فتق دیسک زمانی رخ می‌دهد که دیواره‌های بیرونی دیسک بین مهره‌ای پاره شود. از عارضه فتق دیسک با اصطلاحات پارگی، بیرون‌زدگی یا سرخوردگی دیسک نیز یاد می‌شود. زمانی که حلقه‌های خارجی دیسک پاره می‌شود، ماده ژلاتینی مانند مرکزی دیسک به نام نوکلئوس پولپوزوس از این پارگی بیرون می‌زند و به ساختارهای دیگر فشار می‌آورد. فتق معمولاً در دیواره جانبی خلفی، یعنی در جایی رخ می‌دهد که آنولوس فیبروزوس کمترین ضخامت را دارد. متاسفانه این محل، نقطه‌ی خروج اعصاب نخاعی و حرکت آنها به سمت نقاط مختلف بدن نیز هست. هرچه پارگی بزرگتر باشد، و ماده ژله‌ای داخل دیسک بیشتر از میان دیسک بیرون زده باشد، علائم شدیدتر خواهد بود. از عوارض فتق دیسک گردن می‌توان به کاهش حرکت گردن، گردن درد، درد منتشر شونده در دست و بازو، بی‌حسی، گزگز، ضعف بالاتنه (بازو) و اسپاسم یا گرفتگی عضلات مرتبط یا ترکیبی از این علائم اشاره کرد. مهره‌های گردنی با بالاترین نرخ ساییدگی و فتق دیسک، پنجمین و ششمین (C5-C6) و ششمین و هفتمین (C6-C7) مهره‌های ستون فقرات هستند.
درمان قطعی دیسک گردن با طب فیزیکی
مشکل فتق دیسک اکثر بیماران با درمان غیرجراحی بهبود می‌یابد. متخصص طب فیزیکی درمان‌های غیرجراحی مانند استراحت کوتاه مدت، گردنبند طبی، داروهای ضدالتهابی برای کاهش ورم، داروهای ضددرد و مسکن برای تسکین درد، فیزیوتراپی، ورزش درمانی یا تزریق استروئید در فضای اپیدورال را برای درمان فتق دیسک توصیه می‌کند. همچنین پزشک معالج از تراکشن، اولتراسوند و تحریک الکتریکی عضله نیز برای شل کردن عضلات خشک و گرفته و التهاب ثانویه‌ی ناشی از فشردگی عصب نخاعی بهره می‌گیرد. درمان غیرجراحی با هدف کاهش تحریک عصبی ناشی از بیرون زدگی ماده دیسک گردنی، تسکین درد و بهبود وضعیت جسمی بیمار انجام می‌شود. با رعایت یک برنامه نظام‌مند و سامان‌دهی شده که معمولاً متشکل از چند روش درمانی است، این اهداف برای اکثر بیماران محقق می‌شود.
دیسک گردن چیست؟
به نقل از کلینیک درمان دیسک گردن دکتر فرخانی ستون مهره‌ها یا ستون فقرات از مجموعه‌ای از استخوان‌های متصل به هم به نام مهره تشکیل می‌شود. مهره‌ها نخاع را در میان گرفته‌اند و از آن در برابر آسیب دیدگی محافظت می‌کنند. عصب‌ها از نخاع منشعب می‌شوند و به سمت بقیه بدن حرکت می‌کنند تا ارتباط بین مغز و بدن برقرار شود. مغز پیام را برای نخاع به سمت پایین می‌فرستد و از آنجا عصب‌ها عضلات را به حرکت وادار می‌کنند. همچنین عصب‌ها اطلاعاتی مانند درد و دمای بدن را به مغز منتقل می‌کنند.
دیسک و دو مفصل کوچک به نام مفصل فاست مهره‌ها را به هم متصل می‌کند. دیسک از بافت‌های پیوندی محکمی تشکیل می‌شود که یک مهره را روی مهره دیگر نگه می‌دارد. دیسک بین مهره‌ای مانند ضربه‌گیر یا محافظ بین مهره‌ها عمل می‌کند. دیسک و مفاصل فاست حرکت مهره‌ها را ممکن می‌کنند و به این ترتیب می‌توانیم گردن و پشت بدن یا کمر را خم کنیم و بچرخانیم.
