بررسی ارتباط بین استرس و ناباروری مهم است و این مقوله جای بحث فراوانی دارد. در بیشتر تحقیقات مربوط به اضطراب و باروری، حتی اگر نتوانند ارتباطی کاملا واضح دربارۀ اثر منفی استرس روی ناباروری به دست دهند، باز هم ردپایی از این اثر مشاهده می‌شود. در این مقاله ابتدا انواع استرس را معرفی می‌کنیم و سپس نتایج تحقیقاتی را که درمورد تأثیر استرس و اضطراب بر ناباروری انجام شده است، بررسی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
بیشتر زوج‌هایی که با مشکل ناباروری دست‌وپنجه نرم می‌کنند، نگران استرس و عوارض آن روی باروری‌شان هستند. البته باید گفت خود ناباروری هم ناراحتی و آشفتگی عاطفی ایجاد می‌کند. سؤالی که اینجا پیش می‌آید این است که آیا اضطراب می‌تواند وضعیت ناباروری فرد را شدت بخشد؟ متخصصان باروری هم دربارۀ ارتباط اضطراب و باروری کنجکاو هستند. آنها می‌خواهند بدانند که آیا آن دسته از ناباروری‌ها یا شکست در درمان‌های باروری که علت‌‌شان واضح و مشخص نیست، به‌دلیل استرس به وجود می‌آیند؟
پاسخ این سؤال بسیار پیچیده است. محققان در این زمینه بررسی‌های علمی متعددی انجام داده‌اند که در ادامهٔ این مقاله نظر آنان ارائه شده است.
انواع استرس
پیش از خواندن تحقیقاتی که دربارۀ اضطراب و ناباروری انجام شده است، بد نیست انواع استرس را بشناسیم. این آگاهی در درک این تحقیقات به ما کمک می‌کند. اصولا پیش از مطالعۀ جزئیات هر چیزی، باید دربارۀ تعریف آن به توافق برسیم.
استرس انواع متفاوتی دارد. محققان می‌خواهند بدانند که هریک از این استرس‌ها چه اثری روی باروری فرد می‌گذارد.
۱. استرس دوران کودکی
«نمرهٔ تأثیرات نامطلوب دوران کودکی» (ACE) به استرس‌هایی اشاره دارد که فرد لزوما در حال حاضر درگیر آنها نیست ولی در سال‌های ابتدایی دوران رشدش به وجود آمده‌اند. هرچه این نمره بیشتر باشد، به این معناست که مشکلات روان‌شناختی مزمن‌تری در فرد وجود دارد. آیا همین مشکلات می‌توانند دلیل ناباروری باشند؟
۲. استرس کوتاه‌مدت روزمره
فرض کنید در زمان تخمک‌گذاری فرد، موضوعی استرس‌آور مانند خراب شدن ماشینش پیش می‌آید. آیا این استرس فرصت بارداری در آن ماه را از بین می‌برد؟
۳. استرس طولانی‌مدت یا مجموعه‌ای از رویدادهای استرس‌زا
ماشین‌تان خراب شده است، در محل کار کلی کار روی سرتان ریخته است، مادرتان در بیمارستان بستری است و در حساب‌تان هم به اندازه کافی پول ندارید. اگر زندگی‌تان هر ماه به این شکل می‌گذرد، شما به استرس طولانی‌مدت مبتلا می‌شوید. تمام موارد آزمایش، تشخیص، درمان، چرخه‌های ناموفق تخمک‌گذاری و هزینه‌های زیاد درمان ناباروری هم چنان آزاردهنده هستند که می‌توانند موجب استرس‌های طولانی‌مدت شوند.
۴. استرس «خوب» ناشی از سبک زندگی
با استرس چطور می‌شود پیشرفت کرد؟ ممکن است شغل پرزحمتی با ساعت‌های کاری طولانی‌مدت داشته باشید و هر روز مشکلی تازه جلوی پای‌تان قرار بگیرد. شاید هم هر روز از نظر جسمی و روانی تحت فشار زیادی باشید. باید گفت حتی اگر این سبک زندگی را دوست داشته باشید، زندگی‌تان به‌شدت استرس‌آور است.
