فروغ فرخزاد؛ غروبی زودهنگام با درخششی ابدی

فروغ فرخزاد ستاره پرفروغی بود که خیلی زود غروب کرد، اما درخشش او تا امروز و با گذشت بیش از ۵۵ سال از مرگش همچنان ادامه دارد. او در طول عمر کوتاه خود، زندگی پرباری داشت. چاپ ۵ دفتر شعر، یادگیری ۳ زبان خارجی و کارگردانی ۱ فیلم همگی از فعالیت‌های چشمگیر فروغ در طی ۳۲ سال زندگی او هستند.

ملغمه‌ای از لطافت و عصیان

فروغ فرخزاد، از نام‌آورترین شاعران ایرانی، هشتم دی ۱۳۱۳ در تهران متولد شد. گرچه شهرت او بیشتر به شعرهایش برمی‌گردد، مستندساز و نویسنده نیز بوده است. علاقه فروغ به سرایش شعر از دوران نوجوانی‌اش بروز پیدا کرد و تا پایان عمر همراهش بود.

فروغ فرخ‌زاد در همان سال‌های نوجوانی دلبسته پرویز شاپور شد که نویسنده و از اقوام او بود. فروغ در تمام دوران دلبستگی و ازدواج، نامه‌هایی خطاب به پرویز می‌نوشت. او نامه‌نگاری به پرویز را پس از جدایی نیز ادامه داد.

نامه‌های فروغ به پرویز شاپور به‌ زیبایی هرچه تمام‌تر قدرت قلم او را نشان می‌دهند. همچنین با مطالعه این نامه‌ها می‌توان به بخشی از آنچه در دوران نوجوانی در خانه پدری به فروغ گذشته است پی برد. روحیه حساس و سرکش فروغ نیز در این نامه‌ها مشهود است. او همواره از چارچوب‌های جامعه فراری و عاصی بود و این نگاه در اشعارش هم جاری است.

ازدواج، جدایی و آغاز راهی تازه

فروغ پس از کشمکش‌های فراوان با خانواده‌اش، بالاخره در سال ۱۳۳۰ با پرویز شاپور ازدواج کرد و ۱ سال بعد، از او صاحب فرزندی به‌نام کامیار شد. البته عمر این ازدواج کوتاه بود و خیلی زود به جدایی انجامید. در تمام این دوران، فروغ به سُرایش شعرهای تازه و درخشان ادامه داد. فروغ بسیاری از مواقع احساسات شخصی خود و آنچه را به او گذشته بود در اشعارش بیان کرده است، بنابراین می‌توان تأثیر اتفاقات زندگی شخصی فروغ بر آثارش را به‌وضوح مشاهده کرد.

فروغ پس از جدایی از شاپور راهی اروپا شد و در آنجا زبان‌های ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی را آموخت. سفر فروغ به کشورهای اروپایی و آشنایی‌اش با فرهنگ و هنر آن کشورها، نگرش فروغ را دگرگون کرد و او با دیدگاهی تازه به کشور بازگشت.

دوران اوج و درخشش فروغ فرخزاد

فروغ با ابراهیم گلستان آشنا شد و رابطه‌اش با او از پرسروصداترین بخش‌های زندگی او بوده که تا به امروز نیز فراموش نشده است و هرازگاهی درباره‌اش حرف‌هایی گفته می‌شود. به هر حال، تأثیر بسزای این دو بر زندگی و تفکر یکدیگر انکارناپذیر است.

آشنایی با گلستان، پای فروغ را به دنیای سینما باز کرد. او در مؤسسه گلستان، تدوین را آموخت و فیلم «یک آتش» را تدوین کرد. در آن زمان، فیلم کوتاهی به‌نام «خواستگاری» به‌سفارش مؤسسه ملی فیلم کانادا توسط «سازمان فیلم گلستان» ساخته شد که فروغ در این فیلم هم دستیار کارگردان بود و هم بازیگر. او پس از مدتی به‌هزینه سازمان فیلم گلستان به انگلستان سفر کرد تا در آنجا دوره‌های فیلم‌سازی را بگذراند و در نهایت در سال ۱۳۴۱ مستند خود به‌نام «خانه سیاه است» را ساخت.

