جلال آل احمد، معلم، نویسنده، فعال سیاسی-اجتماعی و همسر سیمین دانشور از متفکران قرن اخیر است که زندگی پرفرازونشیبی از سرگذرانده و آثاری از خود به جای گذاشته که تا قرن‌ها بعد ارزش خواندن دارند. در این مطلب از سلسله مقالات «آشنایی با نویسندگان جهان» درباره جلال آل‌احمد و آثارش صحبت کرده‌ایم.
«می‌دیدم که این مردان آینده، در این کلاس‌ها و امتحان‌ها آن‌قدر خواهند ترسید و مغزها و اعصاب‌شان را آن‌قدر به وحشت خواهند انداخت که وقتی دیپلمه شوند یا لیسانسیه، اصلا آدم نوع جدیدی خواهند شد. آدمی انباشته از وحشت. انبانی از ترس و دلهره. آدم وقتی معلم است، متوجه این چیزها نیست. چون طرف مخاصم است. باید مدیر بود؛ یعنی کنار گود ایستاد و به این صف‌بندی هرروزه و هر ماهه‌ی معلم و شاگرد چشم دوخت تا دریافت که یک ورقه‌ی دیپلم یا لیسانس یعنی چه. یعنی تصدیق به این‌که صاحب این ورقه دوازده سال یا پانزده سال تمام و سالی چهار بار یا ده بار در فشار ترس قرار گرفته و قدرت محرکش ترس است و ترس است و ترس.»
این پاراگراف بخشی از کتاب «مدیر مدرسه» نوشتهٔ جلال آل‌احمد است و تنها نمونه‌ای از سبک بیان و نوع دیدگاه اوست. اما در ادامه بیشتر با این نویسنده، سبک و آثار او آشنا می شوید.
بیوگرافی جلال آل احمد
برای جلال آل‌احمد شاید هیچ بیوگرافی‌ای بهتر از آنچه او از خودش می‌گوید، نباشد: «در خانواده‌ای روحانی (مسلمان- شیعه) برآمده‌ام. پدر و برادر بزرگ و یکی از شوهرخواهرهایم در مسند روحانیت مردند و حالا برادرزاده و یک شوهرخواهر دیگر روحانی‌اند و این تازه اول عشق است که الباقی خانواده هم مذهبی‌اند.
نزول اجلالم به باغ‌وحش این عالم در سال ۱۳۰۲ است. دبستان را که تمام کردم دیگر نگذاشت (پدر) درس بخوانم که «برو بازار کار کن» تا بعد، از من جانشینی بسازد و من بازار را رفتم، اما دارالفنون هم کلاس‌های شبانه باز کرده بود که پنهان از پدر اسم نوشتم. روزها کار ساعت‌سازی بعد سیم‌کشی برق، بعد چرم‌فروشی و از این قبیل … و شب‌ها درس‌ها. همین جوری‌ها دبیرستان تمام شد و توشیح «دیپلمه» آمد زیر برگه وجودم در سال ۱۳۲۲ یعنی که زمان جنگ.»
جلال در سال ۱۳۲۶ بعد از آن‌که لیسانس ادبیات را از دانش‌سرای عالی گرفت به استخدام آموزش و پرورش درآمد. او حالا علاوه بر نویسندگی یک معلم هم بود.
آشنایی با سیمین دانشور
آشنایی با سیمین دانشور (اولین زن ایرانی که به‌صورت حرفه‌ای به زبان فارسی داستان نوشت) نقطه‌ی عطفی در زندگی جلال بود. او دربارهٔ سیمین می‌گوید: «زنم سیمین دانشور که می‌شناسید؛ اهل کتاب و قلم و دانشیار رشته زیبایی‌شناسی و صاحب تألیف‌ها و ترجمه‌های فراوان، و در حقیقت نوعی یار و یاور قلم؛ که اگر او نبود چه بسا خزعبلات که به این قلم در آمده بود. از سال ۱۳۲۹ به این‌ور، هیچ کاری به این قلم منتشر نشده که سیمین اولین خواننده و نقاش آن نباشد». آن‌ها سال ۱۳۲۷ در راه شیراز-تهران با هم آشنا شدند. این آشنایی منجر به ازدواج‌شان شد که البته برخلاف میل خانواده‌ها صورت گرفت.
سبک نوشتن جلال
اگرچه داستان‌نویسی در کشور ما قدمت زیادی دارد، اما داستان کوتاه به شکلی که در آثار نویسندگانی مانند جمالزاده، طالبوف، صادق هدایت و البته جلال آل‌احمد می‌بینیم به زمان معاصر برمی‌گردد و زمانی که آل‌احمد شروع به نوشتن کرد، اگرچه برای اولین‌بار نبود، اما هنوز تازه و نوپا بود.
