احتمالا سنگک برشته یا مرغ سوخاری تُرد و شکننده با آن رنگ قهوه‌ای-طلایی‌اش دهان هر کسی را آب می‌اندازد! اما حواس‌تان باشد؛ غذاهای این‌چنینی شاید چندان سالم نباشند. امروزه باور رایج این است که غذاهای سوخته ممکن است احتمال ابتلا به سرطان را افزایش دهند. این تا اندازه‌ی زیادی ناشی از شکل‌گیری ماده‌ای است که هنگام پخت غذا در حرارت خیلی زیاد، ایجاد می‌شود. این ماده «آکریل‌آمید» نام دارد. اما فکر می‌کنید این ماده تا چه اندازه سرطان‌زاست؟ همراه ما باشید، می‌خواهیم اطلاعات جالبی درباره‌ی آکریل‌آمید در اختیارتان بگذاریم.
داستان آکریل‌آمید
خطر سرطان‌زایی آکریل‌آمید، حدود ۲۰ سال پیش هنگام حفر تونلی در جنوب سوئد کشف شد. آن زمان نشانه‌های بیماری عجیبی در گاوهای نزدیک به منطقه‌ی حفاری آشکار شد؛ گاوها دچار سرگیجه و گاهی بیهوش می‌شدند، حتی بعضی گاوها تلف شدند. درنتیجه‌ی این رخداد، پژوهشی انجام و مشخص شد گاوهای منطقه از آبی نوشیده بودند که آلوده به ماده‌ی سمی آکریل‌آمید بوده است.
کارگرها از پلیمر «پلی‌آکریل‌آمید» برای پوشش و عایق‌بندی ترک‌ها استفاده می‌کردند. البته استفاده از این ماده به‌خودی‌خود بی‌خطر است، اما واکنش شکل‌گیری پلیمر کامل انجام نشده و درنتیجه مقداری از آکریل‌آمید در محیط آزاد شده بود. سپس کارگران موردآزمایش قرار گرفتند تا مشخص شود آیا آنها هم آلوده به آکریل‌آمید شده‌اند یا نه. در این آزمایش کارگران با یک گروه شاهد (کنترل) که در محیط و درمعرض آکریل‌آمید نبودند، مقایسه شدند. شگفت‌انگیز اینکه نتایج نشان داد سطح آکریل‌آمید در خون اعضای گروه شاهد هم بسیار بالا بود!
در آغاز گمان می‌شد منبع اصلی آکریل‌آمید همبرگر است، اما بعدتر مشخص شد خوراکی‌های تهیه‌‌شده از سیب‌زمینی مانند سیب‌زمینی سرخ‌شده و حتی قهوه هم دارای سطح بالایی از آکریل‌آمید هستند. بعدها روشن شد شکل‌گیری آکریل‌آمید در مواد با سطح بالای کربوهیدرات بیشتر از مواد سرشار از پروتئین است و همچنین در دمای بالاتر از ۱۲۰ درجه سانتی‌گراد رخ می‌دهد. گرچه این کشف جدیدی بود، اما روش شکل‌گیری آکریل‌آمید از آغاز آشنایی بشر با پخت‌وپز همین بوده است.
آکریل‌آمید از واکنش بین نوعی آمینواسید طبیعی به‌نام آسپاراژین و برخی کربوهیدرات‌ها تشکیل می‌شود. غذاهای خام یا پخته‌شده (در آب) فاقد آکریل‌آمید هستند. احتمال شکل‌گیری آکریل‌آمید در لبنیات، گوشت یا ماهی کمتر است. نوع و خانواده‌ی خوراکی در شکل‌گیری آکریل‌آمید مهم است نه روش تهیه و ارگانیک بودن یا نبودن آن. خوب است بدانید هنگام کشیدن تنباکو هم آکریل‌آمید تولید می‌شود.
راه‌حل طلایی
توصیه‌ی طلایی برای جلوگیری از شکل‌گیری آکریل‌آمید در هنگام پخت غذا این است که غذا را تا زمانی که رنگش زرد شد بپزید و نگذارید غذا قهوه‌ای یا سیاه شود. البته حواس‌تان باشد پخت در دمای خیلی پایین هم ممکن است همه‌ی باکتری‌ها را ازبین نبرد و درنتیجه با مسمومیت غذایی همراه شود.
هر چند دانشمندان منبع آکریل‌آمید را شناسایی کرده‌اند، اما هنوز نمی‌توانند با اطمینان ادعا کنند جذب آن به‌اندازه‌ای که به‌طور معمول در غذا و خوراک‌های پخته‌شده‌ی روزمره وجود دارد، باعث سرطان می‌شود. پژوهشی در سال ۲۰۱۵ برمبنای داده‌های موجود نشان داد آکریل‌آمید غذایی رابطه‌ی مستقیمی با افزایش احتمال بروز بیشتر انواع سرطان ندارد. درعین‌حال این پژوهش اعلام کرد نمی‌توان رابطه‌ی آن را با سرطان کلیه و همچنین سرطان رحم و سرطان تخمدان در کسانی که سیگاری نیستند، رد کرد.
نکته‌های مهم
اگر اهل کباب و باربیکیو هستید باید بدانید در این روش پخت مواد شیمیایی دیگری هم ایجاد می‌شوند که نباید به آنها بی‌توجه باشید. این مواد در دو طبقه دسته‌بندی می‌شوند: اولی کربوهیدرات‌های آروماتیک چندحلقه‌ای مانند نفتالین و بنزوپیرن، دومی هم آمین‌های هتروسیکلیک هستند. چربی گوشت و آبی که حین کباب شدن روی شعله‌های آتش می‌ریزد، باعث شکل‌گیری کربوهیدرات‌های آروماتیک چندحلقه‌ای می‌شوند. آمین‌های هتروسیکلیک، هنگام پخت و از ترکیب مولکول‌های دارای آمینواسید و قند ایجاد می‌شوند.
آزمون روی حیوانات نشان داده است سطح بالای این مواد با ابتلا به سرطان مرتبط است. اما اندازه‌ی به‌کاررفته در پژوهش‌ها بسیار بیشتر از سطحی است که انسان‌ها با مصرف گوشت و دیگر غذاهای کبابی دریافت می‌کنند. برخی پژوهش‌ها رابطه‌ای بین مصرف گوشت کبابی و آتشی را با بروز برخی سرطان‌ها نشان داده‌اند، اما اثبات و تأیید صددرصدی این رابطه دشوار است.
بهتر است برای اطمینان از مصرف مداوم غذاهای کبابی روی آتش مستقیم بکاهید. همچنین می‌توانید مصرف گوشت را کاهش دهید یا سبزیجات را برای کباب کردن انتخاب کنید. ممکن است غذاهایتان به خوشمزگی غذای کبابی یا سرخ‌شده نباشد، چون هنگام کباب‌کردن یا سرخ کردن مولکول‌های زیادی تولید می‌شوند که سرشار از طعم و مزه‌اند! اما بهتر است یک رژیم غذایی سالم سرشار از میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و پالوده از آکریل‌آمید داشته باشید، چون هنوز نمی‌توان بااطمینان بی‌ضرر بودن این ماده را تأیید کرد.
با سلام و تشکر از شما و همکارانتان در تیم «چطور»
لطفاً اگر امکانش فراهم بود، وب سایت های مفید و کاربردی را نیز معرفی کنید.