احتمالا کمتر کسی را بتوان یافت که از کرونا یا کووید ۱۹ بی‌خبر باشد، اما این مهمان ناخوانده ناشناخته‌های زیادی در دنیای علم دارد. به‌عنوان مثال، برای محققان سؤال است که چرا برخی افراد چندین ماه بعد از ابتلا به کرونا هنوز هم از بیماری‌های مزمن ناشی از آن رنج می‌برند و علائم بیماری کاملا از بین نمی‌رود. برای رسیدن به جواب این سؤال و ارتباط کرونا و بیماری‌های مزمن با این مقاله همراه باشید.
کنترل ویروس کرونا
بیماری کرونا، که سرعت انتشار و بیماری‌زایی زیادی دارد، ممکن است در بسیاری از افراد بی‌علامت باشد و شخص مبتلا هیچ‌وقت علائم کرونا را بروز ندهد؛ اما در کنار آن، افرادی هستند که چند هفته علائمی شبیه به آنفولانزا را تجربه می‌کنند، مثل سرفه خشک، تب، تنگی نفس، ازدست‌دادن و کاهش حس بویایی، حالت تهوع شدید و خستگی عمومی. هرچند بعد از دو تا سه هفته این علائم بهبود می‌یابد، برخی افراد همچنان بعد از چندین ماه سلامت کاملشان را به دست نمی‌آوردند و چند هفته یک بار، علائم بیماری در آنها شدت می‌یابد. حتی در مواردی فرد به‌دلیل تنگی نفس در زمان صحبت‌کردن، نمی‌تواند سر کار برود.
تقریبا در اردیبهشت ۹۹ بود که ویروس کرونا به‌سرعت شروع به گسترش کرد و کشور به کشور در همه‌جا منتشر شد. افراد زیادی بر اثر ابتلا به این بیماری جانشان را از دست دادند؛ اما پزشکان سعی کردند با انتشار دانش و تجربه‌های به‌دست‌آمده از فاز درمانی، جان افراد بیشتری را نجات دهند تا آمار مرگومیر کاهش یابد.
در انگلیس، حدود نیمی از بیماران در اوایل ماه آوریل، که تقریبا مصادف با شروع سال نو و عید نوروز بود، در بخش مراقبت‌های ویژه درگذشتند؛ اما با گذشت زمان، میزان مرگومیر از ۵۰ درصد به ۳۰ درصد کاهش یافت، که در ایران هم در این بازه زمانی با توجه به مراقبت و همراهی مردم آمار ابتلا و بستری‌ها به میزان زیادی کاهش یافت. این کاهشِ مراجعه به بیمارستان در تمام گروه‌های سنی دیده می‌شود و متعلق به گروه خاصی مثل افراد میان‌سال نیست. در مناطقی که همه‌گیری بیماری فروکش می‌کند، بخش‌های عمومی بیمارستان شرایط مراقبتی بهتری دارند. هرقدر دانش ما درمورد شیوه‌های درمان بیماری بیشتر باشد، وضعیت بهتر می‌شود.
بهبود دانش پزشکی از بیماری کرونا
به‌مرور، جامعه پزشکی اطلاعات بیشتری درمورد بیماری و روش‌های درمانی آن به دست می‌آورد. برای مثال، دیگر بیماران مبتلا به کووید ۱۹ با عجله به دستگاه تنفس مصنوعی یا ونتیلاتور وصل نمی‌شوند، زیرا ممکن است این کار به ریه آسیب بزند؛ اما استفاده از کانولای بینی (وسیله‌ای برای اکسیژن‌دهی به بیمار) حالت تهاجمی کمتری دارد و بهتر عمل می‌کند.
به این ترتیب، تعداد افراد مبتلایی که در بخش‌های آی. سی. یو (ICU) بیمارستان‌های انگلیس از ونتیلاتور استفاده می‌کردند، از ۹۰ درصد به ۳۰ درصد کاهش یافت. روش‌های درمانی با اضافه‌شدن دگزامتازون بهبود یافتند.