آنچه جلال آل‌احمد را از سایر نویسندگان متمایز می‌کند و باعث جاودانه شدن او در عصر خودش می‌شود، اندیشه و لحن ساده و دلنشین اوست. روایت او حتی در داستان‌هایش با تحلیل و موشکافی همراه است؛ حتی زمانی‌که از بدیهی‌ترین اتفاقات دورانی می‌نویسد که در آن زندگی کرده است و همین موجب هم‌ذات‌‌پنداری خواننده با راوی داستان‌های او می شود. جلال حرف‌هایش را رک و بی‌پرده و گاهی حتی تندوتیز و تلخ می‌زند و به این شکل قصد دارد تا مخاطب را به مستقیم‌ترین شکل ممکن با واقعیت روبه‌رو کند؛ به این امید که تاثیری که لازم است را بر ذهن او بگذارد.
آگاهی‌بخشی، به‌ویژه به عامه مردم، از روشن‌ترین اهداف جلال آل‌احمد است که به‌خوبی در آثارش نمایان است و به همین دلیل است که برای تأثیرگذاری بیشتر در نوشته‌هایش از لحن عامیانه و ادبیات کوچه‌بازاری که از دل جامعه برآمده، استفاده کرده است. واکنش‌هایی که او در نوشته‌هایش به مسائل روز جامعه دارد او را یک نویسنده‌ٔ سیاسی-اجتماعی معرفی می‌کند.
از دیگر ویژگی‌های آثار جلال می‌توان به نقش بسزایی که در شناساندن ایران دیروز در دهه‌های قبل از انقلاب به نسل بعد دارد اشاره کرد. برای نسل امروز، زنده‌بودن و ملموس‌بودن ماجراهایی که در دهه‌های سی و چهل در داستان‌های جلال رخ داده است، نشان از قدرت قلم او، هنر او و درک بالای او دارد.
نوشته‌های جلال تنها در داستان‌هایش خلاصه نمی‌شود، بلکه سفرنامه، مقاله و ترجمه هم در بین آثارش به چشم می‌خورد.
نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد
کتاب نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل‌احمد در سه جلد در سال ۱۳۸۳ چاپ شده است. دو جلد اول شامل نامه‌هایی است که هنگام سفر سیمین به آمریکا برای تحصیل در رشتهٔ زیبایی شناسی در دانشگاه استنفورد بود، بین آن‌ها رد و بدل شده است. جدل سوم اما دربرگیرندهٔ نامه‌هایی است که در سفرهای کوتاه‌شان برای هم نوشته‌اند. بخش‌هایی از این نامه‌ها را در زیر می‌خوانیم.
«میدانی چطوری است سیمین جان؟ از کاغذهایت (گرچه چیزی نمینویسی) پیداست که تو هم حال مرا داری، ولی این هم هست که برای غصههای تو مفری و یا مفرهایی هم هست که جلب توجهت را می‌کند و نمیگذارد زیاد ناراحت باشی. و این‌قدر دیدنی هست که خیلی چیزها را از یادت میبرد. از کاغذهایت پیداست. خودت نوشته بودی که حالت «بهتر از آن است که متوقع بودی.» بدان که بهتر هم خواهد شد. اگر به مناسبتی، دو سطر یاد هندوستان بیبو و بی خاصیت من میافتی، دو سطر بعد مشاهدات جالب خودت را مینویسی و همین انصراف خاطر اجباری خودش بزرگ‌ترین کمکها را به تو می‌تواند بکند… هیچ میدانی که یک همچه سفری تو را چقدر کامل خواهد کرد؟ من بدبخت که اینجا بالاخره ماندنی شدم ولی اصلاً تو بگذار چشم هایت از دنیا پر بشود. آدم هرچه بیشتر ببیند و بیشتر بشنود و بیشتر تجربه کند، بیشتر عمر کرده است.»
«جلال عزیزم، دیشب کاغذت رسید که روغن چراغدان زندگی من است. کاغذی بود که به علت نداشتن سیگار در یک قسمتش آن‌قدر عجله و اشتلم کرده بودی که درست نفهمیدم. سرم هم داد زده بودی. نوشته بودی مگر من بچه هستم که اُرد می‌دهی پالتو و لباس بخر. خوب ما غلط کردیم. عزیز دلم کاغذ به انتها رسید و عرضی ندارم . عصر دانشکده دارم و این کاغذ را از پست دانشگاه پست می‌کنم بعد می‌روم عقب داریوش و شمس و اسلام و می‌آورمشان بالا. قربانت – شیرازی سیاه سوخته‌ات.»
