سطح اکسیژن خون مقداری است که نشان می‌دهد گلبول‌های قرمز چقدر اکسیژن را حمل می‌کنند. اکسیژن از بینی و دهان وارد بدن شده و از ریه‌ها وارد جریان خون می‌شود. اکسیژنِ موجود در جریان خون در جایگزینی سلول‌های فرسوده، تأمین انرژی لازم بدن، کمک به عملکرد سیستم ایمنی و موارد دیگر مؤثر است. پایین‌بودن سطح اکسیژن خون نشان‌دهنده وجود مشکلی در ریه‌ها یا سیستم گردش خون است. در این مقاله، میزان نرمال اکسیژن خون و علائم کمبود اکسیژن در بدن را شرح می‌دهیم و روش‌های سنجش سطح اکسیژن خون و راه‌های افزایش دریافت اکسیژن را بیان می‌کنیم.
چرا میزان اکسیژن خون مهم است؟
حدود ۹۰ درصد انرژی ما از تنفس تأمین می‌شود. سلول‌ها برای شکستن پیوندهای شیمیاییِ مولکول‌های غذایی (مانند قندها، کربوهیدرات ها و پروتئین‌ها) و آزادکردن انرژی موجود در آنها به اکسیژن نیاز دارند. رساندن اکسیژن به سلول‌ها و ماهیچه‌ها ما را قادر می‌سازد که فعالیت‌های بدنی انجام دهیم.
اکسیژن مهم‌ترین ماده برای سلول‌هاست. تمام عملکردهای بدن به اکسیژن وابسته‌اند. کمبود اکسیژن خون موجب می‌شود نتوانیم فعالیت بدنی داشته باشیم و احساس خستگی کنیم. در تنفس، اکسیژن از طریق ریه‌ها به سلول‌ها می‌رسد و موجب می‌شود مغز کار کند و قلب بتپد؛ بنابراین، بی‌شک تنفس مهم‌ترین اولویت برای بدن است. با انجام تمرینات عضلات تنفسی دمی (IMT) با استفاده از دستگاه Airofit می‌توانیم میزان اکسیژن خون خود را به‌میزان قابل‌توجهی افزایش دهیم.
میزان نرمال اکسیژن خون چقدر است؟
مقدار اکسیژن خون سطح اشباع اکسیژن خون نامیده می‌شود. در اصطلاح پزشکی، مقدار اکسیژن خون در آزمایش ABG با PaO2 و در دستگاه پالس اکسی‌متر با O2 sat (SpO2) نشان داده می‌شود. با استفاده از راهنمایی‌های زیر می‌توانید معنی نتایج آزمایش‌های خود را بهتر درک کنید:
میزان نرمال
میزان نرمال اکسیژن خون در آزمایش ABG برای ریه‌های سالم بین ۸۰ و ۱۰۰ میلی‌متر جیوه (mm Hg) است. اگر سطح اکسیژن خون را با دستگاه پالس اکسی‌متر اندازه‌گیری کنید (SpO2)، میزان نرمال اکسیژن خون معمولا رقمی بین ۹۵ و ۱۰۰ درصد است. البته این محدوده‌ها در COPD یا سایر بیماری های ریوی صدق نمی‌کند و پزشک تعیین می‌کند که برای شرایط و بیماری خاص شما چه محدوده‌ای طبیعی و نرمال است؛ برای نمونه، در افراد مبتلا به COPD شدید، سطح اکسیژن خونِ (SpO2) بین ۸۸ تا ۹۲ درصد غیرمعمول نیست.
کمتر از حد طبیعی
سطح اکسیژن خون کمتر از نرمال هیپوکسمی (Hypoxemia) نامیده می‌شود. هیپوکسمی معمولا نگران‌کننده است. هرچه سطح اکسیژن پایین‌تر باشد، هیپوکسمی نیز شدیدتر است. هیپوکسمی ممکن است به عوارض و مشکلاتی در بافت‌ها و اعضای بدن منجر شود.
