آسیب نخاعی یعنی آسیب به هر بخشی از نخاع یا انتهای اعصاب کانال‌های نخاعی. این نوع آسیب معمولا باعث تغییر دائمی میزان قدرت، حس و سایر عملکردهای بدنی پایین‌تر از بخش آسیب‌دیده می‌شود. آسیب نخاعی می‌تواند تمام جنبه‌های زندگی را تحت‌تأثیر قرار دهد و ذهنیت، احساسات و زندگی اجتماعی او را دگرگون کند. البته بسیاری از افراد با درمان‌ها و توان‌بخشی‌های جدید می‌توانند زندگی‌هایی مستقل و موفقی داشته باشند. برای آشنایی بیشتر با انواع آسیب نخاعی، درمان آنها و کمک‌های اولیه هنگام مواجهه با آسیب نخاعی، ادامه مقاله را بخوانید.
آسیب نخاعی چیست؟
نخاع پیام‌های عصبی را بین مغز و سایر قسمت‌های بدن جابه‌جا می‌کند. بافت‌های چندلایه‌ای به‌نام مننژ و ستون فقرات از نخاع محافظت می‌کنند. بیشتر آسیب‌های نخاعی بر اثر ضربه ناگهانی و شدید به ستون فقرات ایجاد می‌شوند. استخوان‌های آسیب‌دیده و شکسته ستون فقرات به نخاع و اعصاب آن آسیب وارد می‌کنند. در موارد نادر، جراحت می‌تواند نخاع را کامل قطع کند.
آسیب نخاعی باعث کاهش یا ازبین‌رفتن احساس و عملکرد اعضای زیر محل آسیب می‌شود. یکی از شایع‌ترین مکان‌های آسیب نخاع کمری یا سینه‌ای است. این عارضه یکی از دلایل شایع مرگ و ناتوانی دائمی در کودکان و بزرگ‌سالان است.
انواع آسیب نخاعی
- آسیب نخاعی کامل: یعنی بخش‌های پایین‌تر از محل جراحت هیچ عملکردی ندارند. این عملکردها شامل حرکت و احساس هستند. همچنین ۲ طرف بدن یکسان تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند. آسیب‌های کامل می‌توانند در هر قسمتی از نخاع رخ دهند.
- آسیب ناقص: یعنی بخش‌های پایین‌تر از محل جراحت هنوز مقداری از عملکرد خود را حفظ کرده‌اند. این عملکردها شامل حرکت عضوی بیش از دیگری، حس‌داشتن در بعضی قسمت‌های بدن یا عملکردهای گسترده‌تر در یک سمت بدن از سمت دیگر می‌شود. آسیب‌های ناقص می‌توانند هر قسمتی از نخاع را تحت‌تأثیر قرار دهند.
آسیب نخاعی بر اساس نوع ازدست‌دادن عملکرد حسی و حرکتی هم دسته‌بندی می‌شود.
۱. چهاراندام فلجی (Quadriplegia)
این نوع آسیب نخاعی شامل ازدست‌دادن حرکت و حس در هر ۴ اندام محیطی (پاها و دست‌ها) می‌شود. این عارضه بر اثر آسیب به نخاع اولین مهره سینه‌ای (T1) یا بالاتر از آن رخ می‌دهد. اگر این آسیب بالاتر از مهره چهارم گردنی (C4) باشد، چهاراندام فلجی بر ماهیچه‌های قفسه سینه هم اثر می‌گذارد و باعث نیاز به دستگاه تنفس مصنوعی خواهد شد.
۲. دوپا فلجی (Paraplegia)
در این نوع آسیب، حرکت و احساس نیمه پایین بدنی، یعنی پاهای راست و چپ، از بین می‌رود. دوپا فلجی بر اثر آسیب به نخاع اولین مهره سینه‌ای (T1) یا پایین‌تر رخ می‌دهد.
۳. سه‌اندام فلجی (Triplegia)
این نوع آسیب نخاعی شامل ازدست‌دادن حرکت و حس ۲ پا و یکی از دست‌هاست که معمولا بر اثر آسیب نخاعی ناقص رخ می‌دهد.
علائم آسیب نخاعی چیست
علائم این عارضه به شدت و محل آسیب نخاعی بستگی دارد. ممکن است بیمار دچار شوک نخاعی شود که باعث ازدست‌دادن حس و حرکت ماهیچه‌های پایین‌تر از محل جراحت می‌شود. شوک نخاعی می‌تواند چند ساعت تا چند هفته طول بکشد. پس از پایان‌یافتن شوک، بسته به مکان جراحت، علائم دیگری ظاهر می‌شوند.
