مهدی اخوان ثالث؛ زندگی‌نامه و آثار ماندگار

اخوان ثالث یکی از تأثیرگذارترین شاعران معاصر ایران است. این شاعر پرآوازه در سرودن اشعار حماسی با مضامین اجتماعی تبحر خاصی داشت، به‌طوری‌که اشعار او هنوز هم پس از گذشت سال‌ها میان اهالی شعر و ادب محبوبیت خاصی دارند. در این مقاله، با زندگی‌نامه و آثار این شاعر گران‌قدر بیشتر آشنا می‌شویم.

تولد و خانواده

مهدی اخوان ثالث دهم اسفندماه سال ۱۳۰۷ هجری شمسی در دیار خراسان و شهر مشهد به دنیا آمد. پدر و ۲ عموی او از یزد به خراسان مهاجرت کرده بودند. این ۳ برادر نام خانوادگی اخوان ثالث به‌معنای «سه برادر» را برای خود برگزیدند.

یکی از چشمان مهدی اخوان ثالث در بدو تولد نابینا بود. دقیقا مشخص نیست که معجزه گیاهان دارویی پدر و طب سنتی او بود یا تأثیر دعاها و نذر و نیازهای مادر که چشم دیگر او هم به جهان گشوده شد. به‌هرحال، سوی چشم او بازگشت تا سال‌ها بعد خودش بگوید که خدا به من رحم کرد وگرنه دنیا را فقط با یک چشم می‌دیدم.

اخوان در سال ۱۳۲۹ با دخترعموی خود ازدواج کرد. حاصل این ازدواج ۶ فرزند با نام‌های لاله، لولی، تنسگل، توس، زردشت و مزدک علی بودند. اخوان در زمان حیاتش در سوگ ۲ فرزند خود نشست. تنسگل ۴ روز پس از تولد فوت کرد و لاله در ۲۰سالگی در رودخانه کرج غرق شد.

من اینجا بس دلم تنگ است
و هر سازی که می‌بینم بد آهنگ است
بیا ره توشه برداریم
قدم در راه بی‌برگشت بگذاریم
ببینیم آسمان هر کجا آیا همین رنگ است؟

تحصیلات

اخوان ثالث تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدارس مشهد گذراند. او در هنرستان این شهر آهنگری آموخت و مدتی پس از آن هم به این حرفه مشغول شد، اما آهنگری چیزی نبود که اخوان را سر ذوق بیاورد. بنابراین ۲ سال پس از فارغ‌التحصیلی، راهی تهران شد تا در وزارت فرهنگ و آموزش‌وپرورش آنجا مشغول به کار شود. او چند سالی در اطراف تهران و ورامین به حرفه معلمی مشغول بود، اما اشتغال به این حرفه هم دیری نپایید. در حقیقت، معلمی در آن روزگار تیره و تاریک نمی‌توانست روح سرکش اخوان را آرام کند.

مهدی اخوان ثالث چند سال پس از آن، در مطبوعات قلم به دست گرفت. همان موقع بود که همکاری او با رادیو و بنیاد فرهنگ ایران هم شروع شد. اخوان در آن مدت ناظر برنامه‌های ادبی بود و دوبله فیلم‌های مستند در استدیو گلستان و نظارت بر صداگذاری ۳۰۰ فیلم مستند یادگار آن روزها شدند.

سال ۱۳۵۶، مهدی اخوان ثالث در دانشگاه‌های تربیت معلم و ملی یا همان شهید بهشتی کنونی به تدریس ادبیات معاصر مشغول بود. پس از انقلاب تا سال ۱۳۶۰ هم مشاغل دولتی داشت، اما در آن سال بدون حقوق و مزایا از این مشاغل برکنار شد تا ۹ سال باقی‌مانده عمر خود را در فقر سپری کند.

فعالیت‌های سیاسی اخوان

سابقه سیاسی مهدی اخوان ثالث به سال ۱۳۳۱ بازمی‌گردد که به گروه «پویندگان راه صلح» ملحق شد. در همان زمان بود که شعری درباره مبارزات صلح‌طلبانه سرود و همین سروده باعث شد که اخوان جایزه شعر صلح را دریافت کند. او از جمله کسانی بود که در زمان کودتای ۲۸ مرداد به زندان افتادند. اخوان به‌مدت ۱ سال در زندان شاهنشاهی گرفتار بود و پس از آزادی برای همیشه از فعالیت‌های سیاسی فاصله گرفت. البته به‌جای آن در اشعار خود از اوضاع اجتماعی و سیاسی روزگار انتقاد می‌کرد.

پایان زندگی

اخوان در سال ۱۳۶۹ برای شرکت در شب شعری که به میزبانی خانه فرهنگ آلمان برگزار شده بود، راهی این کشور شد. او چند ماه پس از بازگشت به وطن در چهارم شهریورماه سال ۱۳۶۹ دار فانی را وداع گفت. اخوان به اشعار فردوسی علاقه خاصی داشت. شاید همین مسئله سبب شده بود که وصیت کند او را در توس و همسایگی فردوسی به خاک بسپارند.

