شهر سوخته سیستان، تمدن شهرنشینی در دوران باستان
ریشه‌های تمدن در بسیاری از بخش‌های خاک ایران، به‌عنوان سرزمینی باستانی و شرقی به‌وفور یافت شده است. یکی از نشانه‌های تمدن غنی ایران‌زمین، وجود شهرهایی برای سکونت بشر در زمان‌های بسیار دور است. یکی از قدیمی‌ترین شهرهای دوران باستان ایران، شهر سوخته است که در استان سیستان و بلوچستان، در نواحی جنوبی شهر زابل، جا خوش کرده است. این شهر از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی است که نزدیک به سه هزار سال قبل از میلاد، در آن نشانه‌های سکونت یافت شده است. برای یک سفر ماجراجویانه به دل تاریخ با ما همراه شوید تا با این گنج باستانی بیش‌تر آشنا شویم.
موقعیت جغرافیایی شهر سوخته
شهر سوخته در محدوده‌ی شهرستان زابل، در استان سیستان و بلوچستان و در جنوب شرقی خاک ایران واقع شده است. برای کندوکاو این گنجینه‌ی تاریخی، باید به حاشیه‌ی جاده زابل به زاهدان رفت. درواقع این شهر از شمال با فاصله‌ای در حدود 50 کیلومتر به شهر زابل و از جنوب با مسافتی نزدیک به 180 کیلومتر به زاهدان می‌رسد. برای مسافران شهر زابل، فرصت خوبی است تا تقریباً با 40 دقیقه رانندگی خودشان را به شهر سوخته برسانند و از این تمدن باستانی دیدن کنند. اگر از زاهدان قصد سفر به این شهر را دارید، به زمان بیش‌تری نیاز دارید و نزدیک به 2 ساعت باید رانندگی کنید. در نهایت خودتان را به مجموعه باستانی شهر سوخته برسانید و از این منطقه و موزه‌ی فوق‌العاده‌ی آن دیدن کنید.
ثبت میراث جهانی یونسکو
باستان‌شناسان در شهر سوخته، با آثاری روبه‌رو شدند که هر یک به‌تنهایی گنجینه‌‌ای تمام‌عیار و منحصربهفرد است. تمدن این شهر، پنج‌هزار سال قدمت دارد و مربوط به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد است. بافت متمدن شهر سوخته‌ی سیستان باعث شد تا این منطقه به‌عنوان میراث جهانی یونسکو در سال 2014 به جهانیان معرفی شود. امروزه نام این شهر باستانی به همراه دیگر مجموعه‌های باارزش ایران در سازمان یونسکو ثبت جهانی شده است.
در طول کاوش‌های این شهر، باستان‌شناسان با پدیده‌های جالبی روبه‌رو شدند که اشتیاق آن‌ها را برای کشف و تحقیق افزون کرد. شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید، شهروند هزاره‌ی سوم پیش از میلاد در این شهر سیستانی، علاوه بر کشاورز، صنعتگر هم بوده و علاقه وی به هنر جواهرسازی و سفالگری در اشیای به‌دست‌آمده مشهود است.
کشف اولین چشم مصنوعی، اولین جمجمه‌ی جراحی‌شده، نمونه‌ای حیرت‌برانگیز از تخته نرد، دقت و ظرافت خط‌کش، ریسندگی و حصیربافی و… همگی نشانه‌هایی از وجود یک سرزمین متمدن پارسی در عصر باستان است. در ادامه شما را با شگفتی‌های این منطقه‌ی تاریخی بیش‌تر آشنا خواهیم کرد.
ماجراجویی در شهر سوخته
در طول تاریخ، کاوش‌های فراوانی در حوزه‌ی شهر سوخته انجام گرفته و اطلاعات سودمندی از آن به‌دست آمده است. نخستین کاوش‌ها مربوط به یک نظامی بریتانیایی است که به زمان قاجار برمی‌گردد. نام شهر سوخته برای اولین بار توسط این کاوشگر بر سر زبان‌ها افتاد و دلیل آن مشاهده‌ی تپه‌های خاکستر توسط وی در این منطقه بود. سپس، سر اورول اشتین، باستان‌شناس مجارستانی، با کشف‌وشهود بسیار، اطلاعاتی تازه از این منطقه را به دانسته‌های قبلی افزود. بعد از اورول، باستان‌شناس مشهور تبعه‌ی انگلستان، نوبت ایتالیایی‌ها بود که در طول 11 سال تمدن پررمزوراز سوخته را کندوکاو کنند.
