چهارشنبه سوری؛ همه‌چیز درباره این سنت دیرینه پارسی

چهارشنبه سوری از سنت‌های دیرینه ایرانی و رسوم شیرین روزهای آخر سال است، رسمی به‌رنگ زرد و قرمز و نارنجی که حال‌و‌هوای آتش دارد و عطرو‌بوی بهار. اگر تمام اطلاعاتی که درباره این مراسم دارید، خلاصه می‌شود به پریدن از روی آتش و خواندن آن شعر معروف زردی و سرخی، تا پایان این مقاله همراه ما باشید.

نگاهی به تاریخچه چهارشنبه سوری

قبل از هرچیز بیایید ببینیم فلسفه چهارشنبه سوری چیست و این رسم شیرین در کجا ریشه دارد. جشن چهارشنبه سوری یا «سور» آخرین چهارشنبه سال، یکی از سنت‌های اصیل ایرانی و مختص ایرانیان است که قدیمی‌ترین اشاره به آن در کتاب «تاریخ بخارا» در سال‌های ۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری آمده است. «چهارشنبه» نماد روزهای هفته و «سوری» شکلی از واژه سرخ نماد آتش است، آتشی که در میان عناصر چهارگانه هیچ‌گاه آلوده نمی‌شود و از گذشته‌های دور نماد پاکی و پاکیزگی بوده است.

ایرانیان باستان تا قبل از ورود اسلام، پایان هر ماه یک جشن و پایکوبی به‌نام سور برپا می‌کردند. به‌مرور زمان این جشن‌ها یکی‌یکی از فرهنگ ایرانی حذف شدند، اما آداب‌و‌رسوم جشن همیشه باشکوه چهارشنبه سوری به قوت قبل باقی ماند و یکی از محبوب‌ترین جشن‌های کهن ایرانی است.

آداب‌و‌رسوم روز چهارشنبه سوری

گذشتگان چهارشنبه آخر سال را زمان پایکوبی برای پیشواز بهار می‌دانستند و این سنت شیرین را با پریدن از روی آتش و خواندن شعر معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» جشن می‌گرفتند. مخاطب این شعر دعاگونه شعله‌های آتش بودند و در این شب باشکوه رفع بیماری‌های سال قبل و شادکامی و سرزندگی سال جدید را طلب می‌کرد.

۱. برپاکردن آتش

روشن‌کردن آتش زیباترین، قدیمی‌ترین و ماندگارترین سنت چهارشنبه آخر سال است. گذشتگان ما بعد از خانه‌تکانی، لوازم کهنه و بی‌مصرف را آتش می‌زدند، از روی آنها می‌پریدند و شعر آتش‌بازی می‌خواندند. در آخر خاکستر بوته‌های سوخته را پشت در خانه‌ها می‌ریختند و در می‌زدند تا صاحب خانه در را به‌ روی «تندرستی» باز کند.

البته این سال‌ها فردای چهارشنبه‌سوری، ردِ آتش‌بازی در تمام کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر دیده می‌شود.

۲. شاهنامه‌خوانی

شاهنامه‌خوانی به اکثر رسوم باستانی ایران‌زمین گره خورده است و ردپای آن در جشن چهارشنبه سوری هم دیده می‌شود. بزرگان خانواده دور آتش شاهنامه باز می‌کنند، شعر چهارشنبه سوری را می‌خوانند، عده‌ای می‌نوازند و باقی حضار پایکوبی می‌کنند.

۳. شکستن کوزه پرآب

بنا بر این آیین قدیمی، شب چهارشنبه سوری یکی از اهالی خانه کوزه پرآبی را از پشت‌بام یا بلندترین تپه روستا پرت می‌کرد و می‌شکست. به‌عقیده گذشتگان، شکستن کوزه پرآب و آب گوارایی که روی زمین جاری می‌شد، تمام بلایا را دور می‌کرد و نشانه روشنایی بود. به‌علاوه ارواح خبیثه را از خانه بیرون می‌کرد تا سروکله خوش‌شانسی پیدا شود.

۴. فال‌گوشی و گره‌گشایی

فال‌گوش‌ایستادن جالب‌ترین رسم چهارشنبه سوری در آیین باستانی است. در آخرین چهارشنبه سال دختران جوان با نیت قبلی پشت دیوار فالگوش می‌ایستادند و به سخن عابران پیاده گوش می‌دادند. تفسیر صحبت عابران پاسخ نیت آنها بود.

۵. قاشق‌زنی و طلب خوراکی

طبق این رسم قدیمی، زنان و مردان محله چادربه‌سر و کاسه‌به‌دست و با چهره کاملا پوشیده به خانه دروهمسایه سر می‌زدند و از آنها آجیل و شیرینی می‌گرفتند. نام این رسم را قاشق‌زنی گذاشته‌اند، چون فرد برای گرفتن خوراکی با قاشق به کاسه خالی ضربه می‌زد. این شیرینی نویدبخش شادکامی سال جدید بود.