معرفی آثار جلال آل احمد
«زیارت» نخستین داستان جلال آل‌احمد است که آن را در بیست‌سالگی، زمانی‌که برای اولین‌بار به زیارت کربلا مشرف شد، نوشت و بعدا در مجله‌ٔ سخن در سال ۱۳۲۲ منتشر کرد. در سال ۱۳۲۳، اولین کتاب خود یعنی «دید و بازدید» را که مجموعه‌ای از ۱۲ داستان است، منتشر کرد.
دومین مجموعه‌ی داستانی او به نام «از رنجی که می‌بریم» در سال ۱۳۲۶ به چاپ رسید. در این کتاب او از نگرانی‌ها و دغدغه‌هایش به‌عنوان یک نویسنده می‌گوید و از این دوره به نام دوره‌ٔ سکوت یاد می‌کند و می‌گوید: «در این دوره سکوت است که مقداری ترجمه می‌کنم به قصد فنارسه (فرانسه) یاد گرفتن. از ژید، کامو، سارتر و نیز از داستایوسکی.» تنها یک‌سال بعد بود که مجموعه‌ای دیگر از داستان‌های کوتاهش را با عنوان «سه‌تار» روانه‌ی بازار کرد که روایتی صریح از فقر و خرافات و اثرات آن بر جامعه است.
بعد از آن تا سال ۱۳۳۱ که چهارمین مجموعه خود یعنی «زن زیادی» که در آن وضعیت زنان روزگار خود را توصیف می‌کند را منتشرکند، بیشتر به ترجمه می‌پردازد و به ترجمه آثار نویسندگانی چون داستایوفسکی، آلبرکامو، آندره ژید و ژان پل سارتر مشغول می‌شود و پنجره‌ی تازه‌ای رو به علاقه‌مندان به مطالعه‌ٔ آثار دیگر نویسندگان جهان می‌گشاید.
پس از آن جلال آل‌احمد به دو موضوع بسیار مهم در آن زمان پرداخت وبرای هرکدام یک داستان بلند نوشت. پس از کودتای ۲۸ مرداد، که دوران سختی برای آزادی‌خواهان و مخالفین حکومت بود. جلال پس از یک دوره‌ٔ افسردگی درسال ۱۳۳۴ مجموعه‌ی «سرگذشت کندوها» را به چاپ رساند.
و در سال ۱۳۳۷ با نوشتن کتاب «مدیر مدرسه» به مسئله‌ی مهم آموزش و پرورش می‌پردازد. او که خود سال‌ها معلم بود، به‌خوبی توانسته است تا در این کتاب وضعیت تعلیم وتربیت در مدارس آن زمان را به تصویر بکشد.
در ادامه نیز سایر آثار جلال آل‌احمد فهرست شده‌اند.
سفرنامه‌ها
- اورازان (۱۳۳۳)
- تات‌نشین‌های بلوك زهرا (۱۳۳۷)
- جزیره خارك در یتیم خلیج فارس (۱۳۳۹)
- خسی در میقات (۱۳۴۵)
- سفر به ولایت عزرائیل (۱۳۶۳)
- سفر روس (۱۳۶۹)
مقالات
- گزارش‌ها (۱۳۲۵)
- حزب توده سر دو راه (۱۳۲۶)
- هفت مقاله (۱۳۳۳)
- سه مقاله دیگر (۱۳۴۱)
- غربزدگی (۱۳۴۱)
- كارنامه سه ساله (۱۳۴۱)
- ارزیابی شتابزده (۱۳۴۲)
- گفتگوها (۱۳۴۶)
- یك چاه و دو چاله (۱۳۵۶)
- در خدمت و خیانت روشنفكران (۱۳۵۶)
ترجمه‌ها
- «عزاداریهای نامشروع» (۱۳۲۲)
- «محمد آخرالزمان» نوشته بل كازانوا (۱۳۲۶)
- «قمارباز» اثر داستایوفسكی (۱۳۲۸)
- «بیگانه» اثر آلبركامو به همراه علی اصغر خبره زاده (۱۳۲۸)
- «سوء تفاهم» اثر كامو (۱۳۲۹)
- «دست‌های آلوده» اثر سارتر (۱۳۳۱)
- «بازگشت از شوروی» اثر ژید (۱۳۳۳)
- «مائده‌های زمینی» اثر ژید به همراه پرویز داریوش (۱۳۴۳)
- «كرگدن» اثر یونسكو، (۱۳۴۵)
- «عبور از خطـ» اثر یونگر به همراه محمود هومن (۱۳۴۶)
- «تشنگی و گشنگی» اثر یونسكو (۱۳۵۱)، كه در حدود ۵۰ صفحه از این آخرین كتاب را آل‌احمد ترجمه كرده بود كه مرگ باعث نشد آن را به پایان ببرد و پس از وی منوچهر هزارخانی بقیهٔ كتاب را ترجمه كرد.