فیلم «خانه سیاه است» درباره جذام‌خانه بابا باغی در تبریز و زندگی جذامیان بود. در زمان ساخت این فیلم، فروغ با خانواده‌ای در جذام‌خانه آشنا شد. او فرزند کوچک آنها به‌نام حسین منصوری را به فرزندخواندگی پذیرفت و با خود به تهران آورد.

فعالیت فروغ فرخزاد در حوزه فیلم‌سازی نیز مانند اشعارش موفقیت‌آمیز بود و او توانست در زمستان سال ۱۳۴۲ در جشنوراه بین‌المللی فیلم کوتاه اوبرهاوزن، جایزه بهترین فیلم را از آن خود کند. فروغ همکاری با ابراهیم گلستان را در ساخت فیلم‌های دیگر ادامه داد و پس از کسب این موفقیت‌ها، وارد تئاتر شد. او در نمایشنامه «شش‏ شخصیت در جست‌وجوی نویسنده» اثر لوئیجی‏ بیرآندللو به‌کارگردانی پری صابری بازی کرد و در آنجا هم درخشید.

غروب زودهنگام

دوران اوج و درخشش فروغ با مرگی زودهنگام به پایان رسید. هرچند به‌گفته ابراهیم گلستان او ۲ بار تجربه خودکشی نافرجام داشت، مرگ او به شکل دیگری رقم خورد. او در روزی زمستانی در حال رانندگی بود که پس از تصادف با ماشینی دیگر، از مسیر منحرف شد و سرانجام در ۳۲سالگی (۲۴ بهمن سال ۱۳۴۵) جان خود را از دست داد.

تعدادی از شاعران معروف و هم‌عصر فروغ از جمله شاملو و مهدی اخوان ثالث مرثیه‌هایی برای او سروده‌اند. همچنین مشهور است که سهراب سپهری شعر «دوست» را در سوگ فروغ فرخزاد سروده است.

جهان‌بینی و سبک اشعار فروغ فرخزاد

فروغ فرخ‌زاد در اشعارش زنی جسور را به تصویر می‌کشد، تصویری که با تصویر زن در جامعه آن روزها و چه‌بسا جامعه امروزی در تعارض بود. او از عشق سخن می‌گفت، آن هم در جامعه‌ای که صحبت درباره عشق از طرف زنان پذیرفته نبود. او در آثارش زنی را به تصویر کشیده است که روی بایدها و نبایدهای تعیین‌شده از سمت جامعه پا می‌گذارد.

یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته شعر فروغ زبان ساده و قابل‌فهم آن است. فروغ بسیار زیبا کلماتی ساده را کنار هم چیده و مفاهیمی لطیف و در عین حال عمیق خلق کرده است. محتوای اشعار فروغ به‌سادگی درک می‌شوند و می‌توان با آنها همذات‌پنداری کرد، چنانکه گویی مخاطب خودش آن مفاهیم را تجربه کرده است و می‌تواند آنها را به‌راحتی تصور کند.

شعر فروغ از نوجوانی تا آخرین روزهای زندگانی‌اش به‌مرور به پختگی رسیده است. این پختگی حاصل تجربیات مختلف فروغ، فراز و نشیب‌های بی‌شمار زندگی او و دگرگونی نگاهش در بستر اتفاقاتی است که از سر گذرانده. چنانکه بسیاری از افراد ۲ مجموعه آخر فروغ، یعنی «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» را پخته‌تر از آثار قبلی او و بهترین مجموعه اشعارش می‌دانند.

اشعار فروغ به زبان‌های مختلفی از جمله عربی، آذری، انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، ترکی و کردی ترجمه شده است و در سراسر دنیا مخاطب دارد.

نگاهی به آثار فروغ فرخزاد

آثار فروغ را می‌توان به ۳ دسته تقسیم‌ کرد:

• فیلم‌های فروغ؛
• نوشته‌های فروغ؛
• اشعار فروغ.

در خصوص فیلم‌هایی که فروغ در ساخت آنها نقش داشته است پیش از این صحبت کردیم. او نمایشنامه «ژان مقدس» اثر برنارد شاو را ترجمه کرد که قرار بود اجرا شود و خود فروغ نیز در آن بازی کند. فیلمنامه‌ای نوشت که هیچ‌گاه ساخته نشد و سیاحت‌نامه هنری میلر در یونان را به‌اسم «ستون سنگی ماروسی» ترجمه کرد که این اثر هم به چاپ نرسید.

