هم‌زمان با انعقاد عقد نكاح، برای هريک از طرفين، حقوق و تكاليفی ايجاد می‌شود. زن و شوهر غالبا به‌دليل دلبستگی و علاقه‌ای که به یکدیگر دارند، وظايف خود را انجام داده و حقوق يكديگر را رعايت می‌كنند. یکی از مهم‌ترین حقوق زن در عقد نکاح، نفقه زن است که باید از سوی هر زن و مردی که قصد ازدواج دارند، به‌دقت مطالعه و بررسی شود. در این مقاله شما را با نفقه زن، معیار تعیین میزان نفقه زن (زوجه)، اموال متعلق به زن به عنوان نفقه، نفقه در ازدواج موقت و مطالبه نفقه زن صحبت خواهیم کرد.
نفقه زن چیست؟
هرچند امروزه زنان ما با توانمندی و درایت دركنار همسران خود زندگی را اداره می‌كنند، بنابه برخی ویژگی‌های ذاتی مردان و مسائل اجتماعی، شارع و قانونگذار، رياست خانواده را بر‌عهده‌ی شوهر نهاده است. ازآنجاکه مديريت اين مجموعه مهم و مقدس، با نظم عمومی جامعه ارتباطی تنگاتنگ دارد، شوهر نمی‌تواند با اختيار و رضايت خود ضمن قراردادی، رياست خانواده را به فردی ديگر واگذار كند.
یکی از اهداف راستین اين رياست، فراهم‌‌آوردن شرایط آسودگی‌خاطر زن در خانواده است. از‌این‌رو، در خانواده‌ای كه بنيان آن با عقد نكاح دائم پايه‌ريز‌ی شده، پرداخت نفقه زن به‌عهده‌ی شوهر است. نفقه كه از ريشه‌ی نفق به‌معنای صرف‌كردن آمده است، در دانش حقوق به «هزينه‌ی زندگی» تعبير شده است. هزینه‌ی زندگی عموما عبارت است از همه‌ی نيازهای متداول و متناسب با وضعيت زن كه ظاهرا عرف آنها را تعيين می‌كند؛ از جمله مسكن، پوشاک، غذا، اسباب منزل، هزينه‌های درمانی و بهداشتی و… .
نفقه زن چقدر است و معیار محاسبه نفقه زوجه چیست؟
پس از مراجعه‌ی زن به دادگاه خانواده، این دادگاه برای محاسبه‌‌ی مقدار نفقه زن از کارشناس کمک می‌گیرد. کارشناس با تحقیق درمورد چگونگی شرایط زندگی زوجین میزان نفقه را مشخص می‌کند. نکته‌ی شایان توجه اینکه ممكن است مردم نفقه زن را براساس شرايط زندگی وی در خانه پدری بسنجند؛ اما حقوق‌دانان بر این باورند كه معيار تعيين ميزان نفقه همسر، وضعيت زن در خانواده تازه‌ای است که از او و شوهرش تشکیل شده است؛ نه خانواده پدری‌اش. ازسوی‌دیگر، تمکن مالی زن خواه حاصل كمک‌های خانواده‌ی پدری يا ارثِ رسیده به او باشد و خواه حاصل درآمد ناشی از شغل او در جامعه، تعهد شوهرش را به پرداخت نفقه ساقط نمی‌كند.
چه اموالی به‌عنوان نفقه در اختیار زن قرار می‌گیرد؟
اموالی را كه به‌عنوان نفقه در اختيار زن قرار می‌گیرد، می‌توان در دو گروه به‌شرح زیر جای داد:
- اموالی كه با بهره‌برداری يا مصرف از بين می‌روند؛ مانند خوراكی‌ها يا لوازم آرايشی. این اموال ملک زن به‌شمار می‌آیند و ادعای بعدی شوهر بر آنها تأثيری نخواهد داشت.
- اموالی كه با بهره‌برداری يا مصرف از بين نمی‌روند؛ در اين مورد نيز دو حالت قابل‌تصور است: حالت نخست اينكه مال به‌عنوان هديه و بخشش باشد؛ مانند زيورآلات يا لباس. در این حالت اموال باز هم ملک زن به‌شمار می‌آید. اما حالت دوم، اموالی است كه از جمله‌ی هدايا نبوده است؛ مانند مسكن و اسباب آن. در این حالت، به زن تنها اجازه‌ی بهره‌برداری داده می‌شود و این اموال در مالكيت او قرار نمی‌گیرد.
نفقه در چه شرایطی به زن تعلق می‌گیرد؟
ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی بيان می‌كند: «همين‌كه نكاح به‌طور صحيح واقع شد، روابط زوجيت میان طرفين موجود و حقوق و تكاليف زوجين دربرابر همديگر برقرار می‌شود.» براين‌اساس، تكليف به پرداخت مهر و نفقه از همان تاريخ نكاح آغاز می‌شود؛ ولی ماده‌ی ۱۱۰۸ همان قانون مقرر می‌دارد كه هرگاه زنی بدون مانع مشروع و قانونی، وظايف مربوط به زوجيت را انجام ندهد، نفقه زن به او تعلق نمی‌گيرد. بنابراين، اصل بر پيروی زن از شوهرش است كه دراصطلاح، به آن «تمكين» گفته می‌شود. عدم تمكين زن، استحقاق او را نسبت به دریافت نفقه از بین می‌برد؛ البته این موضوع بايد از سوی شوهر اثبات شود.