مرگ جلال
جلال آل احمد در ۱۸ شهریور ۱۳۴۸ در چهل‌وپنج‌سالگی در اسالم گیلان درگذشت. سیمین دانشور در مورد لحظات آخر عمر جلال این‌گونه می‌گوید: « با دیدن اوضاع جلال، برای آوردن دکتر، خانه را ترک کردم و بعد از برگشتن همه چیز تمام شده بود. تبسمی آرام بر لبش بود. آرام و آسوده، انگار از راز همه چیز سر درآورده و با تبسم می‌گوید: «کلاه سر همه تان گذاشتم و رفتم».
کتاب «غروب جلال»، نوشتهٔ سیمین دانشور است و شامل دو بخش است: «شوهرم جلال» كه دربارهٔ زندگی و اندیشه‌های آل احمد است و «غروب جلال» كه دربارهٔ روزهای پایانی زندگی اوست که در سال ۱۳۶۰ منتشر شد. در این کتاب و در بخش دوم آن جزئیات بیشتری در مورد مرگ جلال آمده است.
کتاب‌هایی که در نقد وبررسی آثار جلال آل احمد منتشر شد
با گذشت سال‌ها آثار جلال آل‌احمد هم‌چنان مورد توجه و بررسی علاقه‌مندان و منتقدان است و کتاب‌های زیادی در این‌باره نوشته شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
«غروب جلال»، نوشته سیمین دانشور.
«عامیانه‌های جلال آل‌احمد»، نوشته محمدرضا دربیگی.
«نقدی بر غربزدگی» نوشته داریوش آشوری از دیگر آثاری است که به نقد کتاب غرب زدگی جلال پرداخته است. داریوش آشوری در جایی با اشاره به کتاب غربزدگی جلال آل‌احمد این کتاب را سطحی خوانده و گفته است:«درباره آل احمد باید بگویم که جلال به مرور زمان ضد غرب شده بود. یک نوستالژی به سنت داشت و معتقد بود که چرا ما باید ظاهرمان و فکرمان از غرب سرچشمه بگیرد. یک نگاه اصالت‌جو پشت افکار آل احمد بود که در کتاب «غربزدگی» نیز به آن پرداخته است. مثلا این پرسش که چرا من اُبژه‌ی دنیای غرب هستم و دنیای غرب اُبژه‌ی من نیست؟ و این برای جلال یک تحقیر محسوب می‌شد.»
«خشت و شیشه» نوشته ناصر فتحی راسخ است. در مقدمه اين كتاب آمده است: نمونه‌های توصيف و نقد در آثار جلال آل احمد كه به پشتوانه تسلط و احاطه وی بر ادبيات و عرصه‌های مختلف آن از مقاله و داستان و سفرنامه و … و با سبك خاص او به رشته تحرير در آمده است، می‌تواند الگوي مناسبی برای علاقه‌مندان و به خصوص دانشجويان باشد و آنان را با موارد زيبايی از ادبيات معمار آشنا سازد. بر اين اساس نوشته‌ها و نظرات جلال آل احمد درباره معماری و شهرسازی از ميان كتب و مقالات وی انتخاب و استخراج و جمع‌آوری شد.موضوعات مرتبط با معماری با رويكرد توصيف و نقد، بر مبنای مفهوم و محتوای غالب در هر نوشته در يک سرفصل مشترک قرار گرفت.
«چكامه زخم» مجموعه‌ای از شعرهایی که برای جلال آل‌احد سروده شده است که در بین آن‌ها شعرهایی از مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، م.آزاد و حسین منزوی دیده می‌شود. این مجموعه توسط علی بهداروند در سال ۱۳۷۲ به چاپ رسید.
«یادنامه جلال آل‌احمد» مجموعه مقاله‌هایی از علی شریعتی، محمد علی جمالزاده، عبدالكریم سروش، آیت‌الله طالقانی و دیگر موافقان و مخالفان جلال آل‌احمد است كه درباره او نوشته شده‌اند. این كتاب را علی دهباشی در سال ۱۳۷۸ منتشر كرد.
با سلام
مقاله جالبی بود. خیلی استفاده کردم.
موفق باشید
سلام
خوشحالم که مفید بوده براتون
سپاس از نظر و همراهی شما.