به‌طور طبیعی، PaO2 زیر ۸۰ میلی‌متر جیوه یا SPO2 زیر ۹۵ درصد پایین در نظر گرفته می‌شود. SPO2 کمتر از ۹۰ درصد بحرانی است و ممکن است موجب آسیب قلب، ریه و کبد شود. آگاهی از میزان نرمال اکسیژن خون بسیار مهم است؛ به‌ویژه اگر به بیماری ریوی مزمن مبتلا باشید. پزشک درمورد سطح اکسیژن قابل‌قبول و مناسب برای شما توصیه‌هایی را ارائه می‌دهد.
بیشتر از حد طبیعی
اگر برای تنفس از دستگاه‌های کمک‌تنفسی استفاده نمی‌کنید، بعید است که سطح اکسیژن خونتان بسیار بالا برود. در بیشتر موارد، سطح اکسیژن بالا صرفا در افرادی مشاهده می‌شود که از اکسیژن مکمل استفاده می‌کنند. بالابودن سطح اکسیژن خون را می‌توان در آزمایش ABG تشخیص داد.
اگر سطح اکسیژن خون بسیار پایین باشد چه اتفاقی می‌افتد؟
وقتی سطح اکسیژن خون از محدوده طبیعی خارج شود، ممکن است که علائم زیر را مشاهده کنید:
- سردرد؛
- تنگی نفس؛
- درد قفسه سینه؛
- ضربان تند قلب؛
- گیجی (Confusion).
اگر پایین‌بودن سطح اکسیژن خون ادامه یابد، ممکن است علائمی از رنج کبود یا سیانوز را مشاهده کنید. نشانه بارز این بیماری تغییر رنگ پوست به آبی است در بستر ناخن‌ها و غشاهای مخاطی.
چه عواملی موجب کاهش سطح اکسیژن خون می‌شوند؟
بیماری ها و مشکلاتی که روی سطح اکسیژن خون تأثیر منفی می‌گذارند عبارت‌اند از:
- آسم؛
- کم خونی؛
- آمبولی ریه؛
- بیماری قلبی؛
- نقص مادرزادی قلب؛
- سندرم دیسترس تنفسی حاد (ARDS)؛
- روی‌هم‌افتادگی ریه (Collapsed Lung)؛
- COPD، شامل برونشیت مزمن و آمفیزم.
این بیماری‌ها و مشکلات ممکن است مانع از استنشاق اکسیژن و خروج دی‌اکسیدکربن به‌میزان کافی در ریه‌ها شوند. اختلالات خونی و مشکلات سیستم گردش خون نیز ممکن است از جذب اکسیژن در خون و انتقال آن به سراسر بدن جلوگیری کنند. هریک از این مشکلات یا اختلالات ممکن است موجب کاهش سطح اشباع اکسیژن خون شوند. با کاهش سطح اکسیژن خون، علائم هیپوکسمی ظاهر می‌شوند.
در افراد سیگاری، ممکن است رقم نمایش‌داده‌شده در دستگاه پالس اکسی‌متر به‌اشتباه بالا باشد، زیرا سیگارکشیدن موجب تجمع مونوکسیدکربن در خون می‌شود و دستگاه پالس اکسی‌متر نمی‌تواند تفاوت میان مونوکسیدکربن و اکسیژن را تشخیص دهد. اگر سیگاری هستید و باید سطح اکسیژن خون خود را بدانید، آزمایش ABG یگانه راه تشخیص درست سطح اکسیژن خون شماست.
روش‌های اندازه‌گیری سطح اکسیژن خون
بیشترِ کودکان و بزرگ‌سالان به کنترل سطح اکسیژن خون خود نیازی ندارند. در واقع، بسیاری از پزشکان مادامی که نشانه‌هایی از وجود مشکلاتی مانند نفس‌تنگی یا درد قفسه سینه را مشاهده نکنند سطح اکسیژن خون را اندازه‌گیری نمی‌کنند. با این حال، کنترل سطح اکسیژن خون در افراد مبتلا به بیماری‌های مزمنی مانند آسم، بیماری قلبی و بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) ضروری است، زیرا نشان می‌دهد که آیا درمان‌ها مؤثر هستند یا باید تغییر کنند.