از فروغ ۵ مجموعه شعر باقی مانده است که ۴ مجموعه در زمان حیات فروغ و به دست خودش منتشر شدند و ۱ مجموعه هم چندین سال پس از درگذشت فروغ به چاپ رسید. در ادامه با هریک از این مجموعه‌ها بیشتر آشنا می‌شوید.

۱. اسیر

فروغ فرخزاد اولین دفتر اشعار خود را با نام «اسیر» در سال ۱۳۳۱، یعنی زمانی که تنها ۱۸ سال داشت، منتشر کرد. «اسیر» شامل ۴۳ قطعه شعر بود.

فروغ در این مجموعه، کاملا بی‌پروا از احساسات زنانه خود گفته است. او در این کتاب، بارها و بارها به احساسات پرشور عاشق به معشوق پرداخته است. فروغ در «اسیر»، خود را اسیر سنت‌ها و محدودیت‌های جامعه دانسته و علیه این محدودیت‌ها قیام کرده است.

۲. دیوار

دومین مجموعه اشعار فروغ «دیوار» نام دارد که شامل ۲۵ قطعه است. این مجموعه در ۲۲سالگی فروغ به چاپ رسید، یعنی در سال ۱۳۳۵ و یک سال پس از جدایی از همسرش پرویز شاپور. در این دفتر، جهان‌بینی فروغ دچار تغییراتی شده و نگاهش تکامل پیدا کرده است. او در «دیوار»، درد و غم را به لایه‌های عمیق‌تری برده و نگاه پخته‌تری به مسائل پیدا کرده است.

۳. عصیان

درست یک سال پس از «دیوار»، سومین مجموعه اشعار فروغ چاپ شد. «عصیان» نام سومین دفتر اشعار فروغ بود. این مجموعه ۱۷ قطعه از آثار فروغ را در بر می‌گیرد. مسیر تکامل و پختگی شعر فروغ در این مجموعه هم ادامه پیدا کرده است.

۴. تولدی دیگر

چهارمین مجموعه منتشرشده از فروغ فرخزاد «تولدی دیگر» نام دارد. «تولدی دیگر» آخرین کتابی است که در زمان حیات فروغ در سال ۱۳۴۲ چاپ و منتشر شد. اشعار این کتاب با اشعار پیشین فروغ به‌کلی متفاوت است. تجربیات فروغ در فاصله سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۲، ارتباط او با ابراهیم گلستان، سفر به اروپا، تجربیاتش در فیلم‌سازی و سایر اتفاقات زندگی شخصی او تأثیر عمیقی بر آثار فروغ گذاشتند و شعر او را به‌سوی تکامل بردند. «تولدی دیگر» به‌ نوعی نشان از تولد دوباره فروغ در جهان ادبیات است.

۵. ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد

آخرین مجموعه اشعار فروغ ۷ سال پس از مرگ او، در سال ۱۳۵۲ منتشر شد. این کتاب شامل ۷ قطعه شعر است که همگی از اشعار ماندگار فروغ هستند. عبارت معروف «تنها صداست که می‌ماند» برگرفته از شعری از فروغ است که در «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» به چاپ رسیده است.

صدا، صدا، تنها صدا

صدای خواهش شفاف آب به جاری‌شدن

صدای ریزش نور ستاره بر جدار مادگی خاک

صدای انعقاد نطفهٔ معنی

و بسط ذهن مشترک عشق

صدا، صدا، صدا، تنها صداست که می‌ماند…

۶. اولین تپش‌های عاشقانه قلبم

«اولین تپش‌های عاشقانه قلبم» مجموعه نامه‌های فروغ فرخزاد به پرویز شاپور است که به کوشش فرزند فروغ و عمران صلاحی گردآوری و منتشر شده است.

۶. دیوان اشعار فروغ فرخزاد

سال‌های اخیر، ناشران مختلفی اقدام به چاپ گزیده یا مجموعه آثار فروغ کرده‌اند. انتشارات مروارید نیز مجموعه آثار فروغ را در قالب دیوانی ۴۵۶صفحه‌ای چاپ و منتشر کرده است.

نوبت شماست

حتما شما هم بارها اشعار مختلف فروغ فرخزاد را خوانده‌اید. لطفا شما نیز یکی از اشعار فروغ را که بیشتر از همه به جانتان نشسته است در قسمت «دیدگاه‌ها» برای ما و سایر مخاطبان بنویسید.