سیستم درون ریز بدن شامل شبکه‌ای از اندام‌ها و غدد درون ریز است که در سراسر بدن قرار دارند. این سیستم مانند شبکه عصبی نقش مهمی در تنظیم عملکرد بدن شما دارد. غدد درون ریز با استفاده از هورمونها بر بدن تأثیر می‌گذارند و تقریبا در کارکرد صحیح هر سلول و اندامی نقش دارند. اگر غدد درون ریز بدن سالم نباشند، ممکن است فرد دچار عارضه‌هایی در دوران بلوغ، بارداری و همچنین دچار اضطراب شود. همچنین ممکن است به‌راحتی اضافه‌وزن پیدا کند، استخوان‌هایش ضعیف شوند یا دچار ضعف و خستگی شود. برای آشنایی بیشتر با این غدد و عملکرد آنها با ما همراه باشید.
غدد درون ریز چه وظایفی دارند؟
سیستم درون ریز مسئول تنظیم دامنه گسترده‌ای از عملکردهای بدن است و این کار را با ترشح هورمون انجام می‌دهد. هورمون‌هایی که توسط غدد درون ریز ترشح می‌شوند، با جریان خون به بافت‌ها و اندام‌های مختلف می‌رسند. این غدد عملکردهای زیر را تنظیم می‌کنند:
- متابولیسم یا سوخت‌وساز بدن؛
- رشد؛
- عملکردهای جنسی و باروری؛
- ضربان قلب؛
- اشتها؛
- چرخه خواب و بیداری؛
- دمای بدن.
غدد درون ریز کدامند
در شبکه درون ریز بدن، غدد بسیاری با هم مرتبط هستند. این غدد در واقع اندام‌هایی هستند که هورمون ترشح می‌کنند. هورمونها در سیستم درون ریز ساخته، نگهداری و ترشح می‌شوند. در ادامه غدد درون ریز مهم بدن را معرفی کرده‌ایم.
۱. غده هیپوتالاموس
غده هیپوتالاموس هورمون‌های زیادی ترشح می‌کند که مسئول کنترل عملکرد غده هیپوفیز هستند. همچنین وظیفه تنظیم عملکردهای دیگری مانند چرخه خواب و بیداری، دمای بدن و اشتها را بر عهده دارد. این غده نقش زیادی در کنترل عملکرد غدد درون ریز دیگر دارد و سیستم عصبی را به سیستم هورمونی متصل می‌کند.
۲. غده هیپوفیز
غده هیپوفیز زیر هیپوتالاموس قرار دارد. این غده مدیر سیستم درون ریز است و با اطلاعاتی که از مغز دریافت می‌کند، به غده‌های دیگر بدن فرمان می‌دهد. هیپوفیز هورمون‌های مهمی ترشح می‌کند، مثلا:
- هورمون رشد؛
- پرولاکتین که در مادران شیرده باعث تولید شیر می‌شود؛
- هورمون آنتی‌دیورتیک که فشار خون را کنترل می‌کند و تعادل آب بدن را با اثر بر کلیه‌ها برقرار می‌کند؛
- هورمون ACTH که باعث تحریک غدد فوق کلیوی می‌شود؛
- هورمون محرکه تیروئید؛
- اکسی‌توسین که در انقباض‌های رحمی زایمان نقش دارد؛
- هورمون‌های جنسی LH و FSH.
۳. غده پینه‌آل
این غده کوچک در مغز، هورمون ملاتونین را ترشح می‌کند که باعث آماده‌شدن بدن برای خواب می‌شود.
۴. غده تیروئید
این غده هورمون تیروئید را تولید می‌کند که مسئول رشد و سوخت‌وساز بدن شماست. اگر تیروئید دچار کم‌کاری باشد و به‌اندازه کافی هورمون ترشح نکند، همه عملکردهای بدن کند می‌شوند؛ ضربان قلب آهسته‌تر می‌شود، ممکن است فرد دچار یبوست شود و یا اضافه‌وزن پیدا کند.
اگر این غده بیش از حد هورمون ترشح کند و دچار پرکاری شود، سرعت همه‌چیز زیاد می‌شود؛ ضربان قلب بالا می‌رود و امکان ابتلا به اسهال افزایش می‌یابد. همچنین ممکن است فرد دچار کاهش وزن شود.
غده تیروئید هورمون کلسی‌تونین را ترشح می‌کند که با افزایش جذب کلسیم توسط استخوان، باعث استحکام بیشتر آن می‌شود.
۵. غدد پاراتیروئید
پاراتیروئید شامل ۴ غده کوچک در پشت غده تیروئید است. این غدد درون ریز نقش مهمی در سلامت استخوان دارند و میزان کلسیم و فسفات خون را تنظیم می‌کنند.
۶. غده تیموس
این غده گلبول‌های سفیدی به‌نام لنفوسیت T را می‌سازد که با عفونت‌ها مبارزه می‌کنند و در رشد سیستم ایمنی کودکان نقشی اساسی دارند. غده تیموس پس از بلوغ شروع به کوچک‌شدن می‌کند.