دیسک از یک لایه سخت خارجی به نام “آنولوس فیبروزوس” و ماده ژلاتینی مانند مرکزی به نام “نوکلئوس پولپوزوس” تشکیل می‌شود. به موازات بالا رفتن سن، میزان آب موجود در ماده میانی دیسک کمتر می‌شود، در نتیجه از خاصیت ضربه‌گیری دیسک کاسته می‌شود. در اثر تحلیل رفتن و ساییدگی دیسک، احتمال پاره شدن لایه خارجی دیسک پیش می‌آید. چنانچه دیسک پاره شود، ماده میانی دیسک از راه ترک ایجاد شده در لایه خارجی بیرون می‌زند و وارد فضایی می‌شود که عصب‌ها و نخاع در آن قرار دارند. این عارضه به فتق یا پارگی دیسک موسوم است. دیسک بیرون زده به عصب‌ها فشار می‌آورد و علائم تولید می‌شود.
علت بیرون زدگی دیسک گردن چیست؟
برخی از مهم ترین دلایل ایجاد فتق و پارگی در دیسک گردن عبارت اند از:
- ساییدگی یا تحلیل رفتن که منجر به متلاشی شدن دیواره‌های دیسک می‌شود.
- حرکات مکرر خمشی و چرخشی به ویژه ترکیب این حرکات. این حرکت بیشترین فشار را به حلقه‌های فیبری خارجی یا همان آنولوس فیبروزوس وارد می‌کند.
- دیسک‌ها در زمان نشستن یا خم شدن بیشترین آسیب‌پذیری را دارند، چون فشار روی دیسک در این وضعیت‌ها به جلوی دیسک وارد می‌شود و محتویات دیسک را به عقب و به سمت بخش جانبی آنولوس فیبروزوس می‌راند که ضعیف‌تر و نازک‌تر است.
- سقوط ناگهانی یا آسیب‌هایی مانند تصادف وسایل نقلیه موتوری
- آسیب‌های استرسی مکرر مانند آسیب‌های ناشی از حرکات بالای سر و بلند کردن اشیاء سنگین
- عامل‌های ژنتیکی احتمال بیماری‌های دیسک بین مهره‌ای را افزایش می‌دهد.
- سیگار کشیدن خطر ساییدگی و فتق دیسک را افزایش می‌دهد.
این عارضه چه نشانه هایی دارد؟
فتق دیسک‌های گردنی باعث احساس درد در گردن، شانه و بازو می‌شود. این عارضه رادیکولوپاتی نامیده می‌شود. ممکن است درد رو به پایین در بازو و دست در توزیع معینی از ریشه‌های عصبی تحت فشار نیز منتشر شود. اگر فتق دیسک گردنی به نخاع فشار بیاورد، راه رفتن برای بیمار دشوار می‌شود و مشکلاتی مانند اسپاستیسیتی و بی‌اختیاری روده و مثانه به وجود می‌آید. این وضعیت میلوپاتی نامیده می‌شود.
| سطح دیسک | نقص حرکتی | تغییر واکنش | نقص حسی |
| C4-5 | ضعف دلتوئید |
شانه جانبی |
|
| C5-6 | ضعف عضله دوسر | عضله دوسر |
شانه جانبی و ساعد، انگشت شست و انگشت اشاره |
| C6-7 | کشیدن عضله سه سر، مچ دست | عضله سه سر | انگشت میانی |
| C7- T1 |
گرفتن اشیاء با دست، خم کردن مچ دست |
انگشت کوچک و انگشت انگشتری |
تشخیص فتق دیسک
پزشک معاینه بالینی کاملی را برای تعیین ماهیت و محل درد انجام می‌دهد، گردن را معاینه می‌کند و فتق دیسک و محل آن را غالباً با ارزیابی دقیق ضعف، بی‌حسی یا واکنش‌های غیرعادی تشخیص می‌دهد.
برای تایید تشخیص نیز عکسبرداری رادیوگرافی، سی تی اسکن (توموگرافی رایانه‌ای) یا ام آر آی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) انجام می‌شود. خارها یا زائده‌های استخوانی و تنگ شدن فضای دیسک در اثر بالا رفتن سن و ساییدگی ستون فقرات در عکس رادیوگرافی دیده می‌شود، اما فتق دیسک یا عصب‌های نخاعی را نمی‌توان در عکس مشاهده کرد. سی تی اسکن و MRI تصاویر دقیق‌تری را از تمام ساختارهای ستون فقرات (مهره، دیسک، نخاع و عصب) به دست می‌دهد و به تایید اکثر موارد فتق دیسک کمک می‌کند.
