اگر تا به حال به‌علت مشکلات گوارشی مانند یبوست به متخصص گوارش مراجعه کرده باشید، احتمالا نام کولونوسکوپی را شنیده‌اید. این آزمایش روشی متداول برای معاینه روده بزرگ (کولون) و بررسی احتمال وجود سرطان یا توده‌های پیش‌سرطانی (پولیپ) در آن است. اگر کنجکاوید کولونوسکوپی دقیقا چگونه انجام میشود، با ما همراه باشید. در این مقاله درباره روش انجام کولونوسکوپی، آماده‌سازی قبل از آن، عوارض و سایر تکنیک‌های جایگزینش بهطور کامل توضیح می‌دهیم.
کولونوسکوپی چیست؟
کولونوسکوپی روشی است که به پزشک (معمولا متخصص گوارش) امکان می‌دهد داخل کولون (روده بزرگ) را بررسی کند. کولونوسکوپ یک لوله ۱۲۰سانتی‌متری و انعطاف‌پذیر به‌ضخامت یک انگشت است که سرش یک دوربین و منبع نور تعبیه شده است. سر کولونوسکوپ داخل مقعد قرار می‌گیرد و به‌آرامی به جلو حرکت می‌کند تا وارد راست‌روده و سپس روده بزرگ شود. کولونوسکوپ معمولا تا روده کور پیش می‌رود که اولین بخش روده بزرگ است.
علت انجام کولونوسکوپی
این آزمایش اکثر مواقع به‌عنوان بخشی از برنامه‌های غربالگری سرطان کولون انجام میشود. همچنین برای تشخیص علت این موارد به کار می‌رود:
- وجود خون در مدفوع؛
- درد شکمی؛
- اسهال؛
- تغییر وضعیت اجابت مزاج؛
- ناهنجاری مشاهده‌شده در تصویربرداری با اشعه‌ی ایکس از کولون یا توموگرافی کامپیوتری محوری (سی‌تی‌اسکن).
ممکن است انجام دوره‌ای این آزمایش به کسانی توصیه شود که سابقه پولیپ یا سرطان روده بزرگ دارند و نیز افرادی با سابقه خانوادگی برخی از سرطان‌های غیرکولونی و مشکلات کولونی (مانند کولیت اولسراتیو و پولیپ‌های کولونی).
اینکه فرد چند وقت یک بار باید کولونوسکوپی انجام بدهد، به میزان خطر و ناهنجاری‌های مشاهده‌شده در نوبت‌های قبلی آزمایش بستگی دارد. توصیه عمومی این است که حتی افراد سالم با احتمال معمول ابتلا به سرطان کولون هم در ۵۰سالگی و سپس هر ۱۰ سال یک بار کولونوسکوپی انجام بدهند تا در صورت وجود پولیپ در روده بزرگ، بتوان قبل از سرطانی‌شدن خارجشان کرد.
تخلیه روده برای کولونوسکوپی
برای آنکه آزمایش کامل و دقیق انجام شود، روده بزرگ باید کاملا تمیز باشد. آماده‌سازی روده قبل از کولونوسکوپی به چند روش مختلف انجام میشود و به بیماران دستورالعمل‌های مفصلی برای پاک‌سازی روده می‌دهند. این دستورالعمل‌ها بهطور کلی شامل این مواردند:
- نوشیدن حجم زیادی از محلول پاک‌کننده روده؛
- پیروی از رژیم مایعات شفاف برای چند روز؛
- استفاده از ملین یا تنقیه و شیاف قبل از انجام آزمایش.
این دستورالعمل‌ها باید دقیقا طبق تجویز پزشک انجام شوند، در غیر این صورت ممکن است نتیجه آزمایش رضایت‌بخش نباشد، یعنی تصاویر پوشش داخلی روده بزرگ به‌علت مدفوع باقی‌مانده، مبهم و نامشخص باشند. در این صورت شاید لازم باشد آزمایش تکرار شود یا بهجای آن آزمایشی جایگزین با دقت کمتر انجام شود.
