تصور کنید رئیس‌تان از شما خواسته محصولاتی تولید کنید که تحت شعاع فناوری جدیدی باشند که شرکت توسعه داده است. شما هم از اعضای گروه‌تان می‌خواهید در مورد بازار تحقیق کنند و ایده‌هایی ارائه دهند و بعد هم جلسه‌ای برگزار می‌کنید تا در مورد آنها بحث کنید.
یکی از اعضای گروه به نام سیما جلسه را با ارائه‌ی پیشنهادش آغاز می‌کند. به نظر می‌رسد اعداد و ارقام از پیشنهاد وی پشتیبانی می‌کند و او هم شرح می‌دهد که چرا فکر می‌کند محصول پیشنهادی موفق خواهد بود. سپس یکی دیگر از اعضای گروه به نام سعید پیشنهاد خود را مطرح می‌کند. او ایده‌ی خود را در مورد محصول مطرح می‌کند و داده‌های بسیاری از گروه‌های تحقیقات متمرکز در دست دارد که از پیشنهاد وی پشتیبانی می‌کنند. متاسفانه هر دوی این محصولات پیچیده هستند و امکان تولید هر دو را ندارید و تنها میتوانید یکی از آنها را تولید کنید.
همین‌طور که اعضای گروه در مورد گزینه‌های موجود بحث می‌کنند، مشخص می‌شود اغلب آنها محصول سیما را ترجیح می‌دهند. بسیاری از افراد احساس خوبی در موردش دارند و بر این باورند که این بهترین راه استفاده از فناوری جدید سازمان است.
شاید شما به این مسئله توجه نکرده باشید، اما احتمال زیادی وجود دارد که اعضای گروه به این خاطر محصول سیما را پسندیده باشند که ابتدا او محصولش را معرفی کرده است. در حقیقت آنها تصمیمِ جهت‌گیرانه‌ای در جلسه اتخاد کرده‌اند. این مثالی از یک سوگیری شناختی است.
در این مقاله اینکه سوگیری شناختی چیست را مورد بحث قرار داده‌ایم، راه‌های گوناگونی را که ممکن است در خلال جلسات این پدیده به وقوع بپیوندد کاویده‌ایم و طرحی کلی از راهکارهایی که برای غلبه بر آن میتوانید استفاده کنید را ارائه داده‌ایم.
سوگیری شناختی چیست؟
در اوایل دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی، آموس تورسکی (Amos Tversky) و دنیل کانمن (Daniel Kahneman) این مسئله را که چرا مردم می‌کوشند در شرایطی خاص به صورت بی‌طرفانه‌ای استدلال و قضاوت کنند، مورد بررسی قرار دادند. آنها با استفاده از این تحقیقات مفهوم سوگیری شناختی را ابداع کردند و در سال ۱۹۸۲ به همراه پاول اسلاویک (Paul Slovic) ، یافته‌های اولیه‌ی خود را در کتابی به نام «قضاوت در شرایط عدم اطمینان» منتشر کردند.
سوگیری شناختی را می‌توان به عنوان مجموعه‌ای از خطاهای ذهنیِ قابل پیش‌بینی تعریف کرد که وقتی توانایی محدودی برای پردازش اطلاعات به صورت بی‌طرفانه وجود دارد، به وجود می‌آیند. سوگیری شناختی می‌تواند موجب تصمیمات غیرمنطقی و غیرعقلانی و باعث قضاوت نادرست در مورد ریسک‌ها و تهدیدها شود.
برای مثال وقتی داده‌هایی متناقض ارائه می‌شود، ممکن است اطلاعاتی را ترجیح دهید که از تصورات شما پشتیبانی می‌کنند. این مسئله را «خطای تاییدی» می‌نامند. یا ممکن است به طور ناخوداگاه به سمت استدلال یا ایده‌ای که اول شنیده‌اید متمایل شوید، که به نام «لنگر ذهنی» شناخته می‌شود.
همان‌طور که شاید متوجه شده باشید، این «دام‌های فکری» می‌توانند تاثیر منفی بر قضاوت و تصمیمات شما داشته باشند، به ویژه وقتی در قالب گروه تصمیم‌گیری می‌کنید.
اجتناب از سوگیری‌های معمول در جلسات
شاید شما با سوگیری شناختی آشنا باشید، اما بسیاری از مردم از آن آگاهی ندارند و این مسئله موجب می‌شود تا جلساتِ مربوط به تصمیم‌گیری، در معرض مشکلات بسیاری قرار گیرند. اجتناب از سوگیری روان‌شناختی از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که عواقب قضاوت ضعیف و تصمیمات بد ممکن است بسیار جدی باشد.