اخوان ثالث و موسیقی

مهدی اخوان ثالث بیش از آنکه شاعر باشد، موسیقی‌دان خوبی بود. او در نوجوانی دور از چشم پدر تار می‌زد و با دستگاه‌های ماهور، ترک افشاری و همایون هم آشنا بود. بااین‌حال، پدرش معتقد بود که موسیقی برای او نان و آب نمی‌شود. از آنجایی که پدر نگران سرنوشت مهدی بود، به او هشدار داد که سمت موسیقی نرود. مهدی اخوان هم به نصیحت پدر گوش سپرد و شاعری را جایگزین موسیقی کرد.

سبک شعری

اخوان ثالث از نوجوانی به شاعری علاقه داشت. همین سبب شد که او در آغاز جوانی به انجمن ادبی خراسان راه پیدا کند. در آنجا با بزرگان شعر و ادب زمانه خود آشنا شد.

اخوان را باید یکی از شاعران نمادگرای معاصر دانست. او در اشعار حماسی و اجتماعی خود انتقادها را در قالب نماد بیان می‌کرد. اخوان در ابتدا به‌سبک سنتی شعر می‌سرود، اما کم‌کم سبک خراسانی بر او تأثیر گذاشت، به‌طوری‌که شعر نوی خراسانی را پایه‌گذاری کرد. اخوان در شعر از نیما یوشیج تأثیر پذیرفت و در اشعار خود درست مثل نیما از نماد استفاده کرد. از اخوان اشعاری در قالب‌های قصیده، مثنوی، ترکیب‌بند، رباعی و نیمایی به یادگار مانده‌اند. او اشعار زیبای بسیاری سروده است، اما معروف‌ترین اشعار اخوان ثالث «زمستان» و «قاصدک» هستند. اشعار کوتاه اخوان دست‌مایه آوازهای بسیاری شده‌اند.

قاصدک! هان چه خبر آوردی؟
از کجا وز که خبر آوردی؟
خوش‌خبر باشی اما، اما
گرد بام و در من
بی‌ثمر می‌گردی

تخلص مهدی اخوان ثالث چیست؟

بر اساس آنچه اخوان ثالث در خاطراتش گفته است، او تخلص «امید» را در همان دوران جوانی برگزید. زمانی که اخوان در انجمن ادبی خراسان شرکت کرد، از او خواستند برای خود تخلص شعری برگزیند. او هم خود را امید نامید. بااین‌حال، برخی معتقدند که تخلص امید به درون‌مایه شعر اخوان بازمی‌گردد. از آنجایی که او از فعالیت‌های سیاسی و اصلاح جامعه زمان خود ناامید شده بود، خود را امید نامید. از این راه، نظر مخاطبان خود را به درون‌مایه نومیدانه اشعار خود سوق می‌داد.

گویند که «امید و چه نومید!»، ندانند
من مرثیه‌گوی وطن مرده خویشم

آثار اخوان ثالث

۱. ارغنون

ارغنون اخوان ثالث اولین اشعار او را شامل می‌شود. در این مجموعه اشعاری به‌سبک سنتی از قبیل غزل، قصیده، رباعی و ترکیب‌بند به چشم می‌خورند. این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۳۰ به چاپ رسید. اخوان در چاپ‌های بعدی ارغنون بعضی از اشعار خود را حذف کرد تا کتابی بی‌عیب‌ونقص به مخاطبان عرضه کند. نام این کتاب یادآور علاقه و آشنایی اخوان با دنیای موسیقی است.

۲. زمستان

مجموعه شعر زمستان اخوان ثالث باعث شهرت او در میان شاعران زمانه خود شد. او در این کتاب ۴۰ شعر به‌سبک نیمایی منتشر کرد. نام این مجموعه از شعر زمستان که در وصف روزگار پس از کودتا بود، گرفته شد.

سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت
سرها در گریبان است
کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را
نگه جز پیش پا را دید، نتواند
که ره تاریک و لغزان است
وگر دست محبت سوی کس یازی
به اکراه آورد دست از بغل بیرون
که سرما سخت سوزان است

۳. آخر شاهنامه

آخر شاهنامه اخوان ثالث به‌سبک شعر نوی نیمایی سروده شده است. این کتاب که سومین اثر اخوان به شمار می‌رود در سال ۱۳۳۸ به چاپ رسید.

۴. از این اوستا

این مجموعه شعر که در سال ۱۳۴۴ منتشر شد، شامل اشعاری است که اخوان در سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۴ سرود. این کتاب ۲۴ شعر دارد.