آمادگی قبل از کولونوسکوپی
مصرف اکثر داروها باید طبق روال عادی ادامه یابد، اما برخی داروها ممکن است با این آزمایش تداخل داشته باشند. بهتر است کولونوپیست یا پزشک از تمام داروهای نسخه‌ای و غیرنسخه‌ای بیمار اطلاع داشته باشد. ممکن است بعضی داروها به دستورالعمل‌های خاص نیاز داشته باشند، مانند:
همچنین کولونوپیست باید از آلرژی‌ها و سایر بیماری‌های مهم فرد نیز مطلع باشد. اگر بیمار در گذشته، قبل از عمل جراحی یا دندانپزشکی برای جلوگیری از عفونت به آنتی بیوتیک نیاز داشته است، باید حتما کولونوپیست را در جریان قرار بدهد. همچنین ممکن است از فرد خواسته شود چند روز قبل از آزمایش، برخی مواد غذایی را مصرف نکند، مانند:
- مواد غذایی با بافت لیفی و ریش‌ریش؛
- مواد غذایی دانه‌دار؛
- ژله قرمزرنگ.
کولونوسکوپی چگونه انجام میشود؟
قبل از کولونوسکوپی، تزریق مایعات وریدی (سرُم) آغاز میشود و بیمار برای کنترل مستمر ریتم قلب، فشار خون و همچنین میزان اکسیژن موجود در خون به یک نمایشگر وصل میشود. معمولا از طریق سرم به بیمار داروهای آرام‌بخش نیز تزریق میشود تا بیمار خواب‌آلود و آرام شود و درد کمتری احساس کند. در صورت لزوم، شاید دکتر مقدار آرام‌بخش را بیشتر هم بکند.
کولونوسکوپی معمولا در شکم احساس فشار، گرفتگی و نفخ ایجاد می‌کند. گرچه این حس ناخوشایند معمولا با کمک داروها قابلتحمل میشود و به‌ندرت درد شدید ایجاد می‌کند.
بیمار برای انجام آزمایش باید به پهلوی چپ یا به پشت دراز بکشد. هنگامی که کولونوسکوپ به سر روده بزرگ (روده کور) یا آخرین قسمت روده کوچک (انتهای درازروده) رسید، به‌آرامی عقب کشیده میشود و پوشش روده بزرگ به‌دقت بررسی میشود.
این بررسی معمولا ۱۵ تا ۶۰ دقیقه طول میکشد. اگر پزشک به دلایلی نتواند تمام روده بزرگ را بررسی کند، شاید تصمیم بگیرد کولونوسکوپی را در تاریخ دیگری تکرار کند یا از شما بخواهد از روده بزرگ تصویربرداری با اشعه‌ی ایکس یا سی‌تی‌اسکن انجام بدهید.
اگر در حین کولونوسکوپی ناهنجاری‌هایی مشاهده شود، چه اتفاقی می‌افتد؟
اگر مشخص شود که ناحیه‌ای غیرعادی به ارزیابی بیشتر نیاز دارد، انبرک بیوپسی از میان یک کانال در کولونوسکوپ عبور داده میشود و از ناحیه غیرعادی نمونه‌برداری می‌کند. این نمونه به آزمایشگاه پاتوبیولوژی فرستاده میشود تا متخصص آسیب‌شناسی زیر میکروسکوپ بررسی‌اش کند. اگر مشکوک به عفونت باشد، یک نمونه‌برداری برای کشت باکتری‌ها (و گاهی ویروس‌ها یا قارچ‌ها) یا بررسی زیر میکروسکوپ برای شناسایی انگل‌ها انجام میشود.
اگر کولونوسکوپی به‌علت خونریزی انجام شود، می‌توان محل خونریزی را شناسایی و در صورت لزوم از آن بافت نمونه‌برداری و خونریزی را با روش‌های مختلف کنترل کرد. در صورت وجود پولیپ (تومورهای خوش‌خیمی که قابلیت سرطانی‌شدن دارند) تقریبا می‌توان همه‌ی آنها را با کولونوسکوپ خارج کرد.