پُرواضح است که در اولین گام و پیش از برگزاری یک جلسه‌ی تصمیم‌گیریِ مهم، باید افراد را از اشکال مختلف سوگیری شناختی آگاه کنید تا همه بتوانید از آن مصون بمانید.
با این‌حال راهکارهای دیگری نیز وجود دارند که میتوانید از آنها در حل این مشکل کمک بگیرید. در ادامه پنج مورد از معمول‌ترین انواع سوگیری شناختی را فهرست کرده‌ایم و راهکارهایی را که میتوانید برای غلبه بر هر کدام استفاده کنید، مشخص کرده‌ایم.
۱. سوگیری تاییدی
در سال ۱۹۹۸، محققی به نام ریموند نیکرسون (Raymond Nickerson) در مقاله‌ای سوگیری تاییدی را چنین تعریف کرد: «جستجو یا تفسیر شواهد به شیوه‌هایی که نسبت به باورها، انتظارات یا فرضیات، جانب‌دارانه باشند.»
به بیان ساده، بسیاری از ما به شیوه‌ای خودکار داده‌هایی که از ایده‌های موجودمان حمایت می‌کنند را ترجیح می‌دهیم و ممکن است به صورت ناخودآگاه داده‌هایی را که علیه آنها هستند رد کنیم. اما این مطلب باعث می‌شود دیدگاه محدودی از مسئله داشته باشیم و شاید فرصت‌ها و شیوه‌های تفکر جدید را نپذیریم.
غلبه بر سوگیری تاییدی
برای غلبه بر سوگیری تاییدی در جلسات، مطمئن شوید که گروهی از شرکت‌کنندگان مختلف دارید. در گروه به‌دنبال افرادی باشید که جسور، ریسک‌پذیر، دارای قدرت مخالفت و مطرح کردن جسورانه‌ی عقایدشان هستند.
همه‌ی اعضای گروه را تشویق کنید تا ایده‌هایشان را به اشتراک بگذارند و از گزینه‌های موجود، انتقادات سازنده‌ای به عمل آورید. تنوع و گفتمان آزاد به شما کمک خواهند کرد تا تصمیم متعادل‌تری بگیرید.
۲. سوگیری لنگر ذهنی
این سوگیری باعث می‌شود افراد به شدت به اولین قسمتی که از اطلاعات می‌شنوند، تکیه کنند که این امر در تصمیم‌گیری و مذاکره بسیار معمول است. وقتی «نقطه‌ی اتکا» را شنیدید، احتمالا آن را تفسیر کرده و بر مبنای آن قضاوت می‌کنید.
غلبه بر سوگیری لنگر ذهنی
در تحقیقی که در سال ۱۹۹۶ انجام شد، محققان دریافتند که سوگیری لنگر ذهنی وقتی به وقوع می‌پیوندد که مردم به اولین استدلالی که می‌شنوند، توجه کرده و بر آن تمرکز کنند. اما افراد مطلع کمتر مستعد این نوع سوگیری هستند. این تحقیق حاکی از آن است که هر چه اطلاعات بیشتری در مورد موضوع یا تصمیمی داشته باشید، اجتناب از تاثیرات این لنگر ذهنی برایتان ساده‌تر خواهد بود.
برای اجتناب از این نوع سوگیری، قبل از برگزاری جلسه، در مورد موضوعات یا تصمیمات به صورت بی‌طرفانه تحقیق کنید. به خاطر داشته باشید هدف‌تان فراهم آوردنِ داده‌هایی است که دیدگاه جامع و متعادلی از مسئله ارائه می‌دهند.
۳. سوگیری ارابه‌ی موسیقی
سوگیری ارابه‌ی موسیقی شبیه تفکر گروهی است. در اینجا گرایش به شکل گیری عقیده یا انجام کاری خاص بر این مبنا در شما به‌وجود می‌آید که سایرین نیز آن کار را انجام می‌دهند . و احتمال اینکه شما دچار سوگیری ارابه‌ی موسیقی شوید با تایید شدن آن ایده توسط سایرین افزایش خواهد یافت.
اجتناب از سوگیری ارابه‌ی موسیقی
برای اجتناب از سوگیری ارابه‌ی موسیقی، تعداد شرکت‌کنندگان جلسه را تا حد منطقی کم کنید و قبل از تصمیم‌گیری، از تمام جوانب به مسئله نگاه کنید.
اگر اعضای گروه‌تان در مورد مسئله‌ی مطرح شده اطلاعات کافی دارند، از آنها بخواهید عقایدشان را قبل از شروع بحث روی برگه‌ای بنویسند. این امر پیش از آنکه به تفکر گروهی ختم شود، به شما اطلاعات خوبی در مورد احساس واقعی افراد می‌دهد.