۶. شال‌اندازی و گرفتن مشتلق

شال‌اندازی یکی از معدود رسوم شیرین چهارشنبه‌سوری است که همچنان در بسیاری از شهرها و روستا‌های ایران اجرا می‌شود. جوانان محله چند دستمال رنگین را گره می‌زنند و طناب بلندی می‌سازند که از دودکش پشت‌بام وارد خانه می‌شود. صاحبخانه با شنیدن صدای سرفه فرد شال‌انداز، هدیه سوری را گوشه شال می‌ریزد، گره می‌زند و بالا می‌فرستد، هدیه‌ای که نشانه نعمت، شیرین‌کامی و شادمانی است و می‌تواند مقداری انار، شیرینی، نان، گردو، فندق، سکه یا کشمش باشد.

خوراکی‌های شب چهارشنبه سوری

آخرین ذخیره دانه‌های نباتی سال گذشته آذوقه شب چهارشنبه سوری است. طبق رسوم گذشتگان، تخمه کدو، خربزه، هندوانه، پسته، فندق و بادام شب‌چره‌های رایج این شب هستند که خوردنشان کینه و حسد را دور می‌ریزد و فرد را مهربان می‌کند. سر سفره شام هم معمولا ماهی دودی، دلمه برگ مو و پلوی هفت‌رنگ می‌گذارند.

چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف

هر گوشه از ایران رسوم متفاوتی برای جشن چهارشنبه‌سوری دارد و هرکدام به یک شکل به پیشوار بهار می‌روند.

۱. تهران

تهرانی‌ها شب چهارشنبه‌سوری آب حوض خانه را خالی می‌کنند. چون طی ۲ روز گذشته تمام لباس‌ها و ظروف خود را در این آب شسته‌اند و حالا آماده‌اند تا با تخلیه این آب، تمیزی و پاکیزگی را جایگزین کنند.

۲. تبریز

مردم تبریز معتقدند در این شب خجسته با پاشیدن آب و گلاب به سر و روی یکدیگر، پاکی می‌بخشند و پاکیزگی هدیه می‌گیرند.

۳. بوشهر

در بوشهر مردم آتش می‌افکنند و با شادی از روی آن می‌پرند. آتش‌بازی که تمام شد، با قایق دل به رودخانه می‌زنند تا آب روان نحسی این شب را بشوید و با خود ببرد.

۴. شیراز

مردم شیراز شب چهارشنبه‌سوری خود را به آرامگاه حافظ یا سعدی می‌رسانند و دست‌و‌روی خود را با آب حوض می‌شویند تا بدی را دفع کرده باشند.

۵. ارومیه

اهالی ارومیه شب آخرین چهارشنبه سال را در خانه بزرگِ فامیل به خنده و شوخی و آجیل‌خوری می‌گذرانند. آجیل را کسی تقسیم می‌کند که مرادی دارد و می‌خواهد برآورده شود.

۶. اردبیل

در مغان اردبیل آیین چهارشنبه‌سوری کمی جدی‌تر است، از آتش‌افروختن و سوارکاری جوانان در کنار رودخانه گرفته تا ظرف‌هایی که هنگام بازگشت با آب رودخانه پر و دورتادور خانه ریخته می‌شوند تا نماد روشنی، زلالی و پاکی سال جدید باشند.

۷. خراسان و کرمان

مردم خراسان و کرمان رسم شیرین شکستن کوزه را اجرا می‌کنند. با این تفاوت که کوزه به‌جای آب پر از نمک، مقداری ذغال، نان و یک سکه کم‌ارزش است. با این کار شوربختی از هرچه درون کوزه است، دور می‌شود.

۸. سیستان و بلوچستان

رسم جالب مردم سیستان و بلوچستان برای دفع نحسی آخرین چهارشنبه سال این است که گونی، پتو و نمد کهنه را گلوله می‌کنند و آتش می‌زنند.

۹. کردستان

کردها علاوه بر شال‌اندازی، رسم جالبی دارند که بیشتر روستانشینان اجرایش می‌کنند. آنها شب چهارشنبه سوری را در دل طبیعت به شادی و پایکوبی می‌گذرانند و در راه بازگشت به خانه مشتی سنگ‌ریزه جمع می‌کنند. این سنگ‌ها بدون نیم‌نگاهی به پشت‌سر پرتاب می‌شوند تا هرگونه بلا و آفت را از فرد دور کنند

۱۰. گیلان

در گیلان مردم غروب چهارشنبه‌سوری پوشال‌های برنج را کپه‌کپه با فاصله از هم می‌چینند و آنها را آتش می‌زنند، به‌ترتیب سن لِی‌لِی‌وار از روی آنها می‌پرند و شعر معروف چهارشنبه‌سوری را می‌خوانند. گاهی اوقات نیز در این آتش اسپند می‌ریزند تا چشم‌زخم را خانواده خود دور کرده باشند.