برداشتن این پولیپها روش مهمی در پیشگیری از سرطان روده بزرگ و مقعد (کولورکتال) است، گرچه اکثر این پولیپها خوش‌خیم‌اند و سرطانی نمی‌شوند. معمولا هیچ‌کدام از این موارد درد ایجاد نمی‌کنند. به خاطر داشته باشید که نمونه‌برداری (بیوپسی) به دلایل مختلفی انجام میشود و لزوما به این معنا نیست که فرد مشکوک به سرطان است.
بعد از کولونوسکوپی چه میشود؟
بیمار به‌مدت ۱ تا ۲ ساعت تحت‌نظر قرار می‌گیرد تا تأثیر داروها بهطور کامل از بین برود. اگر قبل یا حین آزمایش به بیمار داروهای آرام‌بخش داده شده باشد، نباید رانندگی کند و فرد دیگری باید او را به خانه برساند، حتی اگر احساس کند کاملا هشیار است زیرا ممکن است قدرت تصمیم‌گیری و عکس‌العمل‌های بیمار دچار اختلال شود و رانندگی، کارکردن با ماشین‌آلات یا گرفتن تصمیمات مهم برای او خطرناک است.
بیمار احتمالا به درد شکمی یا نفخ شکم دچار خواهد شد، اما این حالت با عبور گاز به‌سرعت برطرف میشود و فرد باید قادر باشد به‌محض بازگشت به خانه غذا بخورد. بعد از برداشتن پولیپها یا برخی اقدامات دیگر، ممکن است رژیم غذایی یا فعالیت‌های بیمار برای مدت کوتاهی محدود شود.
قبل از خروج بیمار از مرکز درمانی، یافته‌های پزشک با او در میان گذاشته میشود. با این حال در برخی مواد ممکن است پزشک برای تشخیص قطعی تا مشخص‌شدن نتایج تجزیه‌وتحلیل میکروسکوپیِ نمونه‌های بیوپسی صبر کند که معمولا چند روز طول میکشد و سپس نظر قطعی‌اش را اعلام کند.
عوارض کولونوسکوپی
اگر پزشک باتجربه و آموزش‌دیده کولونوسکوپی را انجام بدهد، معمولا عوارض جانبی آن نادر و بسیار جزئی است.
ممکن است در محل نمونه‌برداری یا برداشتن پولیپ، خونریزی اتفاق بیفتد اما این خونریزی اغلب جزئی است و خودبه‌خود بند می‌آید یا با کولونوسکوپ قابل‌کنترل است. معمولا برای خونریزی پس از کولونوسکوپی به جراحی یا تزریق خون نیازی نیست. عارضه دیگری که کمتر اتفاق می‌افتد، ایجاد سوراخ یا پارگی در دیواره کولون است، اما حتی این سوراخ‌ها نیز به جراحی نیاز ندارند.
سایر عوارض احتمالی عبارت‌اند از:
- واکنش بیمار به داروهای آرام‌بخش؛
- تحریک موضعی در رگی که دارو به آن تزریق شده است (ایجاد توده‌ای حساس که ۱ تا ۲ روز بعد برطرف میشود)؛
- عوارض ناشی از بیماری‌های قلبی یا ریوی.
این عوارض نادرند، اما مهم است که بیماران علائم اولیه عارضه‌ها را تشخیص بدهند تا در صورت لزوم به پزشک یا اورژانس مراجعه کنند. اگر بیمار به درد شدید شکمی، خونریزی مقعدی (بیش از نصف فنجان) یا تب و لرز دچار شد، باید با کولونوپیستش تماس بگیرد.
