استوما حفره‌ای در پوست شکم است که یک خروجی برای دستگاه گوارش ایجاد می‌کند. استوما با عمل جراحی ایجاد می‌شود و راهی برای خروج مواد دفعی است. این حفره میتواند دائمی یا موقت باشد و به مراقبت منظم و دقیق نیاز دارد. برای آشنایی با انواع استوما، دلیل ایجاد و نحوه مراقبت آن به خواندن مقاله ادامه دهید.
استوما چیست؟
در صورت وجود حفره استوما در شکم، مواد دفعی به‌جای عبور از تمام دستگاه گوارش، از استوما خارج می‌شوند. جراحی ایجاد استوما در صورتی انجام می‌شود که لازم باشد قسمتی از روده یا مثانه التیام پیدا کند یا برداشته شود.
پزشک برای ایجاد استوما قسمتی از روده بزرگ یا کوچک را به سطح پوست می‌رساند و آن را به حفره‌ای در شکم بخیه می‌کند. مواد دفعی درون روده از حفره استوما خارج و وارد کیسه‌ای می‌شوند که به این خروجی متصل است. استوما معمولا گرد، قرمز و مرطوب است و حدود ۲٫۵ تا ۵ سانتی‌متر قطر دارد.
استوما میتواند موقت یا دائم باشد. اگر عضوی آسیب دائمی دیده باشد، استوما دائمی خواهد بود. اما اگر فقط قسمتی از روده نیازمند التیام باشد، فرد به استومای موقت نیاز خواهد داشت.
انواع استوما
نوع استوما به جراحی لازم برای ایجاد آن بستگی دارد که در ادامه انواعش را توضیح داده‌ایم.
۱. کولوستومی
استوما در بخشی از روده بزرگ یا کولون ایجاد می‌شود تا قسمت مقعد را از دستگاه گوارش حذف کند. در بعضی موارد، اگر بخش‌های پایینی روده بزرگ برداشته شوند، نیاز است فرد کولوستومی دائم داشته باشد. اگر روده فقط نیازمند التیام باشد، کولوستومی موقت خواهد بود. در این موارد به کلستومی نیاز خواهد بود:
- ابتلا به سرطان روده بزرگ یا مقعد؛
- آسیب‌دیدن یا انسداد روده بزرگ.
۲. اوروستومی
پزشک کیسه‌ای در روده کوچک ایجاد و میزنای را به این کیسه متصل می‌کند تا ادرار بدون عبور از مثانه از بدن دفع شود. در صورت آسیب‌دیدن مثانه یا بعضی بیماری‌های آن، از اوروستومی استفاده می‌شود.
۳. ایلئوستومی
این استوما در روده کوچک ایجاد می‌شود تا مواد دفعی از روده بزرگ و مقعد عبور نکنند. ایلئوستومی یکی از شایع‌ترین انواع استومای موقت است، اما میتواند دائمی نیز باشد. در صورت ابتلا به بیماری کرون (Crohn’s disease)، کولیت روده یا سرطان روده، ممکن است فرد به ایلئوستومی نیاز داشته باشد.
فارغ از نوع استوما، پزشک به یکی از ۲ روش زیر آن را ایجاد می‌کند:
- استومای پایانی: پزشک پایان بریده‌شده روده را از طریق حفره استوما بیرون می‌کشد و به این حفره بخیه می‌زند.
- استومای حلقه‌ای: پزشک حلقه‌ای از روده را از حفره بیرون می‌کشد، آن را می‌برد و هر انتهایش را به یک استوما وصل می‌کند، یکی برای خروج مخاط و دیگری برای خروج مدفوع.
جراحی استوما چه مراحلی دارد؟
فرد را بیهوش می‌کنند و پزشک پیش از ایجاد استوما، قسمت‌های بیمار یا آسیب‌دیده روده‌ها را خارج می‌کند.