۵. رویدادهای مهم زندگی
طلاق، از دست دادن شغل، نقل مکان یا مهاجرت به شهر یا کشوری دیگر و از دست دادن کسی که دوستش دارید، می‌تواند در شما استرس بسیاری به وجود آورد.
۶. زندگی در شرایط استرس‌آور
زندگی در فقر، نبود اشتغال منظم یا دسترسی نداشتن به غذای سالم و نیازهای اولیه و زندگی کردن در محیطی استرس‌آور، از آن نوع زندگی‌هاست که می‌تواند فرد را به استرس مبتلا کند.
بنابراین، هنگام صحبت از اثر استرس روی ناباروری یا افزایش مدت‌زمان باردار شدن، خیلی مهم است که بدانیم منظور ما واقعا چه نوع استرس و اضطرابی است.
اندازه‌گیری استرس
بررسی میزان استرسْ بخش پیچیدۀ تحقیق است. به‌محض شناسایی نوع استرس، باید روش اندازه‌گیری آن را شناسایی کرد. محققان با به‌کارگیری دو روش اصلی، میزان استرس افراد را اندازه می‌گیرند. این دو روش عبارت‌اند از:
- اندازه‌گیری مواد زیست‌شیمیایی موجود در بزاق دهان یا خون؛
- استفاده از ابزارهای روان‌شناختی برای اندازه گیری میزان استرس.
هریک از روش‌های بالا فواید و معایبی دارند که در ادامه آنها را شرح داده‌ایم.
اندازه‌گیری مواد زیست‌شیمیایی
با اندازه‌گیری علائم زیست‌شیمیایی استرس در بزاق یا خون، نمی‌توان به‌درستی مطمئن شد که این علائم از زندگیِ استرس‌آور ناشی می‌شوند یا نوعی بیماری. مثلا فردی که به «آندومتریوز» مبتلاست، آزمایش‌های بزاق یا خون او علائم زیست‌شیمیایی مربوط به استرس زیاد را در او نشان می‌دهد.
آیا وجود مقدار بالای این مواد زیست‌شیمیایی در چنین فردی به‌دلیل زندگی در محیط و سبک زندگی استرس‌آور است که در نهایت او را به بیماری آندومتریوز مبتلا کرده است؟ یا این بیماری بوده است که موجب ایجاد علائم زیست‌شیمیایی در بدن او و ترشح مقدار بالای هورمون استرس شده است؟
از طرف دیگر، آیا احتمال دارد این بیماری به آشفتگی‌های عاطفی و ترشح بیشتر هورمون استرس در فرد بینجامد؟
همان‌طور که مشاهده می‌کنید، پاسخ دادن به این سؤال‌ها دشوار است.
اندازه‌گیری‌های روان‌شناختی
مشکل این نوع اندازه‌گیری استرس در این است که افراد معمولا استرس را به گونه‌های متفاوتی تجربه می‌کنند. در نتیجه، پاسخ‌ها به پرسش‌نامه‌های سنجش میزان استرس، متفاوت است. مشکل دیگر این نوع اندازه‌گیری این است که بدن افراد به موضوعات استرس‌زا، واکنش‌های بیولوژیکی گوناگونی نشان می‌دهد.
علاوه بر این، محققان در اندازه‌گیری میزان استرس با روش روان‌شناختی باید به این فرض متکی باشند که پاسخ‌های شرکت‌کنندگان در آزمون‌های روان‌شناختی، صادقانه است. البته، بیشترِ این آزمون‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که احتمال پاسخ‌های نادرست و غیرصادقانه را به حداقل می‌رسانند، اما متاسفانه هیچ‌کدام از آنها کامل و بدون نقص نیستند.
زمان مهم بررسی استرس
زمان بررسی استرس درست مانند تعیین نوع استرس، مهم است. مثلا بررسی میزان استرس پیش از شروع چرخهٔ قاعدگی زنان یا در میانهٔ آن یا درست قبل از تخمک‌گذاری مهم است. مقدار استرس را می‌توان در یک فاصله دو هفته‌ای (زمان پیش از تخمک‌گذاری و شروع قاعدگی) انجام داد یا میانگین میزان استرس یک دورۀ چندهفته‌ای، چندماهه یا حتی چندساله را محاسبه کرد.