اندازه‌گیری سطح اکسیژن خون با دو روش زیر انجام می‌شود:
۱. آزمایش گاز خون شریانی یا ABG
آزمایش گاز خون شریانی یا ABG آزمایشی است که در آن میزان اکسیژن خون اندازه‌گیری می‌شود؛ البته در این آزمایش میزان سایر گازهای موجود در خون و همچنین pH (سطح اسیدی یا بازی بودن خون) نیز اندازه‌گیری می‌شود. آزمایش ABG بسیار دقیق ولی تهاجمی است. برای انجام این آزمایش، خون از شریان یا سرخرگ گرفته می‌شود، نه از وَرید یا سیاهرگ. سرخرگ‌ها، برخلاف سیاهرگ‌ها، نبض دارند و خون گرفته‌شده از سرخرگ‌ها دارای اکسیژن است؛ در حالی که خون سیاهرگ‌ها اکسیژن ندارد.
در این آزمایش، از سرخرگ مچ دست خون گرفته می‌شود؛ زیرا نسبت به سایر سرخرگ‌های بدن راحت‌تر احساس می‌شود. مچ دست ناحیه حساسی است و خون‌گیری از این قسمت دشوار و ناخوشایند است. شریان‌ها در عمق بیشتری نسبت به سیاهرگ‌ها قرار دارند و این مسئله نیز انجام این آزمایش را ناخوشایندتر می‌کند.
۲. استفاده از دستگاه پالس اکسی‌متر (Pulse Oximeter)
پالس اکسی‌متر یا اکسیژن‌سنج خون وسیله‌ای غیرتهاجمی است که میزان اکسیژن موجود در خون را برآورد می‌کند. این کار با فرستادن نور مادون‌قرمز به مویرگ‌های انگشت دست یا پا یا نرمۀ گوش انجام می‌شود. سپس میزان نور بازتابی از گازها اندازه‌گیری می‌شود. پرتوهای نور میزان اکسیژن خون و همچنین ضربان قلب را اندازه‌گیری می‌کنند. پرتوهای کوچک نور رنگ و حرکت سلول‌های خونی را آنالیز می‌کنند. سلول‌های خونیِ قرمزِ تیره نشان‌دهنده کمبود اکسیژن و سلول‌های خونی قرمز روشن نیز نشان‌دهنده وجود میزان مناسب اکسیژن در خون هستند.
رقم اکسیژن‌سنج، که به آن سطح SPO2 گفته می‌شود، نشان می‌دهد چه درصدی از خون اشباع‌شده است. SPO2 مخفف «اشباع اکسیژن مویرگی محیطی» است؛ یعنی اشباع اکسیژن در خون اندازه‌گیری می‌شود. SPO2 برآوردی از میزان اکسیژنی است که خون در مقایسه با حداکثر ظرفیت خود حمل می‌کند. اگر ۹۵ درصدِ سلول‌های خونی قرمزِ روشن باشند و ۵ درصد قرمز تیره، SPO2 شما ۹۵ درصد خواهد بود. درصد خطای این آزمایش ۲ درصد است؛ یعنی ممکن است رقم نمایش‌داده‌شده ۲ درصد بالاتر یا پایین‌تر از سطح اکسیژن خون واقعی باشد.