پس از جراحی، آموزش‌های لازم برای نگهداری از استوما به بیمار داده می‌شود. هنگامی که فرد از بیمارستان مرخص شود، به چند روز استراحت نیاز دارد و باید به‌مدت چند هفته از فعالیت‌های شدید اجتناب کند. همچنین پزشک برای چند ماه اول رژیم غذایی با فیبر کم را توصیه می‌کند.
چند هفته اول پس از جراحی، نفخ زیادی در لوله گوارش حس می‌شود که طبیعی است. همچنین ممکن است استوما در چند ماه اول کوچک شود که این هم طبیعی است. بسیاری از افراد می‌توانند حدود ۶ تا ۸ هفته پس از جراحی، دوباره مشغول کار شوند.
نگهداری از استوما
۱. مراقبت از پوست اطراف استوما
پوست اطراف استوما باید شبیه پوست بقیه قسمت‌های شکم باشد. اما ترشحات استوما می‌توانند این پوست را دردناک یا حساس به لمس کنند. روش‌های زیر برای سالم‌نگه‌داشتن پوست مفید هستند:
- استفاده از کیسه و دریچه کیسه با سایز مناسب: اگر دریچه کیسه‌ای که دور استوما قرار می‌گیرد کوچک باشد، باعث بریدگی، ورم‌کردن یا آسیب‌دیدن استوما می‌شود. اگر هم این دریچه زیادی بزرگ باشد، ترشحات با پوست برخورد می‌کنند و باعث تحریک آن شوند. در هر ۲ حالت، باید کیسه یا دریچه آن عوض و مناسب اندازه استوما انتخاب شوند.
- تعویض منظم کیسه: برای جلوگیری از نشت یا تحریک پوستی، باید کیسه کلوستومی یا ایلئوستومی منظم عوض شوند. نباید برای تعویض کیسه منتظر نشت یا مشکلاتی مانند خارش یا سوزش ماند.
- دقت هنگام جداکردن کیسه از پوست و جداکردن آن فقط یک بار در روز: برای جداکردن برچسب دریچه کیسه، بهتر است پوست را به‌آرامی فشار دهید تا برچسب جدا شود. توصیه می‌کنیم دریچه کیسه را با کشیدن از پوست جدا نکنید.
- تمیزکردن پوست اطراف استوما با آب: پیش از گذاشتن مجدد کیسه، باید پوست را با آب تمیز و کاملا خشک کرد.
- بررسی برای مشاهده حساسیت: ممکن است چسب دریچه یا مواد سازنده کیسه باعث حساسیت شوند. این حساسیت میتواند پس از چند هفته، چند ماه یا حتی چند سال استفاده از کیسه استوما ایجاد شود. اگر تحریک پوستی فقط در ناحیه‌ای بود که با کیسه استوما تماس دارد، فرد میتواند کیسه را بپوشاند یا از نوع دیگری استفاده کند.
۲. خالی و عوض‌کردن کیسه استوما
تعویض و خالی‌کردن کیسه استوما در بیمارستان آموزش داده می‌شود. این کار به ابزار استریل نیاز ندارد. مثلا برای تمیزکردن اطراف استوما می‌توان به‌جای گاز استریل، از دستمال مرطوب یا دستمال کاغذی استفاده کرد.
خالی‌کردن کیسه
برای جلوگیری از برجسته‌شدن و نشت‌کردن کیسه، باید آن را هنگامی خالی کرد که نصف یا یک‌سومش پر شده است. برای این کار، به این ترتیب عمل کنید:
- روبه‌روی توالت، روی صندلی بنشینید؛
- برای جلوگیری از پاشیده‌شدن محتویات، می‌توانید مقداری دستمال کاغذی در توالت قرار دهید؛
- انتهای کیسه را بالا نگه دارید و گیره‌‌اش را باز کنید؛
- کیسه را به‌سمت توالت بگیرید و آرام محتویاتش را خالی کنید؛
- اطراف و درون دم کیسه را با دستمال کاغذی پاک کنید؛
- دم کیسه را جمع و دوباره گیره را وصل کنید.
