شاید بیماری هاری شیوع زیادی نداشته باشد، اما بسیار خطرناک است. این بیماری ویروسی از طریق گاز یا خراش پنجه حیوانات منتقل می‌شود و اگر درمان نشود، ممکن است کشنده باشد. خوشبختانه با واکسیناسیون به‌موقع، می‌توان از ابتلا به آن پیشگیری کرد. مهم است که راه‌های ابتلا به این بیماری و علائم اولیه‌اش را بدانید. برای آشنایی بیشتر با این بیماری، به خواندن مقاله ادامه دهید.
بیماری هاری چیست؟
هاری عفونتی ویروسی است و معمولا وقتی منتقل می‌شود که حیوان مبتلا فرد را گاز بگیرد. اگر بیمار فوری برای درمان مناسب