با در نظر گرفتن تمام عوامل متغیر بالا می‌توان به نتایج دلخواه رسید. اما باید گفت با انجام دادن یک یا حتی چند بررسی نمی‌توان به‌راحتی به این نتایج دست یافت.
دلیل دیگری که مطالعهٔ اثر استرس روی بدن را پیچیده می‌کند، این است که نمی‌توان به‌راحتی فهمید که مشکل استرس و مشکل مکانیسم ضعیف غلبه بر استرس چیست.
افراد مبتلا به استرس معمولا با اتخاذ روش‌ها و عادت‌های ناسالم قصد غلبه بر استرس خود را دارند. مثلا ممکن است به مصرف خوراکی‌های ناسالم روی بیاورند، خواب کم یا زیاد داشته باشند، هرگز ورزش نکنند (یا برعکس بیش از حد به فعالیت‌های ورزشی مشغول شوند). برخی از افراد هم به مصرف سیگار، الکل یا موادمخدر روی می‌آورند.
ما به‌خوبی می‌دانیم که مصرف سیگار، تغذیۀ نامناسب و نوشیدنی‌های الکلی به باروری انسان صدمه می‌زنند. اگر فرد استرس زیادی داشته باشد و نتواند به‌درستی از عهدهٔ استرس خود برآید و در نهایت از قدرت باروری او کاسته شود، آیا این استرس است که نازایی را به وجود آورده یا انتخاب‌های غلط و نادرست مبارزه با استرس منجر به این مشکل شده است؟
ارتباط بیولوژیکی
اینکه چرا استرس عاطفی می‌تواند منجر به مشکلات باروری شود، دلیلی بیولوژیکی دارد: محور هیپوتالاموس ـ هیپوفیز ـ آدرنال (HPA) است.
وقتی بدن به استرس مبتلا می‌شود، غدهٔ هیپوتالاموس مغز علامتی به غدهٔ هیپوفیز ارسال می‌کند. این علامت نشان می‌دهد که شما استرس گرفته‌اید و به کمک نیاز دارید. غدهٔ هیپوفیز به این علامت با ارسال علامتی به غده‌های آدرنال واکنش نشان می‌دهد و از آنها می‌خواهد که هورمون استرس (کورتیزول) ترشح کنند.
وجود هورمون کورتیزول در حد و مقدار مناسب، خوب است. از میان کارهای متعددی که این هورمون انجام می‌دهد، می‌توان به تنظیم قند خون اشاره کرد. بنابراین فرد انرژی کافی برای برخورد با شرایط حاد را خواهد داشت. مشکل زمانی شروع می‌شود که بدن مدت زیادی تحت شرایط استرس‌زا باشد و بیش از حد، هورمون کورتیزول ترشح شود. مقدار بیش از حدّ این هورمون به بدن صدمه می‌زند.
غده‌های هیپوتالاموس و هیپوفیز نه‌تنها هورمون‌های استرس را تنظیم می‌کنند، بلکه مسئول تنظیم علائم هورمون‌های تولیدمثل هم هستند. هیپوتالاموس هورمون آزادکنندۀ گنادوتروپین‌ها (GnRH) را ترشح می‌کند. هورمون GnRH نیز به‌نوبۀ خود به غدهٔ هیپوفیز علامتی ارسال می‌کند تا هورمون محرکه فولیکولی (FSH) و هورمون لوتئینه‌کننده (LH) آزاد شوند. این دو هورمون موجب رشد تخمک در تخمدان‌های زن‌ها و اسپرم در مردها می‌شود.
بر پایۀ نظریه‌های علمی، اگر محور هیپوتالاموس ـ هیپوفیز ـ آدرنال دائما گرفتار علائم مربوط به استرس باشد، این وضعیت چگونگی تنظیم هورمون‌های تولید مثل را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. البته در این میان باید اثر هورمون‌های استرس روی تخمک‌ها، سلول‌های اسپرم و جنین‌ها را هم در نظر گرفت.