معمولا هرچقدر محل آسیب در نخاع بالاتر باشد، علائم شدیدتری ایجاد می‌کند. مثلا جراحت در مهره گردنی ۲ یا ۳ (دومین و سومین مهره‌های ستون فقرات) بر ماهیچه‌های تنفسی و قدرت تنفس تأثیر می‌گذارد. آسیب در مهره‌های پایین‌تر مثل مهره‌های کمری، می‌تواند بر اعصاب و ماهیچه‌هایی تأثیر بگذارد که مثانه، روده‌ها و پاها را کنترل می‌کنند.
پزشک و تیم مراقبت با مجموعه‌ای از آزمایش‌ها، شدت و محل آسیب نخاعی بیمار را مشخص می‌کنند. آسیب نخاعی می‌تواند به این علائم منجر شود:
- ازدست‌دادن حرکت؛
- تغییر یا ازدست‌دادن احساساتی مانند حس گرما، سرما یا لمس؛
- ازدست‌دادن کنترل مثانه یا روده‌ها؛
- پاسخ غیرارادی شدید یا اسپاسم؛
- تغییر عملکردهای جنسی، حساسیت جنسی و باروری؛
- درد یا سوزش شدید در اثر آسیب به بافت عصبی در نخاع؛
- اختلال در تنفس، سرفه‌کردن و ترشحات مخاطی ریه‌ها.
علائم اورژانسی
علائم اورژانسی آسیب نخاعی پس از وقوع حادثه عبارت‌اند از:
- درد شدید کمر یا فشار در گردن، سر و کمر؛
- ضعف، ناهنماهنگی یا فلج‌شدن هر قسمتی از بدن؛
- بی‌حسی، سوزن‌سوزن‌شدن و ازدست‌دادن حس دست‌ها، پاها و انگشت‌ها؛
- ازدست‌دادن کنترل مثانه و روده؛
- اختلال تعادل و راه‌رفتن؛
- اختلال در تنفس پس از جراحت؛
- کمر یا گردن پیچ‌خورده و غیرعادی.
علل ابتلا به آسیب نخاعی
جراحت نخاعی بر اثر آسیب به ستون فقرات، دیسک‌های کمر، تاندون‌ها یا خود نخاع ایجاد می‌شود. آسیب نخاعی بر اثر ضربه ناگهانی به نخاع ایجاد می‌شود و می‌تواند ترک، ازجادررفتگی، له‌شدن یا فشرده‌شدن یکی از مهره‌های ستون فقرات را به دنبال داشته باشد. همچنین تیر اسلحه یا زخم چاقو می‌توانند به ستون فقرات نفوذ کنند و باعث قطع نخاع شوند.
ممکن است روزها و هفته‌های بعد از حادثه، آسیب‌های بیشتری به‌دلیل تورم، خونریزی و جمع‌شدن مایعات در اطراف نخاع رخ دهند. آسیب نخاعی بدون ضربه بر اثر این عوامل ایجاد می‌شود:
دلایل شایع آسیب به نخاع
معمول‌ترین دلایل ایجاد آسیب نخاعی عبارت‌اند از:
- تصادف‌های جاده‌ای: تصادف‌های موتور و ماشین دلایل اصلی آسیب‌های نخاعی هستند و تقریبا مسبب نیمی از آسیب‌های نخاعی هر سال هستند.
- سقوط: پس از ۶۵سالگی، آسیب نخاعی معمولا به‌دلیل افتادن است.
- خشونت: حدود ۱۲درصد از آسیب‌های نخاعی بر اثر برخوردهای خشن ایجاد می‌شوند که می‌توانند ناشی از تیر اسلحه یا ضربه چاقو باشند.
- جراحت‌های ورزشی و تفریحی: فعالیت‌های ورزشی مثل ورزش‌های پربرخورد و شیرجه‌زدن در آب کم‌عمق باعث وقوع ۱۰درصد از آسیب‌های نخاعی می‌شوند.
- بیماری‌ها: سرطان، آرتروز، پوکی استخوان و التهاب نخاع می‌توانند باعث آسیب نخاعی شوند.
تشخیص آسیب نخاعی
در شرایط اضطراری، پزشک مطمئن می‌شود که جراحت نخاع بر تنفس یا ضربان قلب تأثیر نمی‌گذارد. برای این کار لازم است این عملکردهای اعصاب بررسی شوند:
- عملکردهای حرکتی یا توانایی حرکت‌دادن اعضای بدن؛
- عملکردهای حسی یا حس‌کردن لمس.