امروزه، بیشترِ توجه پزشکان و محققان روی افرادی است که نه آن‌قدر شدت بیماری در آنها زیاد است که در بیمارستان بستری شوند و نه آن‌قدر علائم بیماری بهبود می‌یابد که بتوانند به زندگی عادی‌شان برگردند.
شدت بیماری‌زایی ویروس کرونا
در بیشتر افراد، بیماری کووید ۱۹ بیماری مختصری است با بیماری‌زایی خفیف. بیشتر از یک‌سوم افراد مبتلا علائمی ندارند و متوجه بیماری نمی‌شوند. آنهایی که علائم ناخوشایندی دارند نیز معمولا طی ۲ تا ۳ هفته استراحت در خانه خوب می‌شوند. در اروپا، تنها ۲ تا ۴ درصد افراد مبتلا در بیمارستان پذیرش می‌شوند. به گزارش خبرگزاری ایرنا، در بعضی استان‌های ایران آمار ابتلا به کرونا بیش از ۴۰ درصد از جمعیت آنها است، اما حدود ۸۵ درصد مبتلایان بی‌علامت‌اند. همچنین به گزارش خبرآنلاین و به نقل از معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، حدود ۵۰ درصد از تست‌های مثبت کرونا در ایران به بستری‌شدن منجر می‌شود؛ متأسفانه در شهریور ماه 1399 شاهد افزایش موارد ابتلا و بستری‌شدن هموطنان عزیزمان بودیم.
با این حال، تعداد کم اما قابل‌توجهی از بیماران ماه‌ها علائم بیماری را در خود دارند. دوره نقاهت طولانی‌مدت در بیمارانی طبیعی است که به‌دلیل ذات الریه ناشی از کووید ۱۹ بستری می‌شوند. همچنین این دوره در بیمارانی شایع است که به‌دلیل وخامت بیماری، در بخش ICU پذیرش می‌شوند. به اعتقاد بسیاری از متخصصان، مشکلات ماندگار بیماری کووید ۱۹ از سایر بیماری‌های ویروسی مثل آنفولانزا بیشتر است. این مشکلات تنوع زیادی دارند و اغلب شامل علائم ریوی و قلبی و روان‌شناختی می‌شوند.
کرونا و بیماری‌های مزمن
از همان اوایل همه‌گیری بیماری، گزارش‌های غیرموثق از نقاهت طولانی‌مدت بیماری وجود داشت. با وجود بیش از ۳۰ میلیون و ۳۸ هزار و ۶۳۴ نفر (آمار به نقل از خبرگزاری ایرنا) مورد تأییدشدۀ بیماری در جهان و افزایش شمار ابتلا به عفونت طی چند ماه گذشته در کشورهای ثروتمند، الگوهای آماری درمورد اثرات طولانی‌مدت ویروس پدیدار شد؛ به‌طوری که در مردادماه حدود ۶۰ هزار نفر در انگلیس علائم طولانی‌مدت داشتند، در حالی که تاکنون تنها ۶ درصد از جمعیت انگلیس (یعنی چیزی حدود ۴ میلیون نفر) به کرونا مبتلا شده‌اند. همچنین، به گزارش خبرگزاری ایمنا، آمار ابتلا به کرونا در سی شهریور ۹۹ در ایران به ۴۲۲ هزار و ۱۴۰ نفر رسیده است.
بر اساس شدت بیماری می‌توان مشکلات پایدار را پیش‌بینی کرد. ۳۰ تا ۵۰ درصد بیماران بستری مبتلا به کووید ۱۹ تا ۸ هفته بعد از ترخیص، ۶ علامت مشخص دارند که از تعداد علائم در دیگر بیمارانی که در بخش آی.سی.یو بستری شدند بیشتر است. با این حال، افرادی که به‌طور خفیف به بیماری مبتلا می‌شوند هم در معرض خطرند.