این آزمایش بهترین روش برای شناسایی، تشخیص و درمان ناهنجاری‌های روده بزرگ است. روش‌های جایگزین کولونوسکوپی واقعا محدودند. تنقیه با محلول سولفات باریم، آزمایشی است که با اشعه ایکس انجام میشود، اما از کولونوسکوپی دقت بسیار کمتری دارد. این روش ناهنجاری‌ها را کمتر تشخیص می‌دهد و اگر یک ناحیه غیرعادی کشف کند، باز هم برای نمونه‌برداری یا برداشتن آن بافت غیرعادی به کولونوسکوپی نیاز است. گاهی اوقات ناهنجاری یا ضایعه کشف‌شده توسط تنقیه باریم، در واقع مدفوع یا غذاهای باقی‌مانده در روده بزرگ است (به‌علت پاک‌سازی ناقص روده بزرگ). در چنین مواردی برای مشخص‌شدن ماهیت این ضایعه باز هم باید کولونوسکوپی انجام شود. سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر، آزمایش محدودی است که از یک کولونوسکوپ کوتاه‌تر استفاده می‌کند و فقط یک‌سوم پایانی روده بزرگ را معاینه می‌کند.
کولونوسکوپی مجازی چیست
روش جایگزینی برای کولونوسکوپی است. در این تکنیک از سی‌تی‌اسکن برای گرفتن تصاویری از روده بزرگ استفاده میشود که مشابه تصاویر گرفته‌شده با کولونوسکوپ هستند. این تصاویر با استفاده از تصاویر سی‌تی‌اسکن ساخته میشوند، بنابراین مجازی هستند و تصاویر واقعی را نشان نمی‌دهند.
به‌منظور آماده‌سازی برای کولونوسکوپی مجازی باید از یک روز قبل روده بزرگ با استفاده از مسهل‌ها پاک‌سازی شود. در طی این آزمایش، لوله‌ای در داخل مقعد قرار داده میشود که از طریق آن هوا به درون روده بزرگ تزریق میشود. با تزریق هوا، روده بزرگ متورم میشود و پس از آن تصویربرداری‌های لازم انجام خواهد شد. سپس اسکن‌های به‌دست‌آمده برای ایجاد تصویری مجازی از روده بزرگ، تجزیه‌وتحلیل و دستکاری میشوند. اگر این آزمایش به‌درستی انجام شود، میتواند بسیار مؤثر باشد و حتی قادر است پولیپ‌های مخفی‌شده در پشت چین‌های روده بزرگ را هم نشان بدهد که گاهی از دید کولونوسکوپ معمولی پنهان می‌مانند.
البته این روش چند محدودیت دارد:
- برای شناسایی پولیپ‌های کوچک (پولیپ‌های کوچک‌تر از ۵ میلی‌متر) مشکل دارد؛
- نمی‌تواند سرطان‌های تخت یا ضایعات پیش‌سرطانی‌ای را که برآمده یا بیرون‌زده نیستند (به‌عبارت دیگر شکل پولیپ نیستند) شناسایی کند؛
- امکان برداشتن پولیپ‌های شناسایی‌شده وجود ندارد. ۳۰ تا ۴۰درصد افراد به پولیپ‌های کولون مبتلا هستند؛
- افراد را در معرض میزان متوسطی از تشعشع قرار می‌دهد.
به‌دلیل محدودیت‌های ذکرشده، کولونوسکوپی مجازی جایگزین مناسبی برای کولونوسکوپی معمولی نیست و نمی‌تواند به‌عنوان ابزار اصلی غربالگری سرطان برای افرادی به کار رود که در معرض خطر بالای ابتلا به پولیپ یا سرطان کولون هستند. برای افرادی که ریسک ابتلای آنها به پولیپ یا سرطان کولون در حد نرمال است و نمی‌توانند یا تمایل ندارند کولونوسکوپی معمولی انجام بدهند، از کولونوسکوپی مجازی استفاده میشود.
پیشرفت‌های جدید کولونوسکوپی
امروزه تحولات جدیدی در کولونوسکوپی صورت گرفته که اکثرشان مربوط به بهبود تشخیص ضایعاتی هستند که شناسایی‌شان دشوار است، مانند:
- ضایعات کوچک (مثل پولیپ‌های کوچک)؛
- ضایعات تخت؛
- تشخیص آنکه پولیپها یا ضایعات کوچک به نمونه‌برداری یا خارج‌شدن نیاز دارند یا نه.