تمام یافته‌های این منطقه هوش از سر آدمی می‌برد و مهر تأییدی بر اصالت و تمدن چندهزارساله‌ی ایرانیان است. این شهر با قدمتی پنج‌هزارساله کنار رود هیرمند و دریاچه‌ی هامون که آن زمان پرآب و وسیع بوده، جان گرفته است. در طول چهار دوره، یعنی در 3200 تا 1800 سال قبل از میلاد، بشر این منطقه را به‌عنوان جایی برای سکونت اختیار کرده و با دستاوردهای خود، از آن شهری پیشرفته و متمدن در عهد باستان به‌وجود آورده است. وجود نعمت آب، یکی از دلایل شکل‌گیری شهر سوخته بوده و کم‌شدن حجم آب، به رونق این شهر در طول زمان آسیب زیادی زده است. تحقیق‌ها پیرامون شهر سوخته همچنان ادامه دارد تا به شبهه‌ها و سوالات بسیاری که در مورد این منطقه ایجاد شده، پاسخ داده شود.
دانستنی‌هایی در مورد شهر سوخته
شهر سوخته از مهم‌ترین مناطق شهرنشینی انسان‌ها در نواحی جنوبی فلات ایران بوده و 151 هکتار وسعت داشته است. این شهر در بخشی مرتفع واقع شده که بلند‌ترین نقطه‌ی آن، ارتفاعی نزدیک به 18 متر از سطح پیرامون خود دارد. شهر سوخته از 5 بخش که به شکل تپه‌هایی زنجیروار کنار هم چیده شده‌اند، تشکیل شده است. بخش مسکونی، بخش مرکزی، ناحیه‌ی صنعتی، بخش مربوط به یادمانی‌ها و همچنین گورستان شهر، این منطقه از زابل را به یکی از پیشرفته‌ترین سبک‌های شهرنشینی در تاریخ باستان ایران تبدیل کرده‌اند.
بخش مسکونی 80 هکتار مساحت دارد و در شمال شرقی شهر واقع شده است. رود هیرمند و دریاچه‌ی هامون در گذشته پرآب و سرزنده بوده‌‌اند و سرسبزی و طراوت را نثار این منطقه می‌کردند. بنابراین برخلاف چهره‌ی بیابانی امروز آن، درختانی همچون افرا، بید مجنون و… رنگ زندگی به سرزمین بخشیده بودند و خبری از اقلیم خشک و بیابانی نبوده است. کشاورزی به برکت جریان هیرمند و هامون رونق داشته و برخلاف امروز که تنها گیاه آن درختان گز بیابانی است، این شهر با تنوع گیاهان، به رنگ سبز بوده است. علاوه بر کم‌آبی هیرمند و هامون، استفاده از درختان برای سوخت مصارف صنعتی این شهر در حال پیشرفت، در کم شدن درختان و از بین رفتن سرسبزی بسیار مؤثر بوده است.
ردپای هنر و صنعت در مشاغل مردمان متمدن ایران
علاوه بر رونق کشاورزی، مردم شهر در صنعت و هنر نیز دستی بر آتش داشته‌اند. نتایج تحقیقات به‌دست آمده، رواج صنعتگری در فعالیت‌های ساکنین شهر را تأیید کرده است. صنعتگران هنرمند این دیار، به ساخت زیورآلات و ظروف سفالی تمایل داشته‌اند. یافتن مهره‌های تزیینی و گردنبندهای زیبایی از سنگ لاجورد و فلز با ارزش طلا، نشان از هنر و ظرافت مردمان شهر سوخته دارد که با ساده‌ترین ابزار ممکن، اثری هنرمندانه خلق می‌کردند. گفته می‌شود که روش ساخت زیورآلات با ورقه‌های طلایی و سنگ‌های ارزشمند در این شهر، شباهت بسیاری به شیوه‌ی مردمان مصر باستان دارد.