به علاوه نوار عصب و تست هدایت عصبی نیز برای بررسی وجود نشانه‌ها یا شواهد آسیب عصبی ناشی از فتق دیسک گرفته می‌شود.
بهترین راه درمان و توانبخشی دیسک گردن چیست؟
درمان آسیب یا فتق دیسک به شدت عارضه بستگی دارد. در ادامه روش‌های متداول درمان فتق دیسک گردنی حاد را توضیح می‌دهیم.
استراحت و گردنبند طبی
استراحت کنید و از انجام دادن فعالیت‌های مولد درد خودداری کنید. بریس یا گردنبند طبی در بعضی موارد برای کاهش فشار روی مهره‌های گردنی و استراحت دادن به این مهره‌ها توصیه می‌شود.
درمان دارویی و مدیریت درد
برخی از داروهایی که متخصصین طب فیزیکی (لینک) برای درمان دیسک گردن تجویز می کنند عبارت اند از:
مصرف دارو برای تسکین درد
به نقل از متخصص دیسک کمر و گردن دکتر فرخانی داروهای ضددرد یا مسکن برای کنترل درد مصرف می‌شود. اکثر دردها با مصرف داروهای بدون نسخه مانند آسپرین، ایبوپروفن (مورتین، ادویل)، ناپروکسین (الیو) یا استامینوفن (تایلنول) آرام می‌شود. اگر بیمار از درد شدید مداوم رنج ببرد، پزشک داروهای مسکن مخدر را برای یک دوره کوتاه تجویز می‌کند و در صورت لزوم داروهای شل کننده عضلات را توصیه می‌کند. درهر حال بهتر است فقط داروهای لازم را در حد نیاز مصرف کنید، چون مصرف بیش از حد دارو نه تنها به التیام سریع‌تر کمک نمی‌کند، بلکه به بروز عوارض جانبی نامطلوبی، مانند یبوست و خواب آلودگی دامن می‌زند و حتی وابستگی ایجاد می‌کند. دارو باید طبق تجویز پزشک مصرف شود. تمام داروهای مصرفی فعلی، حتی داروهای بدون نسخه یا مکمل‌ها را به پزشک معالج خود اطلاع دهید و اگر پزشک مسکن برایتان تجویز کرد، اثر دارو را به ایشان گزارش دهید. همچنین باید سابقه هر گونه حساسیت یا واکنش آلرژیک به داروها را به پزشک اطلاع دهید.
مصرف دارو برای کاهش ورم و التهاب
داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDs)، مانند آسپرین، ایبوپروفن، ناپروکسین و داروهای تجویزی مختلف نوعی ضددرد هستند و برای کاهش ورم و التهاب ناشی از فتق دیسک تجویز می‌شوند. اگر پزشک داروی ضدالتهابی برایتان تجویز کرده است، مراقب بروز عوارض جانبی مانند دل پیچه یا خونریزی باشید. مصرف مزمن داروهای NSAIDs بدون نسخه یا تجویزی باید تحت نظارت پزشک انجام شود تا مشکلات و عوارض احتمالی ایجاد نشود.
مصرف کورتیکواستروئید
داروهای کورتیکواستروئیدی، اعم از خوراکی یا تزریقی، به دلیل خاصیت ضدالتهابی قوی گاهی برای دردهای شدیدتر بازو و گردن تجویز می‌شود. کورتیکواستروئیدهایی مانند NSAIDs نیز عوارض جانبی دارند. درباره خطرات و مزایای هر دارو با پزشک معالج خود مشورت کنید.
تزریق در فضای اپیدورال
تزریق در فضای اپیدورال یا بلوک اپیدورال برای تسکین درد شدید بازو توصیه می‌شود. کورتیکواستروئید در این روش در فضای اپیدورال، یعنی فضای اطراف عصب‌های نخاعی تزریق می‌شود. تزریق اپیدورال باید فقط توسط پزشکی انجام شود که در این زمینه تخصص دارد. تزریق را می‌توان دو یا سه بار در وقفه‌های زمانی معین تکرار کرد. تزریق اپیدورال باید در قالب بخشی از برنامه درمان و توانبخشی جامع انجام شود. هدف از تزریق این است که التهاب عصب و دیسک کمتر شود.
