین (Rifampin) نیز می‌کاهد.

روش مصرف امپرازل

در این بخش درباره مقدار مصرف امپرازول صحبت خواهیم کرد. البته مقادیر این دارو در اشکال مختلف آن متفاوت است و مجال مطرح‌کردن تمام آنها در این بحث نیست. با این‌ حال می‌توان گفت که مقدار مصرف دارو، نحوه آن و تعداد دفعات مصرف به موارد زیر بستگی دارد:

• سن بیمار؛
• نوع بیماری؛
• شدت بیماری‌؛
• بیماری‌های احتمالی دیگر؛
• نوع واکنش بدن به اولین قرص مصرف‌شده امپرازول.

مقدار مصرف قرص امپرازول برای درمان زخم اثنی‌عشر یا عفونت معده

مقدار مصرف برای افراد ۱۶ سال به بالا

۱. زخم اثنی‌عشر فعال: روزی ۲۰ میلی‌گرم تا ۴ هفته. برخی از افراد به بیش از ۴ هفته درمان نیاز دارند.

۲. زخم اثنی‌عشر ناشی از عفونت هلیکوباکتر پیلوری:

• روزی ۲ عدد قرص ۲۰ میلی‌گرمی به‌مدت ۱۰ روز، به‌همراه داروهای آموکسی‌سیلین و کلاریترومایسین (اگر هنگام شروع مصرف مبتلا به زخم اثنی‌عشر بودید، باید تا ۱۸ روز بعد نیز روزانه یک عدد قرص امپرازول ۲۰میلی‌گرمی مصرف کنید.)
• روزی یک عدد قرص ۴۰ میلی‌گرمی تا ۱۴ روز، به‌همراه داروی کلاریترومایسین (اگر هنگام شروع مصرف مبتلا به زخم اثنی‌عشر بودید، باید تا ۱۴ روز بعد، روزانه یک عدد قرص امپرازول ۲۰میلی‌گرمی مصرف کنید.)

مقدار مصرف برای افراد زیر ۱۶ سال

تأثیر دارو روی این گروه سنی هنوز بررسی نشده است و هرگز نباید برای افراد زیر ۱۶ سال قرص امپرازول تجویز شود.

مقدار مصرف دارو برای زخم معده

مقدار مصرف برای افراد ۱۶ سال به بالا

روزانه یک عدد قرص امپرازول ۴۰میلی‌گرمی به‌مدت ۴ تا ۸ هفته

مقدار مصرف برای افراد زیر ۱۶ سال

تأثیر دارو روی این گروه سنی هنوز بررسی نشده است و هرگز نباید برای افراد زیر ۱۶ سال قرص امپرازول تجویز شود.

مقدار مصرف دارو برای درمان بیماری بازگشت اسید به مری

– مقدار مصرف برای افراد ۱۶ سال به بالا

• بیماری بازگشت اسید به مری: یک عدد قرص امپرازول ۲۰میلی‌گرمی به‌مدت ۴ هفته.
• بیماری ازوفاژیت که دارای علائم بازگشت اسید به مری است: روزانه یک عدد قرص ۲۰میلی‌گرمی به‌مدت ۴ تا ۸ هفته.

– مقدار مصرف برای افراد ۱ تا ۱۶ سال

مقدار مصرف بر اساس وزن بیمار تعیین می‌شود:

• وزن ۱۰ تا تقریبا ۲۰ کیلوگرم: روزانه یک عدد قرص ۱۰میلی‌گرمی
• وزن ۲۰ کیلوگرم به بالا: روزانه یک عدد قرص ۲۰میلی‌گرمی

– مقدار مصرف برای کودکان زیر ۱ سال

تأثیر دارو روی این گروه سنی هنوز بررسی نشده است و هرگز نباید برایشان قرص امپرازول تجویز شود.

مقدار مصرف دارو برای درمان بیماری ازوفاژیت فرسایشی

– مقدار مصرف برای افراد ۱۷ سال به بالا

روزانه یک عدد قرص امپرازول ۲۰میلی‌گرمی

– مقدار مصرف برای افراد ۲ تا ۱۶ سال

مقدار مصرف بر اساس وزن بیمار تعیین می‌شود:

• وزن ۱۰ تا تقریبا ۲۰ کیلوگرم: روزانه یک عدد قرص ۱۰میلی‌گرمی
• وزن ۲۰ کیلوگرم به بالا: روزانه یک عدد قرص ۲۰میلی‌گرمی

– مقدار مصرف برای کودکان زیر ۲ سال

این دارو هنوز روی کودکان زیر ۲ سال بررسی نشده است و نباید برای آنها تجویز شود.