هنر این دیار تنها به ساخت زیورآلات چشم‌نواز ختم نمی‌شود و با هر مرحله از کاوش، این سرزمین شگفتی دیگری را به باستان‌شناسان نشان داده است. ظروف سفالی و سنگی با نقوش زیبا و چشمگیر از دیگر آثار کشف‌شده در شهر سوخته است که کاوشگران را با مجموعه‌ای ارزشمند از این هنر روبه‌رو کرده است. جالب است بدانید که طی کشف و شهود تاریخی در این منطقه، پارچه‌هایی یافت شده که رونق پارچه‌بافی را نیز در این دوره‌ی مهم تاریخی، گواهی می‌دهد. از جمله فعالیت‌های مردم این منطقه حصیربافی با نی‌های اطراف دریاچه‌ی پرآب هامون آن زمان بوده است. کشف قلاب ماهیگیری نیز یادآور این نکته است که صید ماهی نیز از مشاغل مردمان این منطقه از سیستان بوده است.
سیستم آبرسانی و فاضلاب شهری
از دیگر شگفتی‌های این شهر مدرن در زمان باستان، هوش مهندسی در معماری یک‌پارچه‌ی خانه‌ها و همچنین طراحی سیستم پاسخگوی نیاز شهروندان در مصرف آب بوده است. بقایای این شهر نشان از یک سیستم منظم و هوشمندانه‌ی لوله‌کشی شهری با لوله‌های سفالی در این منطقه دارد. تمدن در سرزمین پارس به شکلی ریشه دوانده که در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد، در دورانی که بسیاری از مردمان دیگر سرزمین‌ها تنها برای بقا با ابتدایی‌ترین امکانات تلاش می‌کردند، ایرانیان سیستم لوله‌کشی و فاضلاب شهری را در شهر متمدن سوخته ساخته بودند.
گورستان شهر و دانستنی‌های آن
گورستان شهر یکی از رازآلودترین قسمت‌های این منطقه است که نتایج جالبی از کاوش‌ها آن به‌دست آمد. مردمان سوخته، مردگان خود را با حالتی چمباتمه دفن می‌کردند و کنار آن‌ها اشیایی معمولاً از جنس سفال، سنگ و… قرار می‌دادند. طبق آیین دفن اهالی شهر سوخته، بدن مرده همراه با پارچه در قبر آرام می‌گرفته است. در بعضی اجساد یافت‌شده، آثار کفن‌پیچی مشهود است و همچنین در برخی پارچه به شکل لباس یا زیرانداز و روانداز، جسد مرده را پوشانده است.
ماجرای چشم مصنوعی شهروند متمدن سیستانی
تصورش سخت است که حدود سه هزار سال پیش از میلاد، ایرانیان به درجه‌ای از تمدن و پیشرفت رسیده بودند، که به فکر جایگزین نواقص جسمانی افتاده بودند. جمجمه‌ای در کاوش‌های شهر سوخته یافت شد که داخل حفره‌ی یکی از چشمانش، کره‌ی چشمی مصنوعی از جنس موم و چربی حیوانی جا خوش کرده بود. این جمجمه متعلق به اسکلت یک زن با بازه‌ی سنی 28 تا 32 سال بوده که از پروتز چشم استفاده می‌کرده است. دقت در ساخت این چشم مصنوعی حیرت‌انگیز است و مردمکی نیز در مرکز آن دیده می‌شود. اما نکته‌ی جالب و هنرمندانهی این پروتز، مویرگ‌هایی از جنس سیم‌های نازک طلا هستند که با ظرافت خاصی روی آن تعبیه شده‌اند.
هنر ساخت انیمیشن برای اولین بار در ایران
شاید برایتان عجیب باشد که قدمت انیمیشن‌سازی یا همان پویانمایی در ایران به دوران تمدن باستانی شهر سوخته برمی‌گردد. این امر یکی دیگر از شگفتی‌های باورنکردنی این دیار است که مردمان متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد، پا را از رفع نیاز روزانه فراتر گذاشته و به قوه‌ی تخیل خود پروبال داده‌اند تا تصاویر متحرک خلق کنند. ایتالیایی‌ها در کندوکاوهای خود، ظرفی سفالی را پیدا کرده‌اند که نواری از نقش بز و درخت، دور ظرف را دربرگرفته است. پنج بز روی این جام نقش بسته است که هر کدام یک گام از حرکت بز به سمت درخت را نشان می‌دهد. این پنج حرکت در یک قاب، تصویری متحرک را پیش روی چشم قرار می‌دهد. هوش شهروندان این سرزمین متمدن ستودنی است و روحیه‌ی خلاق و جستجوگر آن‌ها را به ما نشان می‌دهد. برای تماشای این هنر مصور باید به موزه‌ی ایران باستان در خیابان سی تیر تهران بروید.