تعویض کیسه استوما
برای پیشگیری از عوارض مختلف، بهتر است برنامه‌ای منظم برای تعویض کیسه داشته باشید. بعضی کیسه‌ها باید هر روز عوض شوند، بعضی هر ۳ روز یا هر ۱ هفته. این مسئله به نوع کیسه بستگی دارد.
ممکن است بعضی زمان‌های روز فعالیت روده کمتر باشد. تعویض کیسه استوما در این زمان‌ها آسان‌تر است. مثلا صبح زود یا پیش از خوردن یا نوشیدن بهترین زمان برای انجام این کار است. برای عوض‌کردن کیسه، بهتر است حداقل تا ۱ ساعت پس از خوردن غذا صبر کنید تا حرکات روده کاهش یابند.
ممکن است بعد از جراحی ترشحات استوما بسیار رقیق یا آبکی باشند. هنگامی که ترشحات غلیظ‌تر می‌شوند، مناسب‌ترین زمان برای تعویض کیسه است.
عوامل مؤثر بر چسب کیسه استوما
کیسه استوما باید کاملا به پوست شما چسبیده باشد. مهم است که این کیسه را پیش از شل‌شدن یا نشت‌کردن عوض کنید. مدت‌زمان چسبیدن کیسه به پوست به عوامل مختلفی بستگی دارد، مانند:
- آب‌وهوا؛
- شرایط پوست؛
- زخم‌ها؛
- تغییر وزن؛
- رژیم غذایی؛
- فعالیت؛
- شکل بدن در اطراف استوما؛
- ترشحات.
درباره برخی از این عوامل کمی بیشتر توضیح داده‌ایم:
- تعریق میتواند تعداد روزهایی را که کیسه به پوست می‌چسبد کم کند. ترکیب حرارت بدن با دمای بیرون باعث شل‌شدن سریع‌تر چسب اطراف دریچه کیسه می‌شود.
- پوست مرطوب و چرب باعث کاهش چسبندگی می‌شود.
- تغییر وزن میتواند بر زمان استفاده از کیسه تأثیرگذار باشد. افزایش یا کاهش وزن پس از جراحی استوما شکل شکم را تغییر می‌دهد و ممکن است پس از این اتفاق به نوع دیگری از کیسه نیاز داشته باشید.
- رژیم غذایی بر چسب دریچه کیسه اثر می‌گذارد. غذاهایی که ترشحات آبکی ایجاد می‌کنند بیشتر باعث ازبین‌رفتن چسب دریچه می‌شوند.
- فعالیت‌های جسمانی مانند شنا، ورزش‌های سنگین یا هر کاری که موجب تعریق شود، زمان استفاده مفید از کیسه را کاهش می‌دهند.
۳. حمام‌رفتن
آب به استوما آسیبی نمی‌رساند. در معرض هوا بودن یا تماس با صابون هم برای استوما ضرری ندارد. همچنین خوب است بدانید که آب نمی‌تواند وارد استوما شود و صابون آن را تحریک نمی‌کند. البته صابون میتواند بر چسبندگی دریچه کیسه اثر بگذارد. بهتر است هنگام تمیزکردن پوست اطراف استوما، فقط از آب استفاده کنید. در صورت استفاده از صابون، باید پوست را خوب آب بکشید.
می‌توانید هنگام دوش‌گرفتن کیسه را در بیاورید، البته این کار ضروری نیست و معمولا توصیه نمی‌شود. اگر از وان حمام استفاده می‌کنید، بهتر است کیسه را خارج نکنید. دلیلش هم امکان خروج ترشحات دفعی است که فرد اختیارشان را در دست ندارد.
۴. نقاط خونی روی استوما
خونریزی‌های کوچک استوما نگران‌کننده نیستند. تمیزکردن اطراف استوما و تعویض کیسه یا برچسب آن می‌توانند باعث خونریزی شوند. رگ‌های خونی بافت استوما بسیار ظریف و سطحی هستند و به‌آسانی پاره می‌شوند. معمولا خونریزی سریع متوقف می‌شود. اگر خونریزی ادامه داشت، با پزشک یا پرستار خود تماس بگیرید.