اگر حین آزمایش تشخیص داده شود که ضایعه‌ای حاوی بافت‌های پیش‌سرطانی یا بدخیم است، از آن نمونه‌برداری می‌کنند یا آن را بهطور کامل بیرون می‌آورند. این مسئله مهم است، چراکه بسیاری از این ضایعات پیش‌سرطانی یا بدخیم نیستند و برای خارج‌کردن آنها و انجام آزمایش میکروسکوپی زمان و هزینه زیادی صرف میشود.
تصویربرداری با وضوح بالا تکنیکی است که به تشخیص بهتر ضایعات تخت کمک می‌کند و امروزه در اکثر کولونوسکوپی‌ها به کار می‌رود. بزرگ‌نمایی تصاویر نیز ممکن است باعث تشخیص بهتر ضایعات شود.
– تصویربرداری باند باریک
تصویربرداری باند باریک از طول موج خاصی از نور استفاده می‌کند که الگوی عروق خونی کوچک را که درست زیر پوشش روده بزرگ قرار دارند، تقویت می‌کند. الگوی این عروق در بافت نرمال، پیش‌سرطانی و بدخیم متفاوت است. تعیین این الگو، بافت‌ها خصوصا بافت‌های پیش‌سرطانی و بدخیم را راحت‌تر شناسایی می‌کند و تصمیم‌گیری آسان‌تر میشود که آیا این بافت باید در حین کولونوسکوپی و پیش از آماده‌شدن نتایج آزمایش میکروسکوپی، نمونه‌برداری یا برداشته شود یا خیر.
– کرومواندوسکوپی
تکنیکی است که در آن رنگ‌ها (لکه‌ها) روی پوشش داخلی روده بزرگ اسپری میشوند و از این طریق به تشخیص پوشش نرمال از بافت‌های نئوپلاستیکی (خوش‌خیم، پیش‌سرطانی و بدخیم) و تعیین آنکه کدام ضایعات باید نمونه‌برداری یا برداشته شوند، کمک می‌کند.
– آندوسکوپی فلورسانس
آندوسکوپی فلورسانس از مواد شیمیایی حاوی فلورسئین استفاده می‌کند. این مواد یا روی پوشش داخلی کولون اسپری یا به شکل وریدی تزریق میشوند. این مواد شیمیایی توسط سلول‌های غیرطبیعی (پیش‌سرطانی و بدخیم) در پوشش کولون، بیشتر از سلول‌های طبیعی جذب میشوند. به‌علاوه نوررسانی ویژه، دید واضح‌تری از نواحی دارای سلول‌های غیرطبیعی ارائه می‌دهد بنابراین می‌توان از آنها نمونه‌برداری کرد یا آنها را بهطور کامل بیرون آورد.
– آندوسکوپی لیزر کانفوکال
آندوسکوپی لیزر کانفوکال از طول موج خاصی از نور استفاده می‌کند که چندین میلی‌متر به داخل پوشش کولون رنگ‌شده با فلورسئین نفوذ می‌کند. سلول‌های غیرطبیعی در این روش در مقایسه با روش رنگ‌آمیزی فلورسئین به‌تنهایی، واضح‌تر شناسایی میشوند.
حتی کولونوسکوپ‌ها و لوازم جانبی‌ای وجود دارند که علاوه بر دید جلورونده از سر کولونوسکوپ، یک نمای عقب‌رونده (از عقب به جلو) از کولون نیز ارائه می‌دهند. بنابراین تصاویر در دو جهت مخالف ۱۸۰درجه‌ای گرفته میشوند تا ضایعاتی را که ممکن است در پشت چین‌های پوشش کولون پنهان شده باشند، شناسایی کنند. چنین ضایعاتی توسط یک کولونوسکوپ استاندارد با دید روبه‌جلو قابل‌مشاهده نیستند. حتی تلاش هایی برای ساخت یک کولونوسکوپ خودپیشرو نیز در جریان است.
اکثر این تکنیک‌های جدید کولونوسکوپی به‌استثنای تصویربرداری با وضوح بالا همچنان در مراحل آزمایشی هستند و هنوز مشخص نیست که کدام‌یک از آنها به‌عنوان ضمیمه‌‌ای ارزشمند به کولونوسکوپی اضافه خواهند شد.
