روش دلفی که در بسیاری از رشته‌های دانشگاهی رواج دارد، اولین بار در ایالات‌متحده و به‌منظور پیش‌بینی سناریوهای آینده طراحی شد. از این روش در جمعآوری نظرات درباره‌ی موضوعات خاص و یافتن توافق جمعی درباره‌ی موضوعات مورد اختلاف، استفاده می‌شود. روش دلفی علاوه بر اینکه یک روش آینده‌پژوهی است، یکی از پرکاربردترین روش‌های تحقیق کیفی نیز محسوب می‌شود. در این روش هیئت پنل‌هایی از متخصصان تشکیل می‌شود. مبنای این روش، جمعآوری نظرات و رسیدن به اجماع گروهی بین شرکت‌کنندگان در پنل است. از آنجا که مشارکت‌کنندگان در موضوع مورد بحث، افرادی مطلع و خبره هستند، ایده‌هایی که در این روش جمعآوری می‌شوند بسیار سودمند خواهند بود. نتیجه اینکه روش دلفی مخصوصا در موضوعاتی که پژوهش اندکی بر روی آنها انجام شده یا مبهم و بحث برانگیزند، راهگشا خواهد بود. این مقاله شامل راهنمای گام‌به‌گام و عملی استفاده از روش دلفی در پژوهش است.
ویژگی‌های روش دلفی
روش دلفی با وجود تفاوت‌هایی در نحوه‌ی به‌کارگیری، ویژگی‌های زیر را دارد:
- روش دلفی متشکل از مشارکت‌کنندگانی است که به دلیل تخصص‌شان در موضوع موردنظر انتخاب شده‌اند؛
- در این روش از یک سری پرسشنامههای ترتیبی در دو یا چند دور (round) استفاده می‌شود؛
- در دور اول، مشارکت‌کنندگان ایده‌ها و موضوعات اصلی را تعیین می‌کنند؛
- ایده‌های مطرح شده در دور اول، تلفیق می‌شوند تا پرسشنامه‌ای برای دورهای بعدی طراحی شود؛
- در مرحله‌ی ارزیابی (دور سوم به بعد)، پاسخ‌ها در اختیار اعضا قرار می‌گیرد و از آنها خواسته می‌شود تا پاسخ‌های اولیه‌ی خود را ارزیابی کنند؛
- روش دلفی به‌دنبال ایجاد توافق و اتفاق‌نظر مشارکت‌کنندگان در خصوص موارد ذکرشده در پرسشنامه‌هاست.
گام اول: هدف شما از پژوهش چیست؟
اولین گام در استفاده از روش دلفی، روشن شدن این مطلب است که آیا اهداف شما از پژوهش، سنجش نظرات گوناگون درباره‌ی یک موضوع است یا اینکه می‌خواهید گروه را به سوی یک اتفاق‌نظر سوق دهید. این طبقه‌بندی، در اجرای روش دلفی بسیار مهم است. به‌طور کلی اگر هدف شما ایجاد یک توافق بین اعضاست، ترجیح بر این است که سه دور یا بیشتر طراحی کنید و ترکیب اعضا هم در کل فرایند ثابت باشند. همچنین بسیار مهم است که نرخ پاسخ‌دهی اعضای گروه بالا باشد تا بازخورد لازم به‌دست آید. از سوی دیگر، اگر از روش دلفی به‌عنوان ابزاری برای سنجش نظرات استفاده شود، بایستی دورهای کمتری استفاده کنید.
گام دوم: درباره‌ی ساختار تصمیم‌گیری کنید
گام بعدی، تصمیم‌گیری درباره‌ی تعداد دورهاست تا بر اساس آن بتوان قالب زمانی و مواد اولیه‌ی موردنیاز در پژوهش (مانند نامه به مشارکت‌کنندگان و فرم‌های موافقت) را تعیین کرد. در مواقعی که ادبیات مشخص و واضحی برای طراحی پرسشنامه در دسترس است و همچنین هدف اصلی یافتن نظرات درباره‌ی یک موضوع باشد، روش دلفی با دو دور مناسب‌ترین گزینه خواهد بود. در حالتی که به‌دنبال یک اتفاق‌نظر هستیم، دورها را تا تحقق این هدف ادامه می‌دهیم. در بیشتر موارد این نتیجه در سه دور و در طول چهار ماه به‌دست می‌آید. به‌طور معمول، در دور اول روش دلفی از پرسشنامههای کمّی استفاده می‌شود، اما حالت بهتر استفاده از پرسشنامههای کیفی است چرا که وظیفه‌ی اصلی روش دلفی کاوش در حوزه‌های فکری فراتر از باورها و نظرات موجود است.