اندازه‌گیری اکسیژن خون با اکسی‌متر در خانه
از آنجا که دستگاه اکسیژن‌سنج خون ابزاری غیرتهاجمی است، در خانه نیز می‌توانید از آن استفاده کنید. این دستگاه در بسیاری از فروشگاه‌های کالای پزشکی یا فروشگاه‌های آنلاین عرضه می‌شود. پیش از استفاده از این دستگاه، با پزشک صحبت کنید تا با نحوه استفاده و تفسیر نتایج و ارقام روی آن آشنا شوید؛ برای نمونه، اگر دست شما در زمان استفاده از دستگاه ثابت و بی‌حرکت نباشد، نتیجه اشتباه خواهد بود و دستگاه ارقام متفاوتی را نشان خواهد داد. همچنین، چیزهایی مانند لاک ناخن تیره یا سردبودن دست‌ها و پاها موجب می‌شوند که عدد نمایش‌داده‌شده پایین‌تر از حد طبیعی باشد (ممکن است پزشک، پیش از استفاده از این وسیله یا در صورت پایین‌بودن غیرطبیعی رقم روی آن، لاک روی ناخن شما را پاک کند).
چگونه اکسیژن بیشتری دریافت کنیم؟
اگر سطح اکسیژن خون شما بسیار پایین است، باید اشباع اکسیژن خون خود را افزایش دهید. معمولا این کار با استفاده از اکسیژن مکمل انجام می‌شود. اکسیژن مکمل خانگی نوعی درمان محسوب می‌شود و به تجویز پزشک نیاز دارد. باید توصیه‌های پزشک درمورد نحوه استفاده از اکسیژن خانگی را رعایت کنید تا از بروز عوارض و مشکلات جلوگیری کنید.
برای دریافت مقادیر بیشتر اکسیژن، روش‌های دیگری نیز وجود دارد. تمرینات کاردیو یکی از این روش‌هاست. البته وقتی می‌خواهیم سطح اکسیژن خون خود را افزایش دهیم، صرفا تمرکز بر ورزش کافی نیست. با تمرینات کاردیو سیستم قلبی‌عروقی و تنفسی را تمرین می‌دهیم، ولی این به‌معنی بهینه‌شدن تنفس نیست.
برای دریافت اکسیژن بیشتر می‌توانید از ۵ روش زیر استفاده کنید:
۱. استنشاق هوای تازه
پنجره‌ها را باز کنید و از خانه بیرون بروید. هوای تازه به شما انرژی می‌دهد و اکسیژن بیشتری را وارد ریه‌هایتان می‌کند.
۲. نوشیدن آب
برای اکسیژن‌رسانی و دفع دی‌اکسیدکربن باید ریه‌ها هیدراته شوند. نوشیدن آبِ کافی روی سطح اکسیژن خون اثر می‌گذارد. ما به‌طور میانگین در روز حدود ۴۰۰ میلی‌لیتر آب از دست می‌دهیم.
۳. مصرف موادغذایی سرشار از آهن
بعضی از غذاها موجب افزایش سطح اکسیژن خون می‌شوند. آهن ماده معدنی موردنیاز گلبول‌های قرمز خون است. گلبول‌های قرمز سلول‌هایی‌اند که اکسیژن را در سراسر بدن حمل می‌کنند. به همین دلیل، وقتی دچار کمبود آهن هستیم، احساس خستگی می‌کنیم. منابع آهن شامل سبزیجات برگ سبز مانند کلم‌پیچ و کلم بروکلی، میوه‌هایی مانند سیب، حبوبات و پروتئین‌های بدون چربی مانند تخم مرغ، مرغ و ماهی هستند.
۴. ورزش‌کردن
هرچه بیشتر اکسیژن را دریافت و مصرف کنیم، سلول‌های بدن نیز انرژی بیشتری تولید می‌کنند، بنابراین افزایش مصرف اکسیژن استقامت ما را افزایش می‌دهد. میان عملکرد و میزان اکسیژنی که دریافت می‌کنیم رابطه روشنی وجود دارد که با حداکثر اکسیژن مصرفی یا VO2 max اندازه‌گیری می‌شود. هرچه VO2 بالاتر باشد، استقامت نیز بیشتر خواهد بود. تمرینات اینتروال و دوی سرعت بهترین تمرین‌ها برای افزایش سطح اکسیژن هستند.