در پایان، تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) میتواند برای بررسی کولون به‌شیوه‌ای مشابه کولونوسکوپی مجازی به کار رود. مزیت اصلی MRI آن است که در آن از هیچ‌گونه تشعشعی استفاده نمی‌شود، اما محدودیت‌هایش مشابه کولونوسکوپی مجازی است.
سؤالات رایج درباره کولونوسکوپی
– آیا کولونوسکوپی نیاز به بیهوشی دارد؟
کولونوسکوپی بهطور کلی نیاز به بیهوشی ندارد، اما فرایند کولونوسکوپی برای تعدادی از بیماران قابلتحمل نیست. این دسته از بیماران نیاز به بیهوششدن دارند.
– قبل از کولونوسکوپی چه بخوریم؟
- چند روز قبل از کولونوسکوپی: رژیم غذایی کمفیبر داشته باشید. غلات کامل، دانهها، آجیل، میوه خشکشده، میوه تازه و سبزیجات مصرف نکنید.
- روز قبل از کولونوسکوپی: غذای جامد نخورید. بهجای آن سوپ بسیار آبکی، چای، قهوه، آبمیوه رقیق، نوشیدنی ورزشی رقیق، ژله، بستنی میوهای مصرف کنید.
- روز کولونوسکوپی: همانند روز قبل، تنها غذاهای بسیار آبکی بخورید. دو ساعت قبل از کولونوسکوپی چیزی نخورید و ننوشید.
– بعد از کولونوسکوپی چه باید خورد و چه نباید خورد؟
بعد از کولونوسکوپی میتوانید این خوراکیها را مصرف کنید:
- آب؛
- نوشیدنی الکترولیتی؛
- آبمیوه؛
- آب سبزیجات؛
- سوپ؛
- خاگینه؛
- سبزیجات پختهشده؛
- کمپوت میوه مانند کمپوت هلو؛
- کره آجیل نرم؛
- ماهی سفید نرم؛
- کره سیب؛
- نان تست یا سفید؛
- سیبزمینی پختهشده یا لهشده؛
- پودینگ؛
- ژله؛
- ماست؛
- بستنی میوهای.
بعد از کولونوسکوپی ترجیحا غذاهایی که بهسختی هضم میشوند، غذاهای تند، غذاهای فیبردار و غذاهای سنگین مصرف نکنید.
– کولونوسکوپی چقدر طول میکشد؟
حدود ۳۰ دقیقه طول میکشد.
– کولونوسکوپی زنان چیست؟
پیشنهاد میشود خانمهای بالای ۵۰ سال برای انجام کولونوسکوپی به پزشک مراجعه کنند. این کار نجاتبخش میتواند پولیپها را قبل از تبدیلشدن به سرطان، تشخیص دهد.
– شکل و رنگ مدفوع برای کولونوسکوپی چگونه باید باشد؟
برای کولونوسکوپی مدفوع باید زرد روشن و بسیار شل و آبکی باشد.
سلام بسیار آموزنده استفاده کردیم….
با تشکر فروان از شما
اقا دکترم بخاطر یبوست شدیدی ک دارم گاها اسهال و مشکوک ب سندروم روده تحریک پذیر شده گفته حتما باید کولونوسکپی شی من بواسیر تنگی مقعد شقاق اینام دارم خیلی میترسم استرس دارم میترسم وسط ازمایش بمیرم یا یه اتفاقی برام بیوفته میترسم روده هام اسیب ببینه یا شقاق هموروییدم برطرف شه بچه ها ترو خدا کمکم کنید ایا کولونوسکپی ممکنه اینجوری باشه؟من ادم ب شدت استرسی و ترسوییم تروخدا کمکم کنید لطفا😔
سلام و خسته نباشید. فاصله بین دو کولونوسکوپی باید چند ماه باشد؟؟
سلام سحر عزیز
لطفا از پزشک متخصص سوال کنید.