بر اساس بررسی‌ها در انگلیس و آمریکا، بیشتر از ۱۰ درصد این بیماران حداقل تا ۳ هفته ناخوش‌احوال‌اند. این دوره با خستگی، تنگی نفس، بدن درد و مشکلات شناختی ـ که به آن «مه مغزی» می‌گویند ـ همراه است.
سندرم خستگی مزمن
بعضی از مبتلایان به «کووید ۱۹ طولانی‌مدت» از بیماری‌های تشخیص‌داده‌نشده‌ای مثل دیابت یا اختلال عملکرد تیروئید رنج می‌برند که در نتیجۀ ابتلا به عفونت خودشان را نشان می‌دهند. در سایر افراد، مجموعه‌ای از علائم مشابه به چیزی دیده می‌شود که در سندرم خستگی مزمن (CSF) وجود دارد.
هنوز علت زیست‌شناختی این سندرم به‌خوبی شناخته نشده است، اما داده‌ها نشان می‌دهند که در سه‌چهارم موارد به‌دلیل عفونت ویروسی یا باکتریایی ایجاد می‌شود. یکی از فرضیه‌ها این است که این سندرم در نتیجۀ نقص سیستم ایمنی ایجاد می‌شود تا بعد از فراخوانی برای مبارزه با عفونت عقب‌نشینی کند. ممکن است عاملش کووید ۱۹ یا سارس – کووید ۲ باشد که به‌طور غیرطبیعی به این واکنش طولانی‌مدت دامن می‌زند.
۹ محصول مهم برای جلوگیری از شیوع ویروس در خانه
مشکلات ریوی
اگر علت بیماری شناخته نشود، فقط دانش روبه‌رشدی که از عملکرد کووید ۱۹ در بدن داریم می‌تواند نوع مراقبت‌های لازم در دوره آسیب‌های طولانی‌مدت را مشخص کند. نشانه بارز در بسیاری از موارد ابتلا به کووید ۱۹ آسیب ریوی است. التهاب پیش‌رونده موجب تخریب بافت ریه و تشکیل جای زخم (اسکار) می‌شود. جای زخم به‌نوبه خود جریان اکسیژن از ریه به خون را مختل می‌کند که در پی آن حتی ورزش‌های سبک هم ممکن است به تنگی نفس منجر شود.
پژوهشی روی بیماران مبتلا به کووید ۱۹ که از بیمارستان مرخص شدند نشان می‌دهد که ۲۵ تا ۳۰ درصد آنها جریان اکسیژن مختل‌شده دارند.
پیش‌آگهی بیماری مشخص نیست. به‌طور منصفانه حدود ۸۰ درصد از بیمارانی که به‌دلیل عفونت‌های دیگر از بخش آی. سی. یو ترخیص می‌شوند به‌سرعت عملکرد قبلی ریه‌شان را بازمی‌یابند و ۲۰ درصد باقی‌مانده ۳ تا ۶ ماه بعد از ترخیص بهبود می‌یابند. در بعضی موارد، ممکن است زخم ریه با گذشت زمان بدتر شود؛ به‌خصوص اگر با سایر مشکلات سلامتی همراه شود.
مشکلات تنفسی ممکن است از اثر دیگر کووید ۱۹، یعنی تمایل به ایجاد لخته ناشی شود که برای یک ویروس سیستم تنفسی غیرطبیعی است. در این زمان، لخته می‌تواند جریان خون را مسدود و حتی جذب اکسیژن را سخت‌تر کند. همچنین ویروس با آسیب‌زدن به عروق خونی، جریان خون درون آنها را محدود می‌کند و ممکن است موجب نفس‌نفس‌زدن شود.
مشکلات قلبی
کووید ۱۹ می‌تواند موجب آسیب قلبی شود و بافت‌های اطراف اندام و عروق غذارسان را ملتهب کند. همچنین می‌تواند موجب تضعیف عضلات قلب و حتی نارسایی قلبی شود. از آنجا که قلب باید سخت‌تر خون را از میان رگ‌های نسبتا مسدود عبور دهد، لخته‌های خون ممکن است در اینجا مشکل ایجاد کنند. این موضوع با گذشت زمان عضله را ضعیف می‌کند.
