نکات کلیدی در مورد ارث و مراحل انحصار وراثت

همه‌ی انسان‌ها در طول زندگی خود اموال و دارایی‌هایی‌ کسب می‌کنند که پس از مرگ آنها به بازماندگان‌شان منتقل می‌شود. شخصِ فوت شده که از او اموالی به جای مانده مورّث، اموال او ماترک و بازماندگان او که این اموال را به ارث می‌برند وارث یا وراث نام دارند. تمامی اموال بازمانده به تمامی بازماندگان مورث نمی‌رسد بلکه قواعدی در این میان وجود دارد که دانستن آ‌نها خالی از لطف نیست.

۱. ارث

در وهله‌ی اول باید این نکته را خاطرنشان شد که افراد به دو دلیل از همدیگر ارث می‌برند: نسب یا سبب. توضیح آنکه زن و شوهر همواره به واسطه‌ی رابطه‌ی سببیت موجود میان خود، از یکدیگر ارث می‌برند. در کنار این افراد، خانواده و نزدیکان متوفی نیز به واسطه‌ی رابطه‌ی نَسبیت از ارث برخوردار می‌شوند.

پس از دانستن این نکته، نخستین پرسشی که باید بدان پاسخ داده شود این است که وراث چه کسانی هستند؟ آیا تمامی بازماندگان مورث، وارث او هستند؟ پاسخ این پرسش منفی است. توضیح آنکه هرچند بازماندگان متوفی می‌توانند به صورت بالقوه در حکم وارث قرار داشته باشند ولی این‌گونه نیست که تمامی آنها بالفعل از متوفی ارث ببرند بلکه ترتیبی در این خصوص وجود دارد. به عبارت دیگر، اطرافیان متوفی با توجه به میزان نزدیکی‌شان به او در طبقاتی قرار دارند و با توجه به ترتیب آن طبقات از ارث برخوردار می‌شوند. این طبقات به شکل زیر هستند:

مجددا یادآوری می‌کنیم که زن و شوهر همواره از یکدیگر ارث می‌برند و با سایر وراث جمع می‌شوند. به عبارت دیگر، نه زن و شوهر مانع ارث بردن سایر افراد می‌شوند و نه سایرین می‌توانند زن و شوهر را از ارث محروم کنند. بنابراین هرگاه از متوفی یک همسر، مادر و خواهر باقی مانده باشد، همسر و مادر هر دو از ارث برخوردار می‌شوند ولی خواهر به واسطه‌ی این‌که در طبقه‌ی دوم قرار دارد، از ارث محروم می‌شود. نکته‌ای که در خصوص این طبقات و درجات وجود دارد این است که هر طبقه، طبقه‌ی دیگر و هر درجه، درجه‌ی دیگر را از ارث محروم می‌کند. برای نمونه، هرگاه متوفی یک مادر و یک پدربزرگ داشته باشد، تنها مادر از او ارث برده و چیزی به پدربزرگ نمی‌رسد چرا که طبقه مادر از پدربزرگ بالاتر است و در نتیجه او را از ارث محروم می‌کند. هم‌چنین هرگاه متوفی هم فرزند و هم نوه داشته باشد، تنها فرزندان از او ارث می‌برند و نوادگان از ارث محروم می‌شوند.

پرسش دومی که پس از آشنایی با طبقات ارث مطرح می‌شود، میزان و سهمی است که هرکدام از این وراث در ماترک متوفی دارند. باید دید آیا تمامی افراد ذکر شده در جدول بالا به یک میزان ارث می‌برند؟ پاسخ این پرسش نیز منفی است چرا که سهم‌الارث هرکدام از وراث با یکدیگر متفاوت است. پیش از اطلاع از میزان سهم‌الارث هرکدام از وراث باید با دو مفهوم آشنا شد. در رابطه با ارث دو دسته از افراد وجود دارند؛ عده‌ای به فرض و عده‌ای به قرابت ارث می‌برند. منظور از فرض، عدد یا به عبارت دقیق‌تر کسر معین قانونی است که میزان سهم‌الارث یک وارث را نشان می‌دهد. اشخاصی که به فرض ارث برده یا در اصطلاح فرض‌بَر هستند، به میزان عددی که در قانون برای آنها مشخص شده ارث می‌برند. این اعداد در ادامه ذکر خواهند شد.

در مقابل فرض‌بَران، افرادی قرار دارند که به قرابت ارث می‌برند. برای محاسبه‌ی سهم‌الارث این افراد ابتدا باید میزان ارث فرض‌بران را از ماترک تعیین کرد و سپس هرچه باقی ماند را به کسانی که به قرابت ارث می‌برند، داد. به عبارت دیگر، هرگاه در میان وراث هم صاحبان فرض حضور داشته باشند هم قرابت، ابتدا با توجه به اعداد ذکر شده در قانون سهم‌الارث صاحبان فرض تعیین می‌شود و در آخر هرچه ماند، از آنِ صاحبان قرابت می شود.