مقدار مصرف امپرازول برای درمان ترشح بیش‌ازحد اسید معده

– مقدار مصرف برای افراد ۱۶ سال به بالا

• شروع مصرف دارو: روزانه یک عدد قرص ۶۰میلی‌گرمی
• افزایش مقدار دارو: چنانچه نیاز باشد، پزشک مقدار مصرف دارو را افزایش می‌دهد.
• حداکثر مقدار مجاز مصرف: روزانه ۶ عدد قرص ۶۰میلی‌گرمی. اگر لازم باشد روزانه بیش از ۸۰ میلی‌گرم در روز قرص امپرازول مصرف کنید، باید آن را در فواصل منظمی در طول روز بخورید.

– مقدار مصرف برای افراد زیر ۱۶ سال

تأثیر دارو روی این گروه سنی هنوز بررسی نشده است و هرگز نباید برای افراد زیر ۱۶ سال قرص امپرازول تجویز شود.

مصرف دارو بنا بر دستور پزشک

بررسی بالینی

پزشک‌تان هنگام تجویز این دارو، باید مطمئن شود که به برخی از بیماری‌ها مبتلا نیستید و می‌توانید بدون مشکل از این دارو استفاده کنید. موارد زیر توسط پزشک بررسی خواهند شد:

• عملکرد کبد: برای تشخیص عملکرد سالم کبد، باید آزمایش‌های لازم انجام شوند. اگر کبدتان خوب کار نکند، باید مقدار مصرف این دارو کمتر شود.
• مقدار منیزیم: با آزمایش خون باید مقدار منیزیم موجود در بدن‌ تعیین شود، زیرا اگر مقدار آن بسیار زیاد باشد، باید از مقدار مصرف امپرازول کاست یا به‌طور کل این دارو را مصرف نکرد.

امپرازول را بنا بر دستور ارائه‌شده مصرف کنید. کپسول خوراکی امپرازول برای درمان‌های کوتاه‌‌مدت بیماری‌های زخم معده و زخم اثنی‌عشر و همچنین بازگشت اسید به مری استفاده می‌شود. از این دارو برای درمان‌های طولانی‌مدت بیماری‌های ازوفاژیت فرسایشی و ترشح بیش‌ازحد اسید معده نیز استفاده می‌شود. چنانچه این دارو طبق تجویز پزشک مصرف نشود، عواقب خطرناکی خواهد داشت.

اگر مصرف این دارو را ناگهانی قطع کنید، سوزش معده یا علائم مربوط به زخم‌ها نه‌تنها بهبود نمی‌یابند، بلکه بدتر هم می‌شوند.

اگر این دارو را طبق دستور پزشک مصرف نکنید، بیماری‌ درمان نمی‌شود و دارو هیچ تأثیر خوبی از خود به جای نمی‌گذارد.

اگر این دارو بیش‌از‌حد مصرف شود، دچار مشکلات سلامتی خطرناکی می‌شوید از جمله:

• گیجی؛
• خواب آلودگی؛
• تاری دید؛
• ضربان تند قلب؛
• تهوع؛
• استفراغ؛
• تعریق؛
• گرگرفتگی؛
• سردرد؛
• خشکی دهان.

اگر یک نوبت مصرف دارو را فراموش کردید، به‌محض اینکه یادتان آمد، قرص را مصرف کنید. اما اگر یکی‌دو ساعت قبل از نوبت بعدی یادتان آمد، صبر کنید و در ساعت مدنظر یک عدد قرص بخورید. هرگز دو عدد قرص را با هم مصرف نکنید، چراکه عوارض جانبی خطرناکی خواهد داشت.

زمان قطع دارو

وقتی درد معده‌تان برطرف شد و علائم بازگشت اسید به مری را نداشتید، دیگر نیازی به مصرف این دارو نیست.

نکات مهم درباره مصرف امپرازول

هنگام مصرف قرص امپرازول بسیار مهم است که به موارد زیر توجه کنید:

• این دارو باید در زمان‌هایی که پزشک تجویز می‌کند و حداقل یک ساعت قبل از صرف غذا مصرف شود.
• نباید کپسول امپرازول را بجوید یا خرد کنید. باید آن را کاملا درسته ببلعید. اگر نمی‌توانید کپسول را ببلعید، می‌توانید آن را باز کرده و محتویاتش را با یک قاشق غذاخوری سس سیب ترکیب کنید و به‌همراه یک لیوان آب بخورید. هرگز محتویات کپسول را نجوید. آن را باید همراه با آب قورت بدهید. در ضمن باید این مخلوط را بلافاصله پس از آماده‌شدن مصرف کنید.
• قرص امپرازول باید در دمای اتاق (۳۰-۱۵ درجه سلسیوس) نگهداری شود.
• باید این دارو را دور از نور نگه داشت.
• نباید آن را در مکان‌های مرطوب مانند حمام نگه داشت.