۷. غدد فوق کلیوی
معروف‌ترین هورمون این غدد آدرنالین یا اپی‌نفرین است که هنگام هیجان ترشح می‌شود. این دو غده هورمون‌هایی به‌نام کورتیکواستروئید می‌سازند که بر سوخت‌وساز، ضربان قلب، مصرف اکسیژن، جریان خون، عملکردهای جنسی و … تأثیرگذار هستند.
۸. پانکراس یا لوزالمعده
این اندام هم بخشی از دستگاه گوارش است و هم بخشی از سیستم درون ریز. پانکراس آنزیم‌های گوارشی را می‌سازد که باعث تجزیه غذا می‌شوند. همچنین هورمون‌های انسولین و گلوکاگون را تولید می‌کند. این هورمونها باعث تنظیم میزان قند در جریان خون و سلول‌های شما می‌شوند.
اگر انسولین در بدن ساخته نشود، فرد به دیابت نوع ۱ مبتلا می‌شود. در این صورت قند خون به طرز خطرناکی افزایش می‌یابد. در دیابت نوع ۲، لوزالمعده انسولین می‌سازد، اما برای ایجاد پاسخ در سلول‌ها کافی نیست.
۹. تخمدان‌ها
در زنان، این اندام‌ها استروژن و پروژسترون تولید می‌کنند. این هورمونها در هنگام بلوغ باعث رشد سینه‌ها می‌شوند، قاعدگی را تنظیم می‌کنند و بدن را برای بارداری آماده می‌کنند.
۱۰. بیضه‌ها
در مردان، این غدد هورمون تستوسترون را ترشح می‌کنند. این هورمون باعث رشد موهای صورت و بدن در هنگام بلوغ می‌شوند و در تولید اسپرم نیز نقش دارند.
دلایل معمول ابتلا به بیماری غدد درون ریز چیست؟
اختلالات غدد درون ریز به دلایل مختلف ایجاد می‌شوند که بستگی به شرایط بیمار دارد، مثلا آکرومگالی یا سندروم کوشینگ معمولا ناشی از وجود یک تومور در غده فوق‌کلیوی یا هیپوفیز هستند. این تومورها معمولا سرطانی نیستند، اما برای درمان عوارض باید برداشته شوند.
برخی عارضه‌ها به‌علت اختلالات هورمونی هستند، مثلا پرکاری و کم‌کاری تیروئید به میزان هورمون تیروئیدی که در غده تیروئید ترشح می‌شود بستگی دارد و این غده می‌تواند فعالیت کم یا زیادی داشته باشد. همچنین سطح بالای آندروژن در زنان می‌تواند باعث سندروم تخمدان پلی‌کیستی شود.
در بعضی موارد، اختلال غدد درون ریز به‌سبب بیماری‌های خودایمنی ایجاد می‌شود. برای مثال با حمله سلول‌های سیستم ایمنی به سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده، دیابت نوع ۱ ایجاد می‌شود.
انواع بیماری‌های غدد درون ریز
گاهی اوقات میزان هورمون‌های غدد درون ریز می‌توانند بسیار زیاد یا بسیار کم باشند. در این صورت، می‌توانند عوارضی برای سلامت شما داشته باشند. علائم و عوارض این شرایط به هورمون آن بستگی دارد. عارضه‌های زیر بعضی از بیماری‌های مربوط به غدد درون ریز و هورمون‌های آنها هستند.
۱. پرکاری تیروئید
پرکاری تیروئید زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید شما بیش از حد هورمون تولید می‌کند. این امر می‌تواند به علل متعددی از جمله بیماری‌های خودایمنی رخ بدهد. بعضی علائم شایع پرکاری تیروئيد عبارت‌اند از:
- ضعف؛
- اضطراب؛
- کاهش وزن؛
- اسهال؛
- تحمل‌نکردن گرما؛
- ضربان قلب سریع؛
- اختلال خواب.
درمان این عارضه، به شدت بیماری و دلیل زمینه‌ای آن بستگی دارد. معمولا درمان از طریق دارو یا جراحی صورت می‌گیرد. بیماری گریوز (Graves disease) یکی از شایع‌ترین اختلالات خودایمنی است که می‌تواند باعث ابتلا به پرکاری تیروئید شود. در افراد مبتلا، سیستم ایمنی به غده تیروئید حمله می‌کند و باعث تولید بیش از حد هورمون تیروئید می‌شود.
۲. کم‌کاری تیروئید
کم‌کاری تیروئيد در صورتی رخ می‌دهد که بدن شما به‌اندازه کافی هورمون تیروئید تولید نکند. مانند پرکاری تیروئید، این عارضه هم می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد. بعضی علائم شایع کم‌کاری تیروئید عبارت‌اند از:
- خستگی مفرط؛
- افزایش وزن؛
- یبوست؛
- تحمل‌نکردن سرما؛
- پوست و موی خشک؛
- ضربان قلب پایین؛
- قاعدگی نامنظم؛
- اختلال باروری.
