حتما تابهحال از خدمات اپلیکیشن‌های مختلف برای کارهایی مثل تاکسی‌گرفتن، رساندن یک بسته به مقصد و خرید کالای دست‌دوم استفاده کرده‌اید. این قبیل خدمات و اپلیکیشن‌ها که زندگی روزمره ما را به‌کلی تغییر داده‌اند و آن را بسیار راحت‌تر کرده‌اند، بخشی از مفهوم اقتصاد اشتراکی هستند. می‌دانید اقتصاد اشتراکی چیست و چرا در زندگی ما اهمیت دارد؟ با ما همراه باشید تا جواب این پرسش‌ها را بگیرید.
اقتصاد اشتراکی چیست؟
به‌لطف اپلیکیشن‌ها و استارتاپ‌هایی که خدمات مختلف ارائه می‌کنند، امروزه به‌راحتی می‌توانیم تاکسی بگیریم، غذا سفارش دهیم، لباس‌هایی را بفروشیم که دیگر نمی‌پوشیم و بسیاری از خدمات را با زدن چند ضربه به صفحه گوشی دریافت کنیم.
با گران‌ترشدن روزافزون منابع و افزایش آگاهی ما درباره فواید کاهش مصرف‌گرایی، این پلتفرم‌های دیجیتال راه‌حل خوبی پیش پایمان گذاشته‌اند، یعنی به‌اشتراک‌گذاری.
پیش‌بینی می‌شود که اقتصاد اشتراکی تا سال ۲۰۲۵ ارزشی معادل ۳۰۰میلیارد دلار داشته باشد، اما این اقتصاد اشتراکی چیست و از کجا آمده است؟
اقتصاد اشتراکی یا اقتصاد مشارکتی به‌عنوان نوعی سیستم اقتصادی تعریف می‌شود که در آن دارایی‌ها و خدمات بین افراد به اشتراک گذاشته می‌شوند. این اشتراک‌گذاری خدمات و محصولات معمولا در پلتفرمی آنلاین انجام می‌شود.
آتیلا مارتون، استاد دیجیتال‌سازی در دانشکده بازرگانی کپنهاگ، معتقد است که این مفهوم را می‌توان به ۳ مفهوم مجزا تقسیم کرد:
- اقتصاد اشتراکی واقعی: این مورد درست شبیه ساده‌ترین شکل اشتراک‌گذاری مانند تقسیم‌کردن غذا بین اعضای خانواده است. مثلا ویکی‌پدیا پلتفرمی است که کاربران می‌توانند داوطلبانه در آن مشارکت کنند و دانش را به اشتراک بگذارند.
- هدیه‌دادن: شما یک محصول یا خدمت را به اشتراک می‌گذارید، مانند یک کیک تولد، به این امید که در آینده دیگران متقابلا پاسخ دهند. این مفهوم از روزهای اولیه اینترنت و جنبش منبع‌باز (Open source) رشد کرد، یعنی وقتی برنامه‌نویسان نرم‌افزار و کدنویسی‌های خود را آزادانه در دسترس دیگران قرار می‌دادند.
- اقتصاد شبه‌اشتراکی: این مفهوم یعنی درآمدزایی از اقتصادهای غیررسمی، مثلا معاملات کوچک و کنترل‌نشده مانند فروش غذای خیابانی یا تاکسی‌های اینترنتی.
درک مفهوم اقتصاد اشتراکی
هزاران سال است که جوامع بشری دارایی‌ها را به اشتراک گذاشته‌اند، اما ظهور اینترنت و استفاده از کلان‌داده‌ها، یافتن دیگران برای اشتراک این دارایی‌ها را آسان‌تر کرده است. این نوع پویایی را می‌توان اقتصاد سهم، مصرف مشارکتی، اقتصاد مشارکتی یا اقتصاد همتا نیز نامید.
اقتصاد مشارکتی به افراد و گروه‌ها اجازه می‌دهد با اشتراک دارایی‌های کم‌استفاده درآمد کسب کنند. در اقتصاد اشتراکی می‌توان دارایی‌های کم‌استفاده مانند اتومبیل‌های پارک‌شده در گاراژ و اتاق‌خواب‌های اضافی را اجاره داد. این‌طوری دارایی‌های فیزیکی به‌عنوان خدمات به اشتراک گذاشته می‌شوند.
جالب است که وسایل نقلیه شخصی در ۹۵درصد از طول عمر خود بدون استفاده می‌مانند. سرویس‌های اشتراک‌گذاری خودرو و تاکسی‌های اینترنتی باعث شده‌اند از این سرمایه به بهترین شکل استفاده شود. خدماتی مثل سایت Airbnb که سرویسی برای اشتراک‌گذاری اقامتگاه است هم باعث می‌شوند که اتاق‌های بی‌استفاده یا خانه‌های خالی به منبع درآمد برای صاحبان این سرمایه‌ها تبدیل شوند. در عوض هزینه اجاره اقامتگاه برای مسافران، ۳۰ تا ۶۰درصد کمتر از هزینه رزرو هتل می‌شود.