۱۱. ماسال

روز قبل از چهارشنبه سوری ایوان هیچ خانه‌ای در ماسال بدون غذا نیست، چون چهارشنبه‌خاتون از چاه بیرون می‌آید، به روستا سر می‌زند، غذای روی ایوان را می‌چشد، خانه‌تکانی‌ها را می‌بیند و برای مردم طلب خیر می‌کند.

۱۲. لرستان

بومیان لرستان هم سنت شیرین آتش‌بازی را اجرا می‌کنند. چند دسته هیزم را با فاصله از هم می‌چینند، آتش می‌زنند و کنار این آتش ساعت‌ها به جشن و پایکوبی سپری می‌شود.

۱۳. مازندران

مازنی‌ها در مازندران شب چهارشنبه سوری را با نمایش کشتی، دودکردن اسپند و صرف آش‌ لذیذ هفت‌ترشی یا آش گزنه می‌گذرانند.

۱۴. مرکزی

ساکنان استان مرکزی علاوه بر آتش‌بازی رسم جالبی دارند و آن خیرات برای آمرزش اموات است. یکی از اهالی خانه مقداری خرما، شکرپنیر یا حلوا به عابران کوچه و محله تعارف می‌کند و هرکس که دانه‌ای بردارد، حتما برای شادی روح رفتگان فاتحه می‌فرستد.

چهارشنبه سوری صحنه جنگ نیست!

رقص شعله‌های زرد و نارنجی‌رنگ در آخرین چهارشنبه سال نماد پاکی و شادکامی است! قرار است غم‌ها و بیماری‌ها را به آتش بسپاریم و سلامت هدیه بگیریم. اما در سال‌های اخیر عده‌ای با درک اشتباه این سنت زیبا، کوچه و خیابان را به صحنه جنگی بدل کرده‌اند پر از آسیب و صداهای مهیب. رفتار خشونت‌آمیز عده‌ای از جوانان کاملا با عرف و منش جامعه و با فرهنگ اصیل این آیین باستانی مغایر است و اثری از امید به زندگی، شادکامی و سلامتی در آن دیده نمی‌شود. افرادی که تن به این رفتارهای پرخطر می‌دهند نه‌تنها به هم‌نوعان خود آسیب می‌زنند، بلکه با برداشت ناصحیح از احیای سنت‌ها و ارزش‌ها، عملا آیین زیبای چهارشنبه آخر سال را تحریف می‌کنند.

سؤالات رایج

۱. چهارشنبه سوری کی است؟

در آیین و فرهنگ ما مردم ایران، آخرین چهارشنبه سال یعنی از غروب آخرین سه‌شنبه اسفند تا بعد از نیمه‌شب آخرین چهارشنبه اسفند، چهارشنبه سوری در نظر گرفته می‌شود. چهارشنبه سوری ۲۰۲۳ یا ۱۴۰۱ مصادف می‌شود با غروب سه‌شنبه ۲۳ اسفندماه تا نیمه‌شب چهارشنبه ۲۴ اسفندماه ۱۴۰۱.

۲. کدام کشورها چهارشنبه سوری دارند؟

این جشن علاوه بر ایران در کشورهایی مانند افغانستان، تاجیکستان، ترکیه و آذربایجان برپا می‌شود.

۳. شب چهارشنبه سوری تنقلات چه بخوریم؟

آجیل هفت‌رنگ شامل تخمه کدو، خربزه، هندوانه، پسته، فندق و بادام شب‌چره‌های محبوب چهارشنبه سوری هستند.

۴. بهترین فعالیت‌های چهارشنبه‌سوری چیست؟

از امن‌ترین فعالیت‌های شب چهارشنبه سوری می‌توان به فال‌گرفتن، شاهنامه‌خوانی و پروازدادن بالن آرزوها اشاره کرد.

کلام آخر

به یاد داشته باشید زنده نگه‌داشتن سنت و آیین آخرین چهارشنبه سال شرط حفاظت از این یادگار عزیز نیاکان و انتقال آن به نسل‌های بعدی است. امیدواریم در این شب باشکوه سلامت روح و جسم اطرافیانتان را فدای شادی لحظه‌ای نکنید و تا می‌توانید در فرهنگ‌سازی درست رسوم کهن ایرانی سهیم باشید.

شما هم از رسوم جذاب شهرتان در چهارشنبه آخر سال برای ما بگویید. منتظر شنیدن نظرات‌تان هستیم.