گام سوم: انتخاب مشارکت‌کنندگان
از آنجا که در روش دلفی، مشارکت‌کنندگان نقش محوری ایفا می‌کنند، بایستی معیارهای شفافی برای انتخاب آنان وجود داشته باشد. تعداد مشارکت‌کنندگان بستگی زیادی به موضوع و همچنین زمان و منابع در دسترس دارد. هرچند ممکن است پژوهش به روش دلفی از هفت نفر تا هزار نفر نیز انجام شود اما گروه‌هایی با ۱۰ تا ۵۰ عضو پیشنهاد می‌شود.
پژوهشگران همچنین بایستی بتوانند تخصص مشارکت‌کنندگان در ارتباط با موضوع موردنظر را، به‌خوبی مشخص کنند، زیرا در صورت حضور مشارکت‌کنندگانی با دانش، تخصص، سابقه کار و تجربه‌ی ناکافی، بهره‌گیری لازم از روش دلفی میسر نخواهد شد. به‌طور کلی، برای طراحی پرسشنامهی معتبرتر بهتر است که ترکیب مشارکت‌کنندگان متنوع باشد و از افرادی که به‌نظر می‌رسد نظرات متفاوتی دارند نیز دعوت شود. برای جذب افراد جدید می‌توان علاوه بر ارسال ایمیل و نامه، از اعضا درخواست کرد که از افراد مرتبط برای پیوستن به گروه، دعوت نمایند.
گام چهارم: طراحی و توزیع پرسشنامهی دور اول
سعی کنید در پایان پرسشنامهی دور اول (Q1) از سؤالات باز نیز استفاده کنید، زیرا باعث می‌شود با تشویق مشارکت‌کنندگان به طوفان ذهنی نتایج بهتری به‌دست بیاید. با توجه به اهداف پژوهش موردنظر، معمولا پرسشنامهی Q1 را می‌توان بر اساس مرور دقیق ادبیات موجود و نیز مشورت گرفتن از افراد مرتبط طراحی کرد. به‌طور کلی برای تکمیل پرسشنامه، ۳۰ دقیقه زمان کافی به‌نظر می‌رسد. به‌جای پست کردن پرسشنامه‌‌ها به افراد، می‌توان از روش آنلاین استفاده کرد.
پس از ارسال پرسشنامه بایستی پیگیری‌های لازم انجام شود تا همه‌ی افراد به آن پاسخ دهند، چراکه نرخ بالای پاسخ‌دهی به پرسشنامه، اعتبار تحقیق را افزایش می‌دهد. معمولا نرخ ۷۰ درصد، مشارکت ایدئالی خواهد بود. برقراری تماس‌های منظم با افراد، انعطاف به خرج دادن در مهلت‌ها و ارسال پیام‌های تشکرآمیز به آنان، نرخ مشارکت را بالا می‌برد.
گام پنجم: طراحی و توزیع پرسشنامهی دور دوم
پرسشنامه دور دوم از ساماندهی داده‌های جمعآوری شده از پرسشنامه Q1 به دست می‌آید. در بیشتر اوقات طراحی پرسشنامهی Q2 زمان‌بر است. همچنین معمولاً در آن از روش‌های کمّی مانند طیف لیکرت یا مقیاس‌های رتبه‌بندی استفاده می‌شود. استفاده از ابزارهای روشمند از قبیل تحلیل محتوای کیفی، یا تحلیل موضوعی، پژوهش را از نظر روش‌شناسی تقویت و معتبرتر می‌کند. علاوه بر این بایستی به اصول طراحی پرسشنامه نیز به‌خوبی توجه شود و قبل از طراحی نهایی، پرسشنامه آزمایشی طراحی شود تا موارد مبهم، تکراری و غیردقیق، حذف شوند.
گام ششم: طراحی و توزیع پرسشنامهی دور سوم
در گام بعدی با تحلیل توصیفی داده‌های به‌دست آمده از پاسخ‌های داده شده‌ی افراد، می‌توان پرسشنامهی دور سوم را ایجاد کرد. پرسشنامهی Q3 از اعضا می‌خواهد که با در نظر داشتن پاسخ گروهیِ به دست آمده از Q2، پاسخ‌های خود را بازبینی کنند و در صورتی که لازم می‌دانند آنها را تغییر بدهند. پیشنهاد می‌شود که در این مرحله درصدهای به‌دست آمده به افراد بازخورد داده شود و امتیازات کسب شده برای هر مورد، در اختیارشان قرار بگیرد (شکل ۱). مزیت این بازخورد این است که یک ابزار دیداری برای تعیین تنوع پاسخ‌ها، و نیز اطلاع از نظر دیگر مشارکت‌کنندگان را برای افراد فراهم می‌سازد.
گام هفتم: تحلیل و انتشار
هم‌زمان با دریافت پرسشنامهی تکمیل شده Q3، لازم است بررسی شود آیا در آن تغییراتی هم وجود داشته است یا خیر، چرا که در این صورت بایستی داده‌ها دوباره تحلیل شوند. همچنین درصدها، میانه‌ها، میان‌چارکی‌ها، میانگین‌ها و انحراف معیارها نیز محاسبه می‌شوند.