آیا جراحی استوما برگشت‌پذیر است؟
بسته به دلیل ایجاد استوما، این جراحی میتواند دائم یا موقت باشد. اگر روده‌ها یا مثانه آسیب دائمی ندیده باشند، استوما میتواند برگشت‌پذیر باشد. پزشک پیش از جراحی به شما اطلاع می‌دهد که استوما دائمی خواهد بود یا خیر. اگر استوما موقتی باشد، معمولا ۳ ماه تا ۱ سال پس از جراحی برداشته می‌شود.
برای برداشتن استوما، باید به‌اندازه کافی از روده‌ها باقی مانده باشد که ۲ انتهای روده به هم متصل شوند. طی این جراحی، پزشک ۲ انتهای روده را به هم وصل می‌کند و محل استوما را با بخیه می‌بندد. ممکن است شروع فعالیت عادی روده مدتی طول بکشد.
عارضه‌های استوما
۱. کم‌آبی
خروج مواد دفعی زیاد از طریق استوما میتواند به کم‌آبی منجر شود. در حالت عادی، بیشتر آب مواد غذایی جذب روده بزرگ می‌شود. بیشتر مواقع می‌توانید با نوشیدن مایعات بیشتر آب کافی دریافت کنید، اما گاهی اوقات کم‌آبی شدید باعث بستری‌شدن خواهد شد. برای کاهش احتمال کم‌آبی، از غذاهایی با شکر، نمک و چربی زیاد اجتناب کنید.
۲. نشت مواد دفعی
اگر چسب دریچه کیسه استوما خوب وصل نشده باشد، ممکن است به نشت مواد دفعی منجر شود. در صورت بروز این عارضه، بهتر است کیسه استوما را تعویض کنید.
۳. انسداد روده
اگر غذا به‌خوبی جویده یا هضم نشده باشد، ممکن است باعث انسداد روده شود. بعضی علائم انسداد روده عبارت‌اند از:
- گرفتگی و درد شکم؛
- کاهش ناگهانی مدفوع.
در صورت مشاهده این علائم، باید فوری با پزشک خود تماس بگیرید. این عارضه شاید بدون مداخله بهبود یابد، اما شاید نیازمند درمان هم باشد.
۴. تورفتگی
ممکن است استوما به‌سمت داخل حرکت کند. این عارضه معمولا بر اثر افزایش وزن، بافت زخم یا مکان نامناسب استوما رخ می‌دهد. تورفتگی باعث ایجاد مشکل نصب کیسه استوما می‌شود که میتواند به تحریک پوستی یا نشت ترشحات منجر شود. در شرایط وخیم، ممکن است جراحی استوما مجدد انجام شود.
۵. فتق پاراستوما
این عارضه رایج هنگامی اتفاق می‌افتد که روده از طریق حفره استوما بیرون می‌زند. فتق پاراستوما بسیار شایع است و بدون نیاز به مداخله بهبود می‌یابد. البته در بعضی موارد هم جراحی لازم است.
۶. بافت‌مردگی
منظور از این عارضه مرگ بافت است که بر اثر قطع‌شدن جریان خون یا کاهش آن به استوما رخ می‌دهد. معمولا بافت‌مردگی در چند روز اول پس از جراحی اتفاق می‌افتد.
مشکلات زندگی با استوما
۱. نفخ شکم
پس از جراحی، ممکن است تمام مدت نفخ زیادی داشته باشید. بیشتر جراحی‌های شکمی با این مشکل ناراحت‌کننده اما بی‌خطر همراه هستند. صداهای گازهای روده و قاروقور شکم از عوارض احتمالی هستند. برای کاهش گازهای شکمی می‌توانید از غذاهایی که موجب نفخ می‌شوند اجتناب کنید، مانند تخم‌مرغ، کلم، بروکلی، پیاز، ماهی، لوبیا، شیر، پنیر، نوشیدنی‌های گازدار و الکل.