چرا اقتصاد اشتراکی رشد سریعی دارد؟
فناوری بزرگ‌ترین محرک رشد اقتصاد اشتراکی بوده است. شرکت‌ها توانسته‌اند با دیجیتال‌سازی از اقتصاد غیررسمی بهره ببرند. تراکنش‌های خرد و نظارت دقیق، باعث سهولت اشتراک‌گذاری آنلاین و اعتماد افراد به آن شده است.
اقتصاد اشتراکی در تغییر فرهنگ نسل هزاره و نسل Z هم نقش مهمی داشته است. مردم، به‌ویژه جوانان، با دسترسی به کالاها راحت‌تر هستند تا داشتن آنها. مثلا سرویس‌هایی مثل اسپاتیفای و نتفلیکس به‌جای عرضه نسخه فیزیکی محصولات فرهنگی، حس دسترسی به منابع مشترک را برای کاربران خود ایجاد کرده‌اند. همین منطق می‌تواند برای هر خدمات دیگری هم در نظر گرفته شود، حتی برای تاکسی‌های اینترنتی. شما با داشتن یکی از این اپلیکیشن‌ها، همیشه احساس می‌کنید که ماشینی برای رساندن شما به مقصد حاضر و آماده است بدون اینکه خودتان ماشین داشته باشید.
یکی دیگر از عواملی که باعث رشد اقتصاد اشتراکی شده، سرمایه‌گذاری‌های بزرگ است. این شرکت‌ها و اپلیکیشن‌ها معمولا سرمایه‌های بسیار زیادی جذب می‌کنند و سهم زیادی از بازار را از آن خود کرده‌اند. این شرکت‌ها به کسب‌وکارهای بزرگی تبدیل شده‌اند که صدها و حتی هزاران نیروی کار دارند.
آیا اقتصاد اشتراکی از نظر زیست‌محیطی پایدار است؟
بسیاری از پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری برای فرایندهای منجر به تولید زباله، آلودگی و مصرف‌گرایی جایگزین‌های خوبی ارائه می‌کنند. البته این سؤال مهم هم درباره این خدمات مطرح شده است که ضررشان بیشتر است یا منفعتشان.
مثلا برنامه‌های اشتراک‌گذاری دوچرخه به کاربران قول می‌دهند که با خدمات خود، تعداد ماشین‌های داخل خیابان را کاهش می‌دهند و کاربران را به ورزش تشویق می‌کنند، اما عکس‌های منتشرشده از قبرستان دوچرخه‌های اشتراکی نشان می‌دهد که گسترش سریع این خدمات، باعث اضافه‌شدن منابع بیش از حد لازم شده است. در واقع به‌جای اینکه مقدار تولید و خرید دوچرخه کاهش پیدا کند، افزایش یافته است و تعداد زیادی از آنها بی‌استفاده مانده‌اند.
پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری لباس هم مردم را تشویق می‌کنند بیش از حد معمول لباس بخرند، چون فرصتی برای آنها فراهم می‌کنند که با کرایه‌دادن لباس‌ها از آنها درآمد جانبی کسب کنند. در واقع این خدمات گاهی جنبه‌های منفی زیست‌محیطی هم دارند که نادیده‌شان می‌گیریم.
پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری گاهی تهدیدی برای اقتصادهای محلی هم هستند. مثلا وب‌سایت Airbnb که پلتفرمی برای اشتراک‌گذاری خانه‌های کرایه‌ای است، متهم به مشارکت در افزایش اجاره‌بها شده است. یا شرکت‌هایی که خدمات اشتراک سفر را ارائه می‌دهند، باعث کمترشدن رونق آژانس‌های محلی شده‌اند. بسیاری از مردم هم به‌کمک سرویس‌های آنلاین و پیک‌ها، خریدهای خود را از فروشگاه‌های بزرگ انجام می‌دهند و سهم کسب‌وکارهای کوچک محلی از بازار کمتر و کمتر می‌شود.
آینده اقتصاد مشارکتی چیست؟
پلتفرم‌های اقتصاد اشتراکی برای تنوع بخشیدن به منبع کسب درآمدشان به فناوری‌های جدید مثل هوش مصنوعی و تحلیل داده نیاز دارند. مثلا شرکت مشهور Uber را در نظر بگیرید. این شرکت ۷٫۲۵میلیارددلاری هنوز در حال جمع‌آوری داده برای تغییر شیوه‌های کسب‌وکار است. شرکت Airbnb هم با صنایع گردشگری محلی همکاری می‌کند و Airbnb Experiences را ارائه می‌دهد.
همان‌طور که پلتفرم‌های بزرگ فعلی در حال بهروزرسانی خدمات خود هستند، احتمالا اقتصاد اشتراکی در صنایع جدید و مرتبط هم اعمال خواهد شد.