تزریق در نقاط ماشه‌ای
تزریق در نقاط ماشه‌ای روشی است که در آن داروی بی‌حسی موضعی و گاهی ترکیبی از داروی بی‌حسی و کورتیکواستروئید مستقیماً در بافت نرم دردناک یا عضلات کشیده شده در امتداد ستون فقرات تزریق می‌شود. هرچند تزریق در نقاط ماشه‌ای روش مفیدی برای کنترل درد است، اما تاثیری بر بهبود فتق دیسک گردن ندارد.
طب فیزیکی
متخصصین طب فیزیکی در زمینه‌ی انجام مداخله‌های درمانی خاصی آموزش دیده‌اند و تخصص دارند. به استفاده ماهرانه و هدفمند از تکنیک‌ها و روش‌های طب فیزیکی با هدف ایجاد تغییراتی سازگار با تشخیص، پیش آگهی و خواسته‌های بیمار مداخله گفته می‌شود. متخصص طب فیزیکی معاینه و ارزیابی کاملی را شامل موارد زیر انجام می‌دهد:
- معاینه ستون فقرات: متخصص از بیمار می‌خواهد که چند حرکت و آزمون را انجام دهد تا محتمل‌ترین علت مشکل گردن را تعیین کند.
- قدرت: آزمایش حرکت کردن در برابر مقاومت برای تعیین ضعف ناشی از فتق دیسک یا عدم تعادل در قدرت عضلات انجام می‌شود.
- انعطاف‌پذیری: گرفتگی و خشکی عضلات باعث اختلال در مکانیک بدن و ضعفی می‌شود که به عدم تعادل دامن می‌زند و فرد را در برابر مشکلات دیسک آسیب‌پذیرتر می‌کند.
- آنالیز وضعیت اندامی، ADL’s و تکنیک: متخصص طب فیزیکی فعالیتی را که می‌تواند عامل شروع مشکل باشد، بررسی و درباره آن با بیمار صحبت می‌کند. متخصص وضعیت اندامی دینامیک و استاتیکی را ارزیابی می‌کند که می‌تواند علت مشکل فعلی گردن باشد یا در بروز این مشکل نقش داشته باشد. فعالیت‌های بیمار در خانه و محل کار نیز بررسی می‌شود تا علت شروع یا طولانی شدن مشکل مشخص شود.
طب فیزیکی برای درمان مشکلات دیسک و کمر باید در ابتدای دوره درمان در سطح محافظه‌کارانه نگه داشته شود تا عارضه تشدید نشود. تاکید متخصصین بر استراحت، کاهش التهاب و افزایش گردش خون برای تسریع التیام بافت‌ها است. پس از آن که التهاب اولیه کمتر شد، برنامه بازآموزی وضعیت اندامی و تمرین‌های کششی و تقویتی برای بازیابی انعطاف‌پذیری مفاصل و عضلات و بهبود پایداری ستون فقرات شروع می‌شود. طرح درمان هر بیمار متناسب با ساختار ایجاد کننده‌ی مشکل و علائم تهیه می‌شود، چون اگر طرح منحصر به فردی برای هر بیمار آماده نشود، علائم تشدید خواهد شد.
مداخله‌های طب فیزیکی
مداخله‌های معمول طب فیزیکی برای درمان فتق دیسک گردنی عبارت است از:
- درمان‌های دستی (MTT): درمان دستی شامل ماساژ بافت نرم، کشش و متحرک‌سازی مفصل توسط متخصص طب فیزیکی برای بهبود هم‌ترازی ستون فقرات و افزایش توانایی و دامنه حرکتی مهره‌های گردنی می‌شود. استفاده از تکنیک‌های متحرک‌سازی (موبیلیزاسیون) به تسکین درد کمک می‌کند.
- ورزش درمانی (TE): ورزش درمانی شامل تمرین‌های کششی و تقویتی برای بازیابی دامنه حرکتی و تقویت عضلات مهره‌های گردنی و کمربند شانه‌ای برای حمایت و پایدارسازی دیسک و گردن و کاهش فشار روی دیسک و گردن می‌شود.