اولین جراحی مغز تاریخ بشر در شهر سوخته
نزدیک به پنج هزار سال پیش، نشانه‌های یکی از پیچیده‌ترین جراحی‌های پزشکی در این سرزمین سیستانی یافت شده است. در طی کاوش‌های انجام‌گرفته در اجساد شهر سوخته، جمجمه‌ای پیدا شد که سن یک دختر تقریباً 13 ساله را داشت. نکته‌ی قابل توجه این اسکلت، اثر یک جراحی مغزی برای برداشتن قسمتی از استخوان جمجمه است که باستان‌شناسان را حیرت‌زده کرد. این دختر مبتلا به نوعی بیماری مغزی به نام «هیدروسفالی» یا جمع شدن مایع در جمجمه بوده است که با خارج کردن قسمتی از استخوان در این قسمت از بدن، فشار مایع به مغز کم‌تر شده است.
کشف خط‌کش پنج هزارساله
یک قطعه چوب آبنوس با طول 10 سانتی‌متر از دیگر یافته‌های شهر سوخته است. این شی چوبی، نماینده‌ی ذوق و هوش ایرانیان باستان در استفاده از علوم ریاضی در زندگی روزمره بوده است. روی این تکه آبنوس، شیارهایی مشهود است که با فاصله‌هایی میلی‌متری کنار هم ردیف شده‌اند. این خط‌کش کوچک چوبی، متعلق به مردمانی است که برای خلق آثار هنرمندانهی خود همچون ساخت جواهرات، به اندازه‌گیری‌های دقیق و بسیار ظریف نیاز داشتند. ساخت این وسیله برای اندازه‌گیری‌های صنعتی و هنری، گواهی بر تسلط شهروندان بر دانستنی‌های ریاضی است. حضور پررنگ نقوش هندسی بر اجسام و هوش هندسی در سیستم معماری شهر، از دیگر عواملی است که قوه‌ی ریاضیات مردمان این سرزمین را نشان می‌دهد.
کشف تخته نرد و مهره‌های بازی
هوش شهروندان سیستانی سراغ بازی‌های فکری هم رفته و در این سرزمین، صفحه‌ای چوبی و مستطیلی با 20 خانه، مشابه تخته نرد پیدا شده است که مهره‌های آن به 60 عدد می‌رسد. این مهره‌ها در ظرفی سفالی، نزدیک به تخته قرار داشته‌اند و جنس آن‌ها از سنگ‌های قیمتی همچون لاجورد و فیروزه هستد. نقش ماری که 20 بار به دور خود تابیده و دمش را به دهان گرفته، صفحه‌ی بازی را تشکیل داده است.
همچنین پیدایش تاس‌هایی که بر وجه‌‌های آن نقاط کنار هم ردیف شده‌اند، از دیگر وسایل بازی‌های تاریخی و باستانی در شهر سوخته است که به زیبایی به کمک هنر و سنگ‌های موجود در شهر خلق شده‌اند.
بدون شک تمدن شهر سوخته زابل، در استان سیستان و بلوچستان، مجموعه‌ای پررمز و راز است که مطالعه درباره آن به صرف زمان نیاز دارد. این مجموعه، دنیایی بزرگ از شگفتی‌های منحصربهفرد است که در این مطلب سعی کردیم به گوشه‌ای از آن اشاره کنیم. داستان تمدن در سرزمین ما تمامی ندارد و سفر به خاک‌های متمدن، یکی از شیرین‌ترین و غرورآفرین‌ترین سفرهای هر ایرانی خواهد بود. در فصول خنک سال، سفر به زابل و مجموعه باستانی شهر سوخته را به‌هیچ‌عنوان از دست ندهید. هرچه از تمدن شهری بدانیم، باز هم کم خواهد بود؛ بنابراین اطلاعات و تجربه‌های مفیدتان از این سفر ماجراجویانه را با دیگر همراهان چطور درمیان بگذارید. منتظرتان هستیم.