بعضی آزمایش‌های عکس‌برداری می‌توانند برای تشخیص آسیب نخاعی استفاده شوند، از جمله:
- سی‌تی اسکن: برای دیدن استخوان‌های شکسته، لخته‌های خون یا رگ‌های آسیب‌دیده؛
- ام آر آی: برای دیدن نخاع یا بافت‌های نرم؛
- اشعه ایکس: برای دیدن استخوان‌های شکسته یا ازجادررفته.
همچنین ممکن است برای بررسی فعالیت‌های الکتریکی در ماهیچه‌ها و سلول‌های عصبی، از آزمایش الکترومیوگرام یا EMG استفاده شود. البته این آزمایش ضروری نیست و در صورت همراهی آسیب نخاعی با آسیب به اعصاب محیطی انجام می‌شود.
درمان فوری آسیب نخاعی چیست؟
ممکن است فرد آسیب‌دیده به جراحی اضطراری نخاع نیاز داشته باشد. همچنین جراحی نخاع برای درمان آسیب‌های ناشی از استخوان‌های شکسته، لخته‌های خون و بافت‌های آسیب‌دیده انجام می‌شود.
بر اساس بعضی تحقیقات، تزریق کورتیکواستروئيدها می‌تواند مفید باشد. این داروها باید تا ۸ ساعت پس از آسیب تجویز شوند تا به این روش اثر کنند:
- بهبود جریان خون؛
- حفظ عملکرد اعصاب؛
- کاهش التهاب.
زندگی با آسیب نخاعی چگونه خواهد بود؟
مهم‌ترین اهداف درمان‌های طولانی‌مدت آسیب‌های نخاعی عبارت‌اند از:
- بهبود کیفیت زندگی و استقلال فرد مبتلا؛
- کاهش خطر عارضه‌های مزمن یا طولانی‌مدت؛
- بازیابی بعضی عملکردهای عصبی در حالت آسیب ناقص.
مهم‌ترین عارضه‌های طولانی‌مدت ناشی از آسیب نخاعی عبارت‌اند از:
- تنظیم‌نشدن درست فشار خون یا حرارت بدن؛
- افزایش خطر اختلالات قلب یا ریه؛
- ازدست‌دادن کنترل مثانه و روده‌ها؛
- فلج دست‌ها یا پاها؛
- درد مداوم؛
- اسپاسم عضلانی یا مفصلی؛
- اختلالات جنسی.
توانبخشی پس از جراحی نخاعی
بیشتر افراد مبتلا به آسیب نخاعی به نوعی توانبخشی فیزیکی یا درمان نیاز خواهند داشت. ممکن است بیمار با بستری‌شدن در بیمارستان یا بدون آن، درمان توانبخشی دریافت کند. تیم توانبخشی به بیمار کمک می‌کند:
- استفاده از ابزارهای کمکی مانند عصا یا ویلچر را یاد بگیرد؛
- قدرت و حرکت ناحیه‌های دارای عملکرد عصبی را بازیابد؛
- مهارت‌های لازم برای انجام فعالیت‌های روزانه مانند لباس‌پوشیدن یا استفاده از سرویس‌بهداشتی را به دست آورد.
یکی از درمان‌های نوآورانه آسیب‌های نخاعی استفاده از اعصاب مصنوعی است. این اعصاب مصنوعی می‌توانند جایگزین اعصاب ازدست‌رفته شوند، درست مانند اعضای مصنوعی که جایگزین دست و پای ازدست‌رفته می‌شوند. در این روش، دستگاهی الکتریکی اعصاب سالم را به هم متصل می‌کند. این اعصاب با کنترل عصب‌های مصنوعی کمک می‌کنند که قسمت‌های بی‌حرکت بدن دوباره حرکت خود را بازیابند.
پیشگیری از آسیب نخاعی
- با احتیاط رانندگی کنید. تصادف‌های جاده‌ای اصلی‌ترین دلیل آسیب نخاعی هستند. همواره از کمربند ایمنی استفاده کنید. مطمئن شوید که فرزند شما نیز صندلی و کمربند مناسب سن و وزن خود را دارد. برای پیشگیری از جراحت‌های ناشی از کیسه هوا، کودکان زیر ۱۲ سال باید حتما در صندلی عقب ماشین بنشینند.