تأیید ارتباط بین انواع استرس و ناباروری
برخی از مطالعات علمی، بین استرس و باروری رابطه‌ای پیدا کرده‌اند. محققان بریتانیایی روی ۲۵۰ زن تحقیقی انجام دادند. این زنان قصد بارداری طبیعی در دوره‌ای شامل شش چرخهٔ قاعدگی را داشتند. روز ششم هر چرخه، از بزاق این افراد برای بررسی مقدار هورمون‌های استرس آلفا آمیلاز و کورتیزول نمونه‌برداری کردند.
همچنین، این محققان در این دوره شش‌ماهه به این زنان دستگاه بررسی تخمک‌گذاری دادند. با این ابزار، زنان می‌توانستند بهترین زمان بارداری را بررسی کنند و دریابند که بهترین زمان رابطه جنسی برای بارداری چه موقع است.
این تحقیق نشان داد زنانی که مقدار زیادی هورمون آلفا آمیلاز در بدن خود دارند، بیش از زنان دیگری که سطح این هورمون در آنها زیاد نیست، طول می‌کشد تا باردار شوند.
البته باید گفت زنانی که بیش از دیگران هورمون استرس کورتیزول داشتند، سریع‌تر از زنان دیگر با مقدار کمتر این هورمون، باردار شدند. به عبارت دیگر، ارتباط هورمون استرس با ناباروری در این تحقیق، روشن و واضح نیست.
همچنین محققان مراکز تحقیق میشیگان و تگزاس تحقیقی انجام دادند تا بفهمند آیا وجود هورمون‌های آلفا آمیلاز و کورتیزول در بزاق می‌تواند زمان باردار شدن را طولانی کند یا خیر. این بررسی بر روی ۴۰۰ زن انجام شد که می‌خواستند باردار شوند.
این محققان دریافتند زنانی که مقدار بالای هورمون آلفا آمیلاز در بدن خود داشتند، ۲۹ درصد از ویژگی باروری‌شان کم شده بود و نسبت به زنان دارای کمترین مقدار این هورمون، زمان بیشتری برای باردار شدن لازم داشتند. البته این تحقیق هم بین مقدار کورتیزول و زمان بارداری، رابطه‌ای پیدا نکرد.
استرس‌های ناشی از مشکلات اجتماعی ـ اقتصادی هم می‌تواند اثری منفی روی باروری داشته باشد. در پژوهشی مشخص شد زنانی که در برابر موضوعات استرس‌آور اجتماعی ـ اقتصادی قرار می‌گیرند، از ذخایر تخمک کمتری برخوردار هستند.
در یک تحقیق جداگانۀ دیگر معلوم شد زنانی که نمرهٔ اثر نامطلوب دوران کودکی آنها بیشتر است (یعنی در کودکی دچار ضربه‌های روحی شده‌اند) بیش از زنان دیگر در بزرگسالی، با نازایی و قاعدگی نامنظم یا قطع قاعدگی مواجه می‌شوند.
تأثیر استرس بر باروری مردها
استرس روی باروری مردها هم اثر منفی می‌گذارد. در فراتحلیل ۵۷ مطالعات تحقیقاتی مختلف، که روی بیش از ۳۰ هزار مرد انجام شده بود، معلوم شد استرس روان‌شناختی می‌تواند از تعداد و مقدار حرکت اسپرم‌ها بکاهد و تا حدی شکل عادی اسپرم را تغییر دهد. البته در این بررسی‌ها مشخص نشد که آیا استرس مردها روی باردار شدن زن‌ها هم اثر منفی می‌گذارد یا خیر.
در تحقیق دیگری معلوم شد وجود دو رویداد اضطراب‌آور در زندگی مردها می‌تواند از کیفیتِ منی آنها بکاهد و آن را تا زیر استانداردهای ارائه‌شده از سوی سازمان جهانی بهداشت (WHO) پایین آورد.