در این میان افرادی نیز وجود دارند که با توجه به شرایط گوناگون، گاه به فرض و گاه به قرابت ارث می‌برند.

افرادی که همواره به فرض ارث می‌برند و سهم‌الارث آنها در جدول زیر مشخص شده‌اند:

افرادی که گاه به فرض و گاه به قرابت ارث می‌برند عبارتند از:

نکته بسیار مهمی که در پایان این مبحث باید بدان اشاره کرد این است که وراث در صورتی ارث می‌برند که در زمان مرگ مورّث زنده باشند. بنابراین هرکدام از وراث که قبل از مورث از دنیا بروند، سهمی در ماترک نخواهند داشت.

۲.مراحل انحصار وراثت

۱. انحصار وراثت

در مرحله‌ی اول بازماندگانِ متوفی برای انجام اقدامات مربوط به ماترک باید از طریق گواهیِ انحصار وراثت ثابت کنند که در زمانِ فوت، از وراثِ متوفی بودند. اشخاصی که گواهی یا تصدیقِ مذکور را پس از گذراندن روال قانونی آن دریافت کردند، می‌توانند ترکه و مطالباتِ متوفی را از کسانی که مدیون یا متصرفِ مال هستند مطالبه کنند. البته لازم به ذکر است که بازماندگان می‌توانند به کمک یک وکیل یا مشاور حقوقی این مراحل را با آگاهی بیشتر و دخالت کمتر خودشان طی کنند.

۲. مهروموم ما‌ترک

مهروموم اقدامی است که به منظور حفظ ماترک از هرگونه دخل و تصرف مادی و حقوقی انجام می‌شود. به این صورت که بنا به درخواست ورثه یا موصی‌له (کسی که متوفی به نفع او وصیت کرده) یا وصی (کسی که از طرف متوفی برای اداره‌ی اموال تعیین شده) یا طلبکاری که طلبش مستند به سند رسمی یا حکم قطعی دادگاه است و ترس از تضییع اموال دارد، شورای حل اختلاف اقدام به صورت‌‌برداری از اموال و مهروموم آنها می‌کند، امری که رفع آن نیز، تنها به درخواست اشخاص مذکور ممکن است.

۳. تحریر ماترک

در این مرحله به منظور تعیینِ دقیق میزان ماترک،‌ شورای حل اختلاف بنا به درخواستِ ورثه یا وصی، اقدام به تهیه‌ی فهرستی از داراییِ متوفی می‌کند؛ در این فهرست، نام کلیه‌ی اموال منقول و غیرمنقول و بهای آنها، حقوق، مطالبات و البته بدهی‌های متوفی درج می‌شود. همچنین در طول این مدت تمامی دعاوی و عملیات اجرایی راجع به ترکه متوقف می‌شود.

۴. قبول یا رد ترکه

مالکیتِ ورثه نسبت به ماترک، به حکم قانون انجام می‌شود، بنابراین رد کردن آنها به معنای عدم پذیرش مالکیت نیست، بلکه صرفا به معنای آن است که پرداختِ دیونِ متوفی را برعهده نمی‌گیرند. قبول ترکه نیز به صورت مطلق یا مطابق صورتِ تحریر انجام می‌پذیرد که در هرکدام از این حالت‌ها به‌طور کامل یا تا میزان ترکه مسئول پرداخت بد‌هی‌های متوفی هستند.

۵. تصفیه‌ی ماترک

مسئول تصفیه می‌تواند هر اقدامی را که برای اداره‌ی ترکه لازم می‌داند انجام بدهد. تصفیه‌ی ترکه، از طریق خروج مورد وصیت، وصول مطالبات و پرداخت بدهی‌های متوفی انجام می‌شود.تصفیه‌ی ترکه به درخواست وصی یا ورثه و عملیات تصفیه، حسب مورد برعهده‌ی وصی یا ورثه‌ای است که ترکه را قبول کرده‌‌اند و در صورت نبود آنها، دادگاه اقدام به تعیین مدیرِ تصفیه می‌کند.

۶. تقسیم ماترک

این مرحله، نوبت تقسیم ماترک میان ورثه است. چنانچه وراث در تقسیم اموال به تراضی رسیده باشند، قاضی توافقات را صورت‌جلسه و به امضای آنان می‌رساند اما اگر وراث اختلافی داشته باشند و مال مورد تقسیم، متساوی‌الاجزا و دارای ارزش مساوی باشد، قاضی، سهم هر یک را به مساوات معلوم می‌سازد و اگر به لحاظ ارزش متفاوت باشند قاضی به شیوه‌ی تعدیل، حصه‌ی ورثه را مشخص می‌کند و چنانچه امکان تعدیل نباشد، از طریق رد انجام می‌دهد.

اگر تصمیم دارید که از طریق مراجع قضایی، به سهم‌الارث خود دست یابید، بهتر است برای اطمینان بیش‌تر ابتدا درخواست تحریر و سپس درخواست تقسیم ترکه را تنظیم کند.