۵. شکار

این منظومه بلند را اخوان در سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ سرود. منظومه شکار ۱۰ فصل و ۴۴۱ بیت دارد. این منظومه داستان آخرین روز از زندگی شکارچی کهن‌سالی را روایت می‌کند. تصویرسازی اخوان با واژگان زیبا باعث شده است تا این کتاب به یکی از ماندگارترین آثار اخوان ثالث تبدیل شود.

۶. عاشقانه‌ها و کبود

این کتاب در واقع گزیده اشعار کوتاه اخوان تا سال ۱۳۴۸ است و دفتر شعری مستقل نیست. اشعار این کتاب برخلاف سایر کتاب‌های اخوان، مضامینی عاشقانه دارند. بنابراین اگر می‌خواهید شاهکارهای عاشقانه اخوان را بخوانید، باید سراغ این کتاب بروید.

۷. سه کتاب

در این کتاب ۳ دفتر شعر اخوان با نام‌های «در حیاط کوچک پاییز در زندان»، «زندگی می‌گوید: اما باز باید زیست…» و «دوزخ اما سرد» به چاپ رسیده‌اند.

دفتر شعر اول پنجمین اثر اخوان است که حبسیات او در قالب اشعار کوتاه را شامل می‌شود. این اثر در سال ۱۳۵۵ منتشر شد. دفتر شعر دوم هم در واقع ششمین اثر اوست که در سال ۱۳۵۷ منتشر شد. این اثر منظومه‌ای بلند است که اخوان در آن از خاطرات زندان می‌گوید. دفتر شعر «دوزخ اما سرد» هم هفتمین اثر مهدی اخوان ثالث است که برای اولین بار در سال ۱۳۵۷ به چاپ رسید.

۸. آورده‌اند که فردوسی

این کتاب با تصویرسازی‌های علی‌اکبر صادقی برای کودکان نوشته شده است. اخوان در «آورده‌اند که فردوسی» تلاش کرده است که کودکان را با اسطوره‌های ایرانی و شاهنامه بیشتر آشنا کند.

۹. بهترین امید

اگر به ماجرای گرایش اخوان به موسیقی و شعر علاقه دارید، باید حتما این کتاب را بخوانید. شاعر زمستان در «بهترین امید» از داستان علاقه‌اش به موسیقی و اینکه پدرش چگونه تلاش کرد تا او را از موسیقی بیزار کند، سخن می‌گوید. عقاید شعری اخوان و شرح حال او هم موضوعات دیگری هستند که شاعر در این کتاب روایت می‌کند.

۱۰. درخت پیر و جنگل

اخوان در این کتاب داستان مرد هیزم‌شکن و پسرش را روایت می‌کند. آنها که پس از ملی اعلام‌شدن جنگل‌ها بیکار شده‌اند، درگیر ماجرایی می‌شوند که اخوان آن را به زبان شعر و با لحنی محاوره بیان کرده است.

۱۱. ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم

این کتاب که در سال ۱۳۶۸ منتشر شد، هشتمین مجموعه شعر اخوان محسوب می‌شود.

۱۲. عطا و لقای نیما یوشیج

اخوان ثالث در این کتاب با نثری خواندنی نیما و سبک شعری و شرح حال او را توضیح می‌دهد. اخوان در این کتاب، سادگی و سوز اشعار نیما را به آنچه باباطاهر سروده است تشبیه می‌کند.

۱۳. بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج

اخوان شاگرد خلف نیما یوشیج بود. او همواره تلاش می‌کرد تا محافل ادبی را با نیما و شعر او آشنا کند. مهدی اخوان در کتاب «بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج» در قالب چند مقاله به نیما ادای دین کرده و نوآوری‌های نیما در شعر را به مخاطب معرفی کرده است.

۱۴. منظومه بلند سواحلی و خوزیات

همان‌طور که گفتیم، اخوان بخشی از عمر خود را صرف فعالیت‌های مطبوعاتی کرد. کتاب «منظومه بلند سواحلی و خوزیات» مجموعه‌ای از اشعار کوتاه اخوان است که در این نشریات چاپ شده بودند.

۱۵. مرد جن‌زده

بسیاری از ما اخوان را به شعرهای کوتاه و بلندی که سروده است می‌شناسیم. با‌این‌حال، او داستان‌های کوتاه جذابی هم نوشته است. کتاب «مرد جن‌زده» داستان‌های کوتاه او را شامل می‌شود. در این کتاب، ۴ داستان با نام‌های «مرد جن‌زده»، «شب عیدی»، «آژدان» و «انبوه بی‌شمار شاعران» نوشته شده‌اند.

شما بگویید

اخوان شاعر بلندآوازه معاصر است که اشعار حماسی و اجتماعی فراوانی دارد. شما چقدر با این شاعر دوست‌داشتنی و آثارش آشنایی دارید؟ کدام‌یک از اشعار اخوان را بیش از همه خوانده‌اید و دوست دارید؟