- وعده‌های غذایی منظم باعث پیشگیری از تجمع گاز می‌شوند؛
- بهتر است ۴ تا ۵ بار در روز وعده‌های کوچک بخورید؛
- هیچ‌وقت برای کاهش نفخ یا ترشحات از وعده‌های غذایی اجتناب نکنید.
۲. بوی ناخوشایند
- بسیاری از عوامل مانند غذاها، باکتری‌های عادی روده، بیماری، بعضی داروها و ویتامین‌ها می‌توانند باعث بوی ناخوشایند شوند.
- بعضی غذاها بوی ناخوشایند تولید می‌کنند، مانند تخم‌مرغ، کلم، پنیر، خیار، پیاز، سیر، ماهی، لبنیات و قهوه؛
- از کیسه‌های عایق بو استفاده کنید؛
- مطمئن شوید که چسب دریچه کیسه استوما کاملا به پوست متصل است؛
- کیسه استوما را مکرر خالی کنید؛
- مایعات یا قرص‌های خوشبوکننده داخل کیسه استوما قرار دهید.
۳. پیداکردن کپسول دارو در کیسه استوما
شاید کپسول دارو را به‌صورت کامل در کیسه ببینید. بیشتر مواقع، این یعنی دارو را دریافت نکرده‌اید. برای مقابله با این مشکل می‌توانید از اشکال دیگر دارو استفاده کنید. شکل مایع دارو معمولا سریع‌تر جذب می‌شود و میتواند برای افراد استومادار بهتر باشد.
۴. انسداد روده
گاهی ممکن است استوما برای مدت کوتاهی هیچ ترشحی نداشته باشد. این مسئله عادی است. اما اگر استوما ۴ تا ۶ ساعت غیرفعال باشد و با گرفتگی شکم، درد یا تهوع همراه شود، ممکن است روده دچار انسداد شده باشد.
فعالیت‌های زیر می‌توانند به حرکت مواد و دفعشان از طریق استوما کمک کنند:
- التهاب استوما را در نظر داشته بگیرید و دریچه کیسه را با التهاب تطبیق دهید.
- حمام گرم میتواند باعث رهایی ماهیچه‌های شکمی شود.
- اگر ترشحات مدفوع کمی وجود دارد، بهتر است بیشتر مایعات بنوشید و مدتی از غذاهای جامد اجتناب کنید.
- گاهی اوقات تغییر وضعیت، مثلا نزدیک‌کردن زانو‌ها به قفسه سینه، میتواند به حرکت غذا در روده‌ها کمک کند.
غذاهایی با فیبر زیاد ممکن است باعث انسداد روده شوند، مثل کلم، سبزیجات، کرفس، آناناس، مغزها، نارگیل و ذرت. همچنین ممکن است که انسداد بر اثر تغییرات داخلی پس از جراحی ایجاد شود که ناشی از بافت زخم‌های درونی خواهد بود.
۵. اسهال
اسهال معمولا نشانه عارضه زمینه‌ای است. منظور از اسهال، ترشحات آبکی و مکرر با حجمی بیش از انتظار است. این عارضه هنگامی اتفاق می‌افتد که غذا سریع از روده‌ها عبور کند و فرصتی برای جذب مایعات و الکترولیت‌ها نباشد. اسهال میتواند ناگهانی رخ دهد و با درد شکمی همراه باشد. همچنین میتواند باعث ازدست‌دادن حجم زیادی از مایعات و الکترولیت‌ها شود. بهتر است در این زمان آب زیادی بنوشید و الکترولیت‌های ازدست‌رفته را جایگزین کنید تا دچار کم‌آبی یا کمبود مواد معدنی نشوید.