هیچ‌کس دقیق نمی‌داند این عوارض قلبی چند وقت یک بار رخ می‌دهد. استفاده از اسکن ام. آر. آی (MRI) نشان می‌دهد که کووید ۱۹ موجب التهاب و سایر تغییرات قلبی می‌شود. در افرادی که تست ویروسی‌شان مثبت بوده و علائمی نداشته‌اند، این تغییرات کوچک است و به‌گونه‌ای نیست که علائم بالینی ایجاد کند؛ اما حتی کوچک‌ترین جراحت در قلب، اگر برای مدت طولانی باقی بماند، ممکن است موجب نارسایی قلبی شود.
مشکلات عصبی
دانش کمی از اثرات طولانی‌مدت کووید ۱۹ روی سیستم عصبی و مغز وجود دارد. بیماران مبتلا به علائم تأخیری کووید ۱۹ از سردرد، مورمورشدن و بی‌حسی پاها و سایر مشکلات عصبی شکایت دارند. همچنین مشکلات شایعی هم در آنها وجود دارد که به اختلال عملکرد سیستم عصبی خودمختار مربوط می‌شود، مثل تپش قلب نامنظم، خشکی دهان و مشکلات معدی ـ روده‌ای. علت دقیق چنین علائمی نامشخص است.
همچنین مشخص نیست چرا نیمی از افراد مبتلا به کرونا به‌طور موقت حس بویایی‌شان را از دست می‌دهند. البته حس بویایی در بعضی افراد از بین نمی‌رود و فقط تغییر می‌کند؛ به‌طوری که بعد از ابتلا به عفونت، بوها را به‌طور متفاوتی نسبت به قبل استشمام می‌کنند.
۴ وسیله برای پیشگیری از ابتلا به ویروس کرونا
پزشکان نمی‌توانند بسیاری از عوامل گیج‌کننده و جزئیات دقیق بیماری را توضیح دهند. در انگلیس، یک‌سوم پزشکان عمومی بیمارانی با علائم ماندگار کووید دارند. در حال حاضر، بهترین راهکار قابل‌ارائه مراجعه به مراکز توان‌بخشی ریه یا قلب است. بعضی درمان‌ها، با ارائه تمرینات ساده تنفسی، می‌توانند کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشند. انگلیس، بلژیک و سایر کشورها برنامه‌های توان‌بخشی مخصوصی برای افراد بهبودیافته از بیماری دارند.
اگر شناخت درستی از بیماری وجود نداشته باشد، پزشکان باید به ویژگی‌های سایر بیماری‌ها رجوع کنند. علائم ماندگار مخصوص کووید ۱۹ نیست و بهبودی کامل در سایر بیماری های ویروسی مثل آنفولانزا نیز ماه‌ها زمان می‌برد. اطلاعات مربوط به سندرم خستگی مزمن نشان می‌دهد که احتمال بهبودی در سه‌ماهه اول بیشتر است.
کلام آخر
گزارش نتایج اولیۀ تحقیق در کشورهای مختلف درگیر بیماری، در ماه‌های آینده به دست می‌آید؛ اما در حال حاضر، افرادی که از اثرات ماندگار بیماری رنج می‌برند نه‌تنها باید با علائم جسمی مقابله کنند، بلکه مشخص نیست بهبودی کامل چقدر زمان می‌برد.
امروزه تنها راه کنترل بیماری کرونا و بیماری‌های مزمن انجام توصیه‌های بهداشتی است. استفاده از ماسک، دستکش و ضدعفونی‌کردن مداوم دست‌ها (روش صحیح شستن دست ها) می‌تواند آمار ابتلا و مرگومیر را تا میزان چشمگیری کاهش دهد. با انجام همین چند توصیه ساده، سلامت خود و اطرافیانمان را حفظ کنیم.