بدیهی است كه تمكين نكردن زن از شوهرش، ممكن است مانعی مشروع يا به بیان ديگر عذری موجه داشته باشد؛ مانند اينكه زن از حق حبس خود بهره گرفته و چنان‌که قانونگذار به او اجازه می‌دهد تا زمانی كه مهريه‌ی خود را دريافت نكرده است، از نزدیکی با شوهرش بپرهیزد؛ يا اينكه در دوران عادت ماهانه يا بيماری واگيردار نتواند شوهرش را همراهی كند؛ يا ترس آزار بدنی، مالی يا شرافتی داشته باشد كه امتناع او را از رفتن به خانه‌ی شوهرش توجيه كند. در هیچ‌یک از اين موارد، زن از دريافت نفقه محروم نمی‌شود. اما گاهی شاید تمكين‌نکردن زن وجاهت قانونی نداشته باشد؛ به چنین زنی دراصطلاح «ناشزه» می‌گویند. درصورت نشوز زن (تمکین نکردن زن)، او به‌طور كلی هیچ حقی از نفقه زن نخواهد داشت.
آیا در ازدواج موقت هم نفقه به زن تعلق می‌گیرد؟
نفقه زن تنها به ازدواج دائم تعلق می‌گیرد. در ازدواج موقت، در صورتی می‌توان اين حق را برای زوجه برشمرد كه درضمن عقد، شرط پرداخت نفقه قید شده باشد یا شرایط زندگی زوجین بر مبنای نفقه قرار گرفته باشد. به‌نظر می‌رسد پرداخت نفقه در ازدواج موقت بيشتر جنبه‌ی قراردادی دارد تا قانونی؛ به اين معنا كه چنانچه دو طرف بر آن تراضی كرده باشند، زوج می‌تواند ادعای نفقه كند. گاهی از اوضاع و احوال زندگی زوجين مانند مدت ازدواج موقت، داشتن فرزند و محل سكونت مشترک، می‌توان به تراضی طرفین يا بنای آنها بر نفقه پی برد.
نفقه همسر چه حکمی در طلاق دارد؟
یکی از انواع طلاق، طلاق رَجعی است كه در مدت عِده مربوط به آن، شوهر می‌تواند به همسر مطلقه خود رجوع كند و چون در اين مدت زن در حكم زوجه است، او مختار است از شوهر نفقه دريافت كند؛ اما چنانچه طلاق در شرایط نشوز زن انجام شود، وی ديگر مستحق نفقه نخواهد بود.
در طلاق بائن (طلاقی که مرد در زمان عده حق رجوع به زن را ندارد) و فسخ نكاح به هر علتی، در مدت عده نفقه به زن تعلق نمی‌گيرد؛ مگر اينكه باردار باشد كه در اين صورت تا زمان وضع حمل و فارغ‌شدن، وی بر دريافت نفقه حق خواهد داشت.
چه راهکارهای قانونی برای مطالبه و درخواست نفقه زن وجود دارد؟
متأسفانه، اگر برای انجام تعهداتی كه می‌پذيريم، ابزار يا ضمانتی اجرايی كه ما را به انجام آن وادار كند پيش‌بينی نشود، ممكن است آنچنان تمايل و اراده‌ای به ادای آنها نداشته باشيم. در اين بحث نيز باید گفت زندگی همیشه شيرين نيست و گاهی كدورت‌هايی میان زن و شوهرها پيش می‌آيد. در چنین شرایطی، شايد شوهر در نخستین گام خود، برای آزار همسرش، از پرداخت نفقه سر باز زند. به‌همین‌منظور، قانونگذار دو راهكار برای زن جهت دریافت نفقه قرار داده است كه می‌تواند به انتخاب خود، به‌کار گیرد:
- او می‌تواند به دادگاه حقوقی مراجعه كرده و نفقه گذشته تاكنون خود را مطالبه كند. دادگاه پس از شنیدن دلايل زوج و رسيدگی به پرونده، اگر مستندات زوجه را محكم دانست، شوهر را به پرداخت نفقه ملزم خواهد كرد.
- بنابه ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی، شوهری كه با وجود تمكن مالی از پرداخت نفقه به همسری كه تمكين كرده است شانه خالی کند، به سه ماه و يک روز تا پنج ماه حبس محکوم می‌شود. همچنين با وجود الزام دادگاه به پرداخت نفقه، چنانچه زوج باز هم به وظيفه خود عمل نكند، درصورت درخواست زوجه، دادگاه می‌تواند طلاق زن را صادر کند.