۴. اثر مواجهه‌ی انحصاری
طبق مطالعه‌ی رابرت زاجونک (Robert Zajonc) که در سال ۱۹۶۸ انجام شد، اثر مواجهه‌ی انحصاری، یا «اصل آشنایی» زمانی به وقوع می‌پیوندد که «مواجهه‌ی مکرر فرد با شی محرک، نگرش وی را نسبت به آن بهبود ببخشد.» در تحقیق دیگری محققان دریافتند که این نوع سوگیری می‌تواند به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه انجام گیرد.
بازاریاب‌ها غالبا از اثر مواجهه‌ی انحصاری استفاده می‌کنند. تبلیغات مکرر با پیامی ثابت، ممکن است باعث شود تا مردم احساس راحتی و آشنایی بیشتری نسبت به آن محصول یا علامت تجاری پیدا کنند.
این سوگیری در جلسات می‌تواند خود را به شکل ترجیح عقاید، افراد یا اطلاعاتی نشان دهد که قبلا دیده‌اید.
غلبه بر اثر مواجهه‌ی انحصاری
برای اجتناب از اثر مواجهه‌ی انحصاری در جلسات، در مورد داده‌ها، افراد یا ایده‌هایی که از قبل با آنها آشنایی دارید به دقت بیندیشید. اگر از قبل با چیزی مواجه شده‌اید، تحلیل اینکه چرا ممکن است از آن پشتیبانی کنید، حتی به صورت گذرا هم مهم است. آیا این امر واقعا مطابق آن چیزی است که فکر می‌کنید بهترین است یا تنها به این دلیل در موردش نظر مثبتی دارید که احساس آشنایی و ایمنی نسبت به آن دارید؟
۵. سوگیری پس‌نگر
دو محقق به نام های نیل روز (Neal Roese) و کاتلین وس (Kathleen Vohs) در مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۲ انجام شد، این طور استدلال کردند که سوگیری پس‌نگر زمانی به وقوع می‌پیوندد که افراد حس کنند نتیجه‌ای خاص، آشکار و مورد انتظار بوده است، البته تنها زمانی که آن اتفاق به وقوع پیوسته باشد. به بیان ساده‌تر، وقتی افراد مجددا به تصمیم خود می‌نگرند، احساس می‌کنند که «تمام مدت می‌دانستند چه چیزی به وقوع خواهد پیوست» (حتی با این که نمی‌دانستند).
سوگیری پس‌نگر به‌خصوص در مواقعی که می‌خواهید چرایی غلط بودن تصمیمی را دریابید، می‌تواند مشکل‌ساز شود، چرا که نگاه بی‌طرفانه به گذشته می‌تواند دشوار باشد. این سوگیری می‌تواند زمانی که نیاز به تحلیل داده‌ها یا تفسیر نتایج آزمایش‌های کسب‌وکار دارید هم موجب ایجاد مشکلاتی شود، چرا که ممکن است وقتی آزمایش‌هایتان کامل شد، یافته‌های خود را «قابل پیش‌بینی» بدانید.
غلبه بر سوگیری پس‌نگر
یکی از بهترین راه‌های غلبه بر سوگیری پس‌نگر، به دست آوردن تخصص است. محققان در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۳ انجام دادند، دریافتند که هر چقدر افراد دانش بیشتری در ارتباط با وظیفه‌ی مورد نظر داشته باشند، سوگیری پس‌نگر ناشی از آن کمتر خواهد شد.
برای کمک به اجتناب از آن، هر کاری میتوانید انجام دهید تا دانش شرکت‌کنندگان در جلسه را در ارتباط با مسئله‌ی مورد نظر و در کل درباره‌ی صنعت زیاد کنید، تا شرکت‌کنندگان بتوانند وظیفه‌ی مورد نظر را به عنوان بخشی از متنی گسترده‌تر ببینند. آنها را تشویق کنید در مورد موضوع بحث به طور کامل تحقیق کنند و گام‌هایی در جهت ایجاد تخصص در آنها بردارید.
غلبه بر سوگیری شناختی می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. محققان در مطالعه‌ی انجام شده در سال ۲۰۱۴ دریافتند که افراد ممکن است وجود سوگیری را تصدیق کنند، اما هم‌چنان برای تصمیم‌گیری از آن استفاده کنند و بعد هم ادعا کنند که در ارزیابی بی‌طرف بوده‌اند.
آنچه را در توان دارید انجام دهید تا مراقب سوگیری‌ها در تفکرات و تصمیم‌گیری‌هایتان باشید. عجله نداشته باشید؛ در مورد افکار، مقاصد و انگیزه‌های خود بیندیشید و در مقابل این دام‌های فکری، با دقت زیادی از خود محافظت کنید.