۵. انجام تمرین‌های تنفسی
اگر می‌خواهید کیفیت تنفس خود را افزایش دهید، ورزش‌کردن به‌تنهایی کافی نیست؛ زیرا ورزش لزوما موجب نمی‌شود که از تمام ظرفیت ریه‌ها و جذب اکسیژن خود استفاده کنید.
تنفس آرام و عمیق سطح اکسیژن خون را افزایش می‌دهد. اکسیژن از طریق سیستم تنفسی به خون درون بدن انتقال می‌یابد و بنابراین، اگر تنفس ما بهینه نباشد، روی سطح اکسیژن خون اثر می‌گذارد. به همین دلیل، وقتی بسیاری از افراد و ورزش‌کاران از تمرین‌های تنفسی استفاده می‌کنند، تفاوت زیادی را مشاهده می‌کنند. تمرین‌های تنفسی استقامت را افزایش می‌دهند و همچنین، از طریق تمرکز و نفس‌های آرام‌تر، در کاهش سطح استرس نیز مؤثر هستند.
رابطه میان سطح اکسیژن خون و خواب
خواب زمان مناسبی برای ترمیم و بازسازی بدن است. در خواب، تغییرات و تحولات زیادی اتفاق می‌افتد که از آنها بی‌خبریم. بسیاری از این تغییرات، مانند نوسازی سلولی (Cell Renewal) و ترمیم بافت و تثبیت حافظه، با سطح اشباع اکسیژن در بدن مرتبط هستند. تأمین اکسیژن پایدار و ثابت برای این فرایندها ضروری است. گاهی کیفیت خواب با کاهش سطح اکسیژن به خطر می‌افتد. خوشبختانه ابزارها و تکنیک‌های فراوانی برای افزایش سطح اکسیژن خون و به حداکثر رساندن ترمیم و بازسازی در طول خواب وجود دارد.
نقش اکسیژن در هر مرحله از خواب
وقتی به‌آرامی از بیداری به مراحل اولیه خواب وارد می‌شویم، سرعت تنفس اندکی کمتر و بسیار منظم می‌شود و افت اندکی در دمای بدن ایجاد می‌شود. وقتی به‌سمت مراحل عمیق‌تر خواب حرکت می‌کنیم، با شل‌تر شدن بدن و تغییر الگوهای فعالیت مغز، ضربان قلب کمی کُند می‌شود. هورمون رشد تولید می‌شود و رشد و ترمیم بافت را افزایش می‌دهد. وقتی وارد خواب REM (خوابِ همراه با حرکات سریع چشم) می‌شویم، اکسیژن بیشتری به عضلات می‌رسد، فعالیت مغز دوباره افزایش می‌یابد، چشم‌ها به‌سرعت زیر پلک‌ها حرکت می‌کنند و خواب‌های واضح معمولا در این مرحله رخ می‌دهند. در نهایت، از خواب REM بیرون می‌آییم و بیدار می‌شویم.
تأثیر قطع اکسیژن بر کیفیت خواب
تنفس پایدار و بی‌وقفه در طول خواب موجب می‌شود هنگام بیدار شدن از خواب سرشار از انرژی باشیم؛ ولی بسیاری از افراد دچار محرومیت از خواب هستند، یعنی میزان یا کیفیت خواب آنها در شب کافی نیست. برآورد می‌شود در سراسر جهان تا یک میلیارد نفر دچار آپنه خواب باشند. آپنه خواب شرایطی است که در آن تنفس در طول خواب به‌طور دوره‌ای متوقف می‌شود. قطع تنفس به‌معنی کمبود اکسیژن است و این دقیقا همان چیزی است که در آپنه خواب اتفاق می‌افتد.