- بازآموزی عضبی عضلانی (NMR): این روش برای بهبود وضعیت اندامی، بازیابی پایداری، بهبود کیفیت خواب بیمار، آموزش مکانیک بدن و طرز صحیح نشستن برای محافظت از ستون فقرات و دیسک آسیب دیده می‌شود.
- مدالیته‌هایی مانند اولتراسوند، تحریک الکتریکی، سرمادرمانی، لیزر سرد، تراکشن و روش‌های دیگر درد و التهاب ساختارهای ستون فقرات را کاهش می‌دهد.
- برنامه‌های خانگی شامل تمرین‌های تقویتی، کششی و پایدارسازی می‌شود و بیمار با رعایت توصیه‌های پزشک می‌تواند کارهای روزمره را به روش صحیح انجام دهد و سطح عملکردی خود را ارتقاء دهد.
طب سوزنی و روش های دیگر
برخی بیماران ترجیح می‌دهند، درمان‌های کل‌نگری مانند طب سوزنی، طب فشاری، مکمل‌های غذایی و بیوفیدبک را امتحان کنند. بهره‌گیری از این روش‌ها برای درمان فتق دیسک به بیمار کمک می‌کند تا ساز و کارهای مدیریت درد و بهبود سلامت عمومی را فرابگیرد.
پیش‌آگهی روش‌های غیرجراحی
اکثر مشکلات دیسک گردنی بدون جراحی بهبود می‌یابد و بیمار عملکرد عادی را بازمی‌یابد. طول درمان بسته به شدت علائم چهار تا دوازده هفته است. بیماران باید ورزش درمانی شامل تمرین‌های کششی، تقویتی و پایدارسازی را به طور منظم انجام دهند. اصلاح وضعیت اندامی، مکانیک بدن و آگاهی از بایدها و نبایدها برای حفظ سلامت گردن به موثرتر شدن درمان و طولانی‌تر شدن اثر آن کمک می‌کند. به خاطر داشته باشید که اگر زمانی دچار مشکلات گردن شوید، باید راه درازی را برای پیشگیری از آسیب‌های آتی طی کنید.
جراحی
چنانچه نشانه‌های میلوپاتی وجود داشته باشد یا درمان‌های محافظه‌کارانه غیرجراحی موثر نباشد، جراحی ضرورت می‌یابد. رایج‌ترین عمل برای درمان فتق دیسک گردنی عمل فیوژن و دیسککتومی گردنی قدامی (ACDF) نام دارد. جراح در این عمل برشی را در گردن ایجاد می‌کند تا جلوی ستون فقرات دیده شود، سپس دیسک را برمی‌دارد تا فشار روی نخاع و ریشه‌های عصب از بین برود. جراح در مرحله‌ی بعد، پیوند استخوان گرفته شده از بانک استخوان یا مفصل ران بیمار را در فضای خالی دیسک قرار می‌دهد و با پلاک فلزی فاصله ایجاد شده را پر می‌کند. عمل ACDF را می‌توان با توجه به تعداد دیسک‌های درگیر بر روی چند مهره انجام داد. گونه‌ی تغییر یافته‌ی عمل به این شکل انجام می‌شود که جراح علاوه بر دیسک، جسم مهره را نیز برمی‌دارد و سپس پلاک فلزی و پیوند استخوانی را در بدن بیمار قرار می‌دهد. این جراحی عمل کرپکتومی و فیوژن نام دارد.
دیسککتومی گردنی خلفی نیز عمل دیگری است که برای درمان فتق دیسک گردن انجام می‌شود. جراح استخوان را از پشت ستون فقرات برمی‌دارد تا ریشه عصب‌های تحت فشار مشخص شود. سپس جراح دیسک را برمی‌دارد تا فضا برای عبور ریشه‌های عصبی ایجاد شود.
به تازگی دیسک‌های مصنوعی برای درمان بیماری‌های دیسک گردنی عرضه شده است. جراح دیسک مصنوعی را در فضای دیسک قرار می‌دهد و به این ترتیب دیگر نیازی به استفاده از پیوند استخوان نیست. جایگذاری دیسک مصنوعی این مزیت را دارد که توانایی حرکتی طبیعی گردن حفظ می‌شود و از بیماری زودرس دیسک در سطوح دیگر ستون فقرات جلوگیری می‌شود.