- پیش از شیرجه‌زدن، از عمق آب مطمئن شوید. هیچ‌گاه در استخری که کمتر از ۳٫۷ متر عمق دارد شیرجه نزنید.
- از افتادن پیشگیری کنید. برای دسترسی به اجسام قرارگرفته در ارتفاع از چهارپایه کوتاه و دسته‌دار استفاده کنید. نصب دستگیره در راه‌پله‌ها، استفاده از کفپوش‌هایی که لیز نمی‌خورند روی زمین سرامیکی و در حمام می‌تواند از سقوط پیشگیری کند. برای پیشگیری از سقوط کودکان از درهایی برای مسدودکردن پله‌ها و محافظ‌هایی برای پنجره‌ها استفاده کنید.
- فعالیت‌های ورزشی را محتاطانه انجام دهید. همیشه از ابزارهای محافظتی مخصوص هر ورزش استفاده کنید. در بسکتبال با سر خود شیرجه نزنید و برای انجام حرکت‌های جدید در ژیمناستیک حتما از مربی کمک بخواهید.
- در صورت هوشیارنبودن، رانندگی نکنید. رانندگی‌کردن تحت‌تأثیر الکل یا مواد مخدر می‌تواند از دلایل تصادف و آسیب نخاعی باشد.
کمک‌های اولیه برای فردی که احتمال آسیب‌دیدگی نخاعی دارد
اگر فکر می کنید فردی دچار آسیب نخاعی شده است، به‌هیچ‌وجه او را جابه‌جا نکنید. این کار می تواند به فلج دائمی و سایر عوارض جدی منجر شود. در صورت وجود علائم زیر، می‌توانید به آسیب نخاعی شک کنید:
- شواهدی مبنی بر ضربه به سر وجود دارد و سطح هوشیاری فرد دائم تغییر می‌کند؛
- فرد در گردن یا کمر خود درد شدید حس می‌کند؛
- جراحتی باعث اعمال فشار اضافه بر گردن یا سر فرد شده است؛
- فرد احساس ضعف، بی‌حسی و فلجی می‌کند یا نمی‌تواند اندام‌ها، مثانه یا روده خود را کنترل کند؛
- گردن یا بدن فرد پیچ خورده‌اند یا حالتی غیرعادی دارند.
اگر فردی دچار آسیب نخاعی شده است، باید:
- با اورژانس تماس بگیرید.
- فرد را ثابت نگه دارید. حوله‌های سنگین یا ملحفه‌های لوله‌شده در دو طرف گردن فرد قرار دهید یا سر و گردن را نگه دارید تا از حرکت آنها جلوگیری کنید.
- از حرکت‌دادن سروگردن خودداری کنید. تا حد ممکن کمک‌های اولیه را بدون تکان‌دادن سر یا گردن فرد آسیب‌دیده انجام دهید. اگر نشانه‌ای از جریان خون وجود ندارد (تنفس، سرفه‌کردن یا تکان‌خوردن)، احیا را شروع کنید، اما سر را برای بازکردن راه تنفسی به‌سمت عقب نیاورید. با استفاده از انگشتان خود آرام فک را بگیرید و آن را جلو بیاورید. اگر فرد ضربان ندارد، احیای قلبی انجام دهید.
- کلاه ایمنی را برندارید. اگر فرد کلاه ایمنی به سر دارد، آن را درنیاورید.
- به‌تنهایی فرد را به پهلو نغلتانید. اگر فرد در حال استفراغ یا خفه‌شدن با خون است یا می‌خواهید مطمئن شوید که نفس می‌کشد، باید او را با کمک حداقل یک فرد دیگر بغلتانید. یک نفر باید سر و دیگری بدن فرد آسیب‌دیده را حرکت دهد. لازم است با همکاری هم، سر و گردن و کمر را در یک خط نگه دارید.
سخن پایانی
آسیب نخاعی کمر باشد یا گردن، ممکن است نخاع یا بافت‌ها و استخوان‌های اطراف آن آسیب ببینند. این عارضه بسیار جدی است و بسته به شدت آن، می‌تواند پیامدهای طولانی‌مدتی به همراه داشته باشد. مهم‌ترین روش برای اجتناب از آسیب نخاعی گردن و دیگر انواع آن، احتیاط‌کردن و رعایت نکته‌های ایمنی است. همچنین مهم است روش‌های کمک‌های اولیه را به خاطر داشته باشید و از سالم‌ماندن افراد ضربه‌دیده مطمئن شوید.