افزایش سطح اکسیژن خون در زمان خواب
برای افزایش طبیعی اشباع اکسیژن، راه‌های فراوانی وجود دارد که بسیاری از آنها بسیار کم‌هزینه یا رایگان‌اند. معمولا ایجاد عادت‌های خوب در طول روز که موجب جذب کافی اکسیژن می‌شوند در افزایش سطح اکسیژن در زمان خواب مؤثر است. برای افزایش سطح اکسیژن خون در زمان خواب می‌توانید از روش‌های زیر استفاده کنید:
۱. تمرین تنفس عمیق
تمرین‌های تنفس عمیق اثر آرام‌بخش دارد، ولی مزیت‌های آن فراتر از داشتن ذهنی آرام‌تر است و سطح اکسیژن خون را نیز افزایش می‌دهد. با بیرون‌رفتن در هوای تازه و دور از آلودگیِ خودروها می‌توانید تأثیر تنفس عمیق را افزایش دهید.
۲. به‌پهلوخوابیدن
بیشترِ افراد وقتی به پهلو می‌خوابند بهتر نفس می‌کشند. دلیل آن نیز بسیار ساده است: جاذبه زمین. وقتی به پشت می‌خوابیم، وزن بدن به مجاری تنفسی و ریه‌ها فشار می‌آورد و موجب انسدادهای غیرضروری می‌شود. مدت‌هاست که می‌دانیم خوابیدن به پهلو از مجاری تنفسی در برابر انسدادهای ناخواسته محافظت می‌کند و خروپف را نیز کاهش می‌دهد.
۳. کاهش و مدیریت استرس
راهبردهای فراوانی برای مدیریت استرس وجود دارد: ورزش، مراقبه، کوچینگ (Coaching)، یوگا و حتی اپلیکیشن‌های ذهن آگاهی. ما در جهانی پر از استرس زندگی می‌کنیم، ولی خوشبختانه راه‌های فراوانی برای کمک به غلبه بر استرس وجود دارد.
۳ سوالی که باید قبل از خرید مت یوگا جوابشان را بدانید
۴. ورزش‌کردن
در زمان ورزش، وقتی سرعت تنفس افزایش می‌یابد، سطح اکسیژن خون نیز به‌طور طبیعی بالا می‌رود. هنگام ورزش‌کردن، سلول‌ها بیشتر از زمانی که فعالیت‌های روزمره را انجام می‌دهیم اکسیژن مصرف می‌کنند. وقتی مغز افزایش تولید دی‌اکسیدکربن در بدن را تشخیص می‌دهد، برای دفع دی‌اکسیدکربن و رساندن اکسیژن بیشتر به بدن، سرعت تنفس را افزایش می‌دهد.
بهترین برندهای ایرانی لباس ورزشی؛ قیمت مناسب، محصول باکیفیت
۵. پرهیز از مصرف الکل پیش از خواب
گاهی مصرف الکل و سایر آرام‌بخش‌ها موجب می‌شوند گلو بیش از حدِ لازم ریلکس و شل شود و احتمال بروز آپنه خواب افزایش یابد. شل‌شدن عضلات احتمال انسداد مجاری تنفسی (Airway Collapse) را افزایش می‌دهد. پرهیز از مصرف الکل در ۴ ساعت پیش از خواب به‌طور چشمگیری تنفس و سطح اکسیژن را در طول شب بهبود می‌بخشد. معمولا مصرف الکل موجب خواب منقطع می‌شود؛ یعنی از خواب عمیق و تجدیدکننده‌ای (Restorative) که بدن برای تجدید و نوسازی کامل خود به آن نیاز دارد جلوگیری می‌کند.
سخن پایانی
در اینجا با روش‌های سنجش میزان اکسیژن خون، دلایل و علائم کاهش سطح آن و راه‌های درمان کمبود اکسیژن در بدن آشنا شدیم. شاید با خواندن مقاله به فکر خرید دستگاه پالس اکسی‌متر افتاده باشید؛ ولی اگر به هیچ‌یک از بیماری‌های زمینه‌ای گفته‌شده در بالا مبتلا نیستید، خرید این دستگاه ضرورتی ندارد.
منابع دیگر: healthline