اقتصاد اشتراکی؛ اقتصاد در حال پیشرفت
اقتصاد اشتراکی در چند سال گذشته تکامل یافته و در حال پیشرفت است. در حال حاضر، این مفهوم اقتصادی، اصطلاحی فراگیر است و پلتفرم‌های متعددی به اقتصاد مشارکتی پیوسته‌اند که عبارت‌اند از:
- همکاری مشترک: شرکت‌هایی که فضاهای باز مشترک را برای فریلنسرها، کارآفرینان و کارمندان دورکار در مناطق بزرگ شهری فراهم می‌کنند.
- وام‌دهی همتا به همتا: شرکت‌هایی که به افراد اجازه می‌دهند با نرخ‌هایی کمتر از نرخ‌های نهادهای وام‌دهی سنتی به افراد دیگر وام بدهند.
- مد: سایت‌هایی که به افراد امکان می‌دهند لباس‌های خود را بفروشند یا اجاره دهند.
- فریلنسری: سایت‌هایی که نیروی کار آزاد یا فریلنسرها را در طیف وسیعی، از مشاغل سنتی گرفته تا خدمات تخصصی، ارائه می‌دهند.
انتقادها به اقتصاد اشتراکی
گرچه این مفهوم فواید متعددی داشته و رو به رشد است، به آن انتقادهایی نیز شده است، از جمله مبحث پایداری زیست‌محیطی که درباره‌اش گفتیم. البته به اقتصاد مشارکتی انتقادهای دیگری هم شده است.
انتقاد از اقتصاد اشتراکی اغلب شامل بی‌اعتمادی به فرایندهای نظارتی است. مشاغلی که خدمات اجاره‌ای ارائه می‌دهند باید تحت‌نظر باشند. افراد بدون مجوز که خدمات اجاره را ارائه می‌دهند ممکن است از مقررات درنظرگرفته‌شده پیروی نکنند یا هزینه‌های مربوطه را پرداخت نکنند.
نگرانی دیگر این است که نبود نظارت دولتی منجر به سوء‌استفاده‌های جدی خریداران و فروشندگان شود. تخلف‌های مختلف بسیاری گزارش شده‌اند، مانند:
- وجود دوربین مخفی در اتاق‌های اجاره‌ای؛
- رفتار ناعادلانه پلتفرم‌ها با پیمانکاران؛
- اشتراک‌گذاری اطلاعات سفر؛
- قتل مشتریان توسط اجاره‌دهندگان واقعی یا تقلبی.
همچنین این نگرانی وجود دارد که اطلاعات به اشتراک گذاشته‌شده در پلتفرمی آنلاین موجب تعصب نژادی و یا جنسیتی در بین کاربران شود. این تعصب‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که کاربران مجاز باشند انتخاب کنند خانه یا وسایل نقلیه خود را با چه کسی به اشتراک بگذارند.
اقتصاد اشتراکی در ایران
اقتصاد اشتراکی در ایران هم مفهومی جاافتاده است و این روزها پلتفرم‌های زیادی خدمات اقتصاد مشارکتی را عرضه می‌کنند.
با این پلتفرم‌ها می‌توانید خدمات مختلفی را با چند ضربه روی گوشی همراه خود دریافت کنید، از جمله:
- حمل‌ونقل اشتراکی؛
- سفارش غذا؛
- اجاره خانه و اقامتگاه؛
- خریدوفروش لباس‌های دست‌دوم.
تعداد این پلتفرم‌ها در ایران نیز روز‌به‌روز در حال افزایش است گرچه تفاوت‌هایی با نمونه‌های خارجی دارد.
جای خالی بعضی خدمات مثل وام‌دهی همتا‌به‌همتا در سرویس‌های ایرانی احساس می‌شود. با توجه به استقبالی که از این سرویس‌ها شده است، به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده مدل‌های دیگر اقتصاد اشتراکی در ایران هم اجرا شوند.
نظر شما چیست؟
تابهحال از خدمات اقتصاد مشارکتی استفاده کرده‌اید؟ به‌نظر شما اقتصاد اشتراکی روش خوبی برای استفاده جمعی از منابع محدود است و می‌تواند در شرایط اقتصادی فعلی و تورم، زندگی را برای همه افراد ساده‌تر کند؟ حتما در بخش دیدگاه‌ها تجربه‌های خود را با سایر همراهان «چطور» در میان بگذارید.
این مجموعه حاصل تجربیات اساتید هاروارد است که هر یک، از کارآفرینان و مشاوران بزرگ در دنیا هستند.
نمونه‌های خوب و جالبی در حوزه حمل ونقل اشتراکی هست که برای به اشتراک گذاری صندلی های خالی ماشین های شخصی یا همون کارپولینگ هست
انتخاب درست درهر خریدی باعث کاهش هزینه میشه و با مشورت با کارشناس متخصص