در بررسی‌های دیگری مشخص شد وقتی مردها در معرض استرس قرار می‌گیرند، مقدار هورمون تستوسترون در آنها کم می‌شود. البته نمی‌توان به‌راحتی مشخص کرد ابتدا کدام‌یک روی دیگری اثر می‌گذارد: آیا مقدار کم تستوسترون است که حساسیت فرد را به رویدادهای استرس‌آور افزایش می‌دهد؟ یا حوادث اضطراب‌آور از مقدار ترشح هورمون تستوسترون می‌کاهد؟
تأیید نبودِ ارتباط بین استرس و ناباروری
در هیچ‌کدام از بررسی‌ها، ارتباطی بین استرس و کاهش باروری پیدا نشد. در تحقیقی در بریتانیا از ۳۴۰ زن داوطلب در آزمایش خواسته شد که به‌مدت شش ماه یا تا وقتی که باردار شدند، به خاطره نویسی روزانه بپردازند. آنها باید در هر چرخه از قاعدگی‌شان، تمام لحظاتی را که استرس می‌گرفتند، یادداشت می‌کردند (دفتر خاطرات استرس).
آنها همچنین پرسش‌نامه‌ای را پر کردند تا مقدار استرس‌شان ارزیابی شود. در این تحقیق، سن زنان، مصرف سیگار، مقدار کافئین مصرفی آنها و دفعات رابطهٔ جنسی‌شان نیز در نظر گرفته شد. این بررسی هیچ ارتباطی بین افسردگی، استرس و اضطرابی که خود زن‌ها گزارش داده بودند با زمان بارداری‌شان پیدا نکرد.
محققان در بررسی دیگری اثر منفی استرس روی نرخ موفقیت در بارداری‌های با استفاده از لقاح مصنوعی را ارزیابی کردند. در این بررسی، مقدار استرس بیش از ۲۰۰ زن در شروع اولین چرخهٔ لقاح مصنوعی، قبل از شروع لقاح مصنوعی، سپس ۴، ۱۰ و ۱۸ ماه پس از آن کاملا بررسی و ارزیابی شد.
احتمال شکست در بارداری لقاح مصنوعی در زنانی که پیش از لقاح مصنوعی افسرده یا مضطرب بودند، بیش از زنانی نبود که افسردگی و اضطراب نداشتند. این تحقیق نشان داد، در واقع، شکست در لقاح مصنوعی عامل مهمی در آشفتگی روحی زنان است. البته این نکته تعجب‌برانگیز هم نیست.
محققان این بررسی توصیه کردند باید ازنظر روحی و روانی به بیمارانی که در لقاح مصنوعی شکست می‌خورند، کمک شود. اما پیشنهادی ندادند که با تمرکز روی کاهش استرس، می‌توان موفقیت درمان را بالا برد.
شاید متقاعدکننده‌ترین بررسی در این مورد، فراتحلیلی از ۱۴ بررسی باشد که بیش از ۳۵۰۰ زن در آن بررسی‌ها شرکت داشتند. محققان در این ۱۴ بررسی می‌خواستند بدانند که استرس عاطفی چقدر در موفقیت درمان‌های مربوط به تولیدمثل مانند لقاح مصنوعی، اثر منفی می‌گذارد. محققان در این فراتحلیل، ارتباطی بین آشفتگیِ روحی پیش از درمان و نرخ موفقیت لقاح مصنوعی پیدا نکردند.
بنابر نتایج این فراتحلیل، باید به زنان و پزشکان قبولاند که استرس عاطفی ناشی از مشکلات باروری یا حوادث بد دیگر زندگی است که با درمان ناباروری هم‌زمان می‌شوند و این استرس نیست که احتمال بارداری را به خطر می‌اندازد.
نتایج متناقض و بررسی نهایی
بررسی‌هایی وجود دارد که تأکید می‌کنند استرس روی باروری اثری منفی دارد. اما تحقیقات دیگری انجام شده است که خلاف این موضوع را گزارش می‌دهند. واقعا کدام‌یک درست هستند؟
حقیقت این است که هر دو نوع بررسی می‌توانند درست باشند. استرس می‌تواند زمانِ باردار شدن را طولانی کند اما این مدت‌زمان می‌تواند چند هفته یا حداکثر چند ماه باشد. در ضمن، این مدت زمان برای اینکه در فرد موجب ناباروری شود و خود را به‌شکل ناتوانی در باردار شدن پس از یک سال تلاش نشان دهد، کافی نیست.