نتایج را می‌توان به روش‌های گوناگونی نمایش داد: مثلا انتشار مواردی که به یک سطح مشخص از توافق جمعی رسیده‌اند، یا فهرست کردن تمام موارد به‌ترتیب میزان توافق جمعی، یا انتشار حوزه‌هایی که بحث برانگیز هستند. در پایان یافته‌ها و نتایج خود را در قالب گزارش یا مقاله، در بین همه‌ی طرف‌های مربوط با موضوع ازجمله مشارکت‌کنندگان، منتشر کنید.
نقاط قوت و ضعف روش دلفی
روش دلفی نیز همچون دیگر روش‌های تحقیق نقاط قوت و ضعفی دارد. این موارد در زیر آورده شده‌اند.
نقاط قوت عبارت‌اند از:
- روشی است انعطاف‌پذیر که در زمینه‌های فراوانی کاربرد دارد.
- ارتباطات در قالب یک گروه را با وجود محدودیت‌های زمانی و مکانی، امکان‌پذیر می‌سازد.
- در هزینه‌های مالی و زمان مشارکت‌کنندگان صرفه‌جویی می‌کند.
- احتمال تأثیرپذیری اعضا از ایده‌ی یکدیگر، در مقایسه با گروه‌های با ارتباط رودررو، کاهش می‌یابد.
- گمنام و ناشناس بودن اعضا برای یکدیگر، موجب خلاقیت، صداقت و توازن ایده‌ها می‌شود.
نقاط ضعف عبارت‌اند از:
- در رابطه با تفسیر و تحلیل نتایج و نیز تعریف اتفاق‌نظر، این روش از راهنما و استاندارد توافق شده‌ای بهره نمی‌برد. این اشکال در چگونگی انتخاب مشارکت‌کنندگان نیز مشاهده می‌شود.
- تعمیم دادن نتایج همیشه ممکن نیست، چراکه ممکن است گروه دیگری به نتیجه‌ی متفاوتی برسند و نمی‌توان نتیجه گرفت که نتیجه‌ی حاصل شده، تنها نتیجه‌ی ممکن یا نتیجه‌ی صحیح است.
- روش دلفی مستلزم تعهد بالای مشارکت‌کنندگان است. با این حال در طول فرایند، معمولا بسیاری از آنان از پژوهش کناره‌گیری می‌کنند.
- ممکن است آن حد از غنا و عمق ایده‌ها را، آن‌طور که در گروه‌های رودررو مشاهده می‌شود، نداشته باشد.
استفاده عملی از دلفی
سوزان اقبال و همکارانش از روش دلفی برای رسیدن به یک اتفاق‌نظر در بررسی رفتارهای جنسی نامناسب در کودکان کمتر از ۱۰ سال استفاده کردند. مطالعه پژوهش‌های قبلی نشان می‌داد که متخصصان مختلف درباره‌ی رفتارهای جنسی کودکان، نظرات متفاوتی دارند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسید که بهره‌گیری از روش دلفی می‌تواند برای رسیدن به یک توافق جمعی درباره‌ی این موضوعِ حساس کارساز باشد. روش دلفی با ایجاد یک فرایند ارتباطی گروهی این امکان را برای افراد فراهم می‌کند تا بتوانند درباره‌ی یک مسئله‌ی پیچیده به بحث و تبادل‌نظر بپردازند و درنهایت به اتفاق‌نظر برسند. پس از بازخورد دادن درصد تمام نظرات به بقیه مشارکت‌کنندگان، از آنان خواسته شد که با در نظر داشتن این امتیازات به دست آمده، پاسخ‌های خود را ارسال کنند. در پایان اتفاق‌نظر بر این بود که کودکانی را که رفتارهای جنسی نامناسب از خود بروز می‌دهند نبایستی هنجارشکن جنسی نامید. البته در خصوص دیگر رفتارهای جنسی اتفاق‌نظری به دست نیامد و عادی قلمداد شدند. مطابق با روش دلفی، نتایج بررسی در میان مشارکت‌کنندگان و در قالب گزارش‌ها و مقاله‌ها منتشر شد.
برگرفته از: thepsychologist
با سلام و سپاس از شما آقای جهانگیر بابت مطلبتون .
منتظر مطالب دیگر دیگر شما هستیم.
سلام منع ذکر نشده؟
سلام محمدرضای عزیز
منبع در انتهای مقاله ذکر شده.
آیا می توان ابتدا با تحلیل تم نظرات خبرگان را تحلیل کرد و مضامین را استخراج نمود، سپس با استفاده از روش دلفی به غربال شاخص ها پرداخت یا این دو روش ارتباطی به هم ندارند؟