۳. سندروم کوشینگ (Cushing syndrome)
این سندروم به‌سبب حجم زیاد هورمون کورتیزول در خون ایجاد می‌شود. کورتیزول از غدد فوق کلیوی و به‌دلیل اضطراب و ناراحتی ترشح می‌شود. بعضی علائم شایع سندروم کوشینگ عبارت‌اند از:
- افزایش وزن؛
- دفع چربی از صورت، میانه بدن یا شانه‌ها؛
- ترک‌های پوستی، مخصوصا در بازوها، ران‌ها و شکم؛
- بهبودی کند زخم‌ها، خراش‌ها و نیش حشرات؛
- پوست نازکی که به‌آسانی کبود می‌شود؛
- قاعدگی نامنظم؛
- کاهش باروری و میل جنسی در مردان.
درمان این بیماری به علل زمینه‌ای آن بستگی دارد و می‌تواند با دارو، پرتودرمانی یا جراحی انجام شود.
۴. بیماری آدیسون (Addison disease)
این بیماری هنگامی رخ می‌دهد که غدد فوق کلیوی به‌اندازه کافی کورتیزول یا آلدسترون تولید نمی‌کنند. بعضی علائم بیماری آدیسون عبارت‌اند از:
- خستگی مفرط؛
- کاهش وزن؛
- درد شکم؛
- قند خون پایین؛
- تهوع یا استفراغ؛
- اسهال؛
- تحریک‌پذیری؛
- هوس‌کردن نمک یا غذاهای شور؛
- قاعدگی نامنظم.
برای درمان این بیماری، لازم است داروهایی مصرف کنید که به جایگزینی هورمون‌هایی که ترشح نمی‌شوند کمک می‌کنند.
۵. دیابت
میزان قند خون فرد مبتلا به دیابت درست تنظیم نمی‌شود. افرادی که به دیابت مبتلا هستند قند زیادی در خون خود دارند و ممکن است به دیابت نوع ۱ یا نوع ۲ مبتلا باشند.
بعضی از علائم شایع دیابت:
- خستگی مفرط؛
- کاهش وزن؛
- افزایش گرسنگی یا تشنگی؛
- تحریک‌پذیری؛
- عفونت‌های مکرر.
درمان دیابت شامل مدیریت قند خون، استفاده از انسولین و داروهای دیگر است. همچنین تغییرات سبک زندگی مثل ورزش منظم و رژیم غذایی سالم می‌تواند مفید باشد.
۶. سندروم تخمدان پلی‌کیستی
اگر هورمون‌های جنسی متعادل نباشند، ممکن است تخمدان‌ها هنگام تخمگذاری، یک سلول تخم آزاد نکنند. این امر باعث بی‌نظمی قاعدگی می‌شود و همچنین می‌تواند باعث آکنه یا رشد موهای صورت شود.
۷. آکرومگالی
بیماری آکرومگالی هنگامی رخ می‌دهد که بدن بیش از حد هورمون رشد تولید کند. این امر می‌تواند موجب رشد غیرعادی استخوان‌ها، اندام‌ها یا بافت‌های بدن شود و عارضه‌های زیر را ایجاد کند:
- دست‌ها و پاهای متورم؛
- رشد اجزای صورت؛
- تغییرات استخوانی مانند فک بیرون‌زده؛
- پوست ضخیم و خشک؛
- تعریق و بوی نامطبوع بدن؛
- کلفت‌شدن صدا.
بیماری آکرومگالی می‌تواند دارودرمانی یا پرتودرمانی شود که برای کاهش اندازه توموری که آن را ایجاد کرده است انجام می‌شوند.
تشخیص بیماری‌های غدد درون ریز
اختلالات غدد درون ریز علائم مختلفی ایجاد می‌کنند و بسیاری از این علائم با نشانه‌های بیماری‌های دیگر هم‌پوشانی دارند. این امر تشخیص بیماری‌های مربوط به غدد درون ریز را دشوار می‌کند و موجب نیاز به ابزارها و آزمایش‌هایی می‌شود؛ مثلا ممکن است پزشک برای تشخیص عارضه‌های غدد درون ریز این آزمایش‌ها را توصیه کند:
- آزمایش ادرار؛
- عکس‌برداری مانند ام‌آر‌آی؛
- آزمایش‌های ژنتیکی؛
- آزمایش‌های هورمونی؛
- آزمایش خون.
سخن پایانی
منظور از بیماری‌های غدد درون ریز عارضه‌هایی است که در دستگاه درون ریز بدن ایجاد می‌شوند. این سیستم پیچیده وظیفه دارد هورمون‌های مختلف را تولید و در سراسر بدن ترشح کند. کاهش یا افزایش این هورمونها می‌تواند تأثیرات جدی بر سلامت شما داشته باشد. مهم است که با مشاهده هر یک از علائم ذکرشده، به پزشک خود مراجعه و برای شناسایی اختلالات غدد درون ریز اقدام کنید.