تمدید دارو

این دارو قابل‌تمدید است و برای تهیه دوباره آن مجبور نیستید نسخه دیگری از پزشک دریافت کنید. پزشک‌ تعداد دفعاتی را که می‌توانید این دارو را از داروخانه تهیه کنید روی نسخه‌ می‌نویسد.

مصرف هنگام سفر

اگر در دوره درمان با قرص امپرازول، مجبور به سفر هستید:

• همیشه دارو را کنار خود داشته باشید. اگر با هواپیما سفر می‌کنید، مراقب باشید آن را در چمدان جا نگذارید و حتما آن را در کیف دستی‌تان قرار بدهید.
• نگران دستگاه‌های اشعه ایکس فرودگاه نباشید. آنها به دارو صدمه‌ای وارد نمی‌کنند. همیشه قوطی قرص امپرازول اصلی را که برچسب مشخصات دارد همراه خود داشته باشید.
• داروی خود را در داشبورد خودرو نگذارید، به‌خصوص وقتی هوا بسیار گرم یا سرد است.

میزان دسترسی

می‌توان از بیشتر داروخانه‌ها این دارو را تهیه کرد و چنانچه نسخه پزشک را همراه داشته باشید، می‌توانید با استفاده از بیمه این دارو را تهیه کنید.

داروهای مشابه امپرازول

داروهای دیگری ساخته شده‌اند که می‌توانند به‌جای امپرازول مصرف شوند و بیماری‌ را درمان کنند. در این خصوص باید با پزشک معالج‌ مشورت کرد.

حساسیت به امپرازول

قرص امپرازول می‌تواند ایجاد واکنش‌های شدید حساسیتی کند. این علائم عبارت‌اند از:

• جوش صورت؛
• ورم صورت؛
• گرفتگی گلو؛
• تنگی نفس.

اگر هرکدام از علائم حساسیتی فوق را داشتید، فوری به پزشک‌ مراجعه کنید و پس از آن مصرف این دارو را قطع و داروی بازدارنده پمپ پروتون دیگری مصرف کنید. چنانچه با وجود حساسیت قرص امپرازول را مصرف کنید، ممکن است در معرض خطر مرگ قرار بگیرید.

هشدار برای گروه‌های حساس

• زنان باردار: خطر قرص امپرازول برای زنان باردار هنوز به‌درستی بررسی نشده است. اگر باردار هستید یا قصد باردارشدن دارید، پزشکتان را مطلع کنید و تا حد امکان در دوره بارداری از این دارو استفاده نکنید.
• زنان شیرده: امپرازول از طریق شیر مادر به کودک منتقل می‌شود و ممکن است عوارض جانبی آن در کودک پدیدار شود. بنابراین اگر به کودک‌ شیر می‌دهید، حتما با پزشک مشورت کنید.
• افراد مسن: بیشتر مواقع کلیه‌های افراد مسن به‌خوبی کار نمی‌کنند و نمی‌توانند قرص امپرازول را سریع پردازش کنند. در نتیجه این دارو زمان بیشتری در بدن آنها باقی می‌ماند و خطر ابتلا به عوارض جانبی آن را افزایش می‌دهد.
• کودکان: این دارو نباید برای کودکان مبتلا به زخم اثنی‌عشر، زخم معده یا ترشح بیش‌ازحد اسید معده تجویز شود. در ضمن قرص امپرازول برای افراد زیر ۱۶ سال به‌هیچ‌وجه مناسب نیست.

سؤالات رایج درباره امپرازول

۱. بهترین زمان مصرف قرص امپرازول چه وقتی است؟

این دارو باید یک ساعت قبل از غذا مصرف شود.

۲. عوارض خطرناک امپرازول چیست؟

• کاهش شدید منیزیم
• کمبود ویتامین B12
• اسهال شدید
• التهاب پوشش داخلی معده
• ترک و شکستگی استخوان‌ها
• صدمه به کلیه‌ها
• اریتماتوز لوپوس پوستی
• پولیپ‌های غدهٔ فوندوس

۳. تفاوت پنتوپرازول با امپرازول چیست؟

هر دوی این داروها برای کنترل ترشح اسید معده استفاده می‌شوند و مقدار دوز آنها و عوارض جانبی‌شان فرق دارد. پزشک با توجه به مسائل مختلف هر یک از این داروها را تجویز می‌کند.

۴. کودکان می‌توانند امپرازول مصرف کنند؟

امپرازول معمولا برای افراد زیر ۱۶ سال تجویز نمی‌شود، زیرا اثرات آن بررسی نشده است.

مدیریت زمان به روش اساتید هاروارد

اولویت‌بندی کارها را بیاموزید تا در زمان کمتر، بهینه‌تر کار کنید.

مشاهده کتاب الکترونیکی