اسهال میتواند به‌دلیل خوردن بعضی غذاها هم رخ دهد، اما در این صورت کوتاه‌مدت است. میوه و سبزیجات خام، شیر، آب‌میوه، آب آلو یا آب آشامیدنی آلوده از از مواردی هستند که می‌توانند ترشحات استوما را تغییر دهند. اضطراب نیز میتواند به اسهال منجر شود.
بعضی دیگر از عوامل ایجاد اسهال عبارت‌اند از:
- عفونت روده‌ای یا مسمومیت غذایی که میتواند با تب یا استفراغ نیز همراه باشد؛
- مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و سایر داروها؛
- انسداد جرئی که باعث ترشحاتی با بوی نامطبوع، درد شکمی، خروج ترشحات با شدت و صداهای شکمی زیاد می‌شود.
۶. برهم‌خوردن تعادل الکترولیتی
منظور از الکترولیت‌ها نمک‌ها و مواد معدنی خون است، مانند پتاسیم، منیزیم و سدیم. حفظ تعادل این مواد اهمیت زیادی دارد. اگر روده بزرگ برداشته شود، خطر برهم‌خوردن تعادل الکترولیتی بیشتر می‌شود. اسهال، استفراغ و تعریق زیاد نیز خطر این عارضه را افزایش می‌دهد.
همچنین کم‌آبی میتواند عارضه‌ای بسیار خطرناک باشد که علائمش عبارت‌اند از:
اگر دچار کم‌آبی شدید، باید مایعات بیشتری بنوشید، مثلا ۸ تا ۱۰ لیوان مایعات در روز. در صورت ابتلا به اسهال، لازم است بیشتر از ۸ تا ۱۰ لیوان مایعات بنوشید.
ازدست‌دادن اشتها، سرگیجه و گرفتگی پا از نشانه‌های کمبود سدیم هستند. خستگی، ضعف ماهیچه و تنگی نفس نیز از علائم کمبود پتاسیم هستند.
۷. سندروم روده کوتاه
این عارضه هنگامی رخ می‌دهد که قسمت بزرگی از روده کوچک با جراحی برداشته شده باشد. افراد مبتلا به سندروم روده کوتاه به مراقبت‌های خاصی نیاز دارند، زیرا طول روده آنها برای جذب مواد معدنی موردنیاز بدن کافی نیست. این افراد باید تحت‌نظر پزشک باشند تا مطمئن شوند که به میزان کافی مواد غذایی دریافت می‌کنند. فرد مبتلا میتواند زندگی عادی داشته باشد، اما نباید به اسهال دچار شود و همیشه باید به مراقبت پزشکی سریع دسترسی داشته باشد.
چه زمان باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت داشتن استوما، باید با مشاهده علائم زیر با پزشک یا پرستار خود تماس بگیرید:
- گرفتگی‌هایی که بیش از ۲ یا ۳ ساعت ادامه داشته باشند؛
- تهوع و استفراغ مداوم؛
- ترشح‌نشدن مواد دفعی از استوما به‌مدت ۴ تا ۶ ساعت که با گرفتگی و تهوع همراه باشد؛
- ترشحات بسیار آبکی به‌مدت ۵ تا ۶ ساعت؛
- بوی ناخوشایندی که بیشتر از ۱ هفته ادامه داشته باشد؛
- بریدگی یا آسیب‌دیدن استوما؛
- تحریک شدید پوست یا زخم‌ها و تاول‌های عمیق؛
- خونریزی شدید از حفره استوما؛
- خونریزی مداوم در محل اتصال استوما به پوست؛
- تغییرات غیرمنتظره در استوما.
سخن پایانی
می‌توان با اطمینان گفت که داشتن استوما تغییرات زیادی در زندگی ایجاد می‌کند. البته پس از دوره نقاهت جراحی، فرد میتواند تقریبا تمام فعالیت‌های پیشین خود را از سر بگیرد. مهم‌ترین نکته درباره زندگی با استوما، نگهداری از آن است. فردی که استوما دارد باید همه تغییراتش را زیر نظر داشته باشد و کیسه را به‌موقع خالی و تعویض کند.