به‌ویژه در بررسی‌های مربوط به لقاح مصنوعی مشخص شد که استرس نمی‌تواند اثری روی موفقیت یا شکست لقاح مصنوعی داشته باشد. با توجه به فرایند استرس‌آور لقاح مصنوعی و آشفتگی عاطفی ناشی از ناباروری بسیاری از زوج‌ها، این خبر می‌تواند برای آنها خبر خوبی باشد.
مراقبت از خود در برابر استرس
استرس چه روی باروری اثر منفی داشته باشد، چه نداشته باشد، باید یاد بگیریم از خودمان در برابر آن مراقبت کنیم. هیچ‌کس با وجودِ استرس یا نگرانی نمی‌تواند احساس خوبی به زندگی داشته باشد. بنابراین هر کاری که باعث می‌شود ما از پسِ استرس بهتر برآییم، ارزشمند است.
همچنین اگر استرس اثر مستقیم روی فرایند لقاح مصنوعی و موفقیت در آن نداشته باشد، می‌تواند موجب پیگیری نکردن درمان ناباروری در شما شود. در واقع، بیشتر زوج‌ها به‌دلیل آشفتگی عاطفی و استرس، درمان‌های مربوط به لقاح مصنوعی را قبل از اینکه به نتیجه برسند، متوقف می‌کنند.
تمام پزشکان می‌گویند اگر شما قصد انجام لقاح مصنوعی دارید، برای افزایش شانس بارداری باید حداقل ۶ چرخهٔ لقاح مصنوعی انجام دهید. در کشورهایی که انجام دادن لقاح مصنوعی تحت پوشش بیمه قرار دارد، ۴۰ درصد زوج‌ها پس از انجام دادن یک بار لقاح مصنوعی، درمان را متوقف می‌کنند و ۶۲ درصد زوج‌ها پس از ۴ بار انجام لقاح مصنوعی، دست از آن می‌کشند.
محققان در بررسی‌های خود، علت این اقدام زوج‌ها را جویا شدند. آنان دو دلیل اصلی استرس عاطفی و درک ضعیف از روند درمان را عامل متوقف کردن درمان ناباروری می‌دانستند.
از لحاظ تئوری، زوج‌هایی که برای انجام یک یا حتی بیشتر از دو بار لقاح مصنوعی آمادگی روحی دارند، احتمال بچه‌دار شدن آنها افزایش می‌یابد.
استرس و ناباروری
در اینکه ناباروری موجب استرس در فرد می‌شود، تردیدی وجود ندارد. اما این موضوع که استرس روی ناباروری اثر دارد یا ندارد، هنوز روشن نیست. تحقیقات نشان داده است که استرس می‌تواند اثر منفی روی هورمون‌های تولیدمثل بگذارد و زمان باردار شدن را طولانی کند. اما تاکنون هیچ نوع تحقیقی نتوانسته است فقط استرس را عامل ناباروری بداند.
اگر شما برای بارداری تازه اقدام کرده‌اید یا در میانهٔ راهِ درمان‌های باروری هستید، باید بدانید که «خیلی تلاش کردن»، حتما منجر به برطرف شدن مشکلات باروری نمی‌شود؛ استرس در این باره نیز جلوی بارداری‌تان را نمی‌گیرد. با این حال، مسلّما استرس حال‌تان را بد می‌کند و شما با استرس احساس خوبی نخواهید داشت. بنابراین از خودتان در برابر استرس مراقبت کنید و از این لحاظ با دوستان‌تان یا افرادی که آگاهی کامل دارند، راهنمایی بخواهید.
آیا تجربه‌ای که نشان دهد اضطراب و استرس موجب به تعویق انداختن زمان بارداری‌تان شده است، داشته‌اید؟ اگر فکر می‌کنید چنین تجربه‌ای داشته‌اید، حتما با ما در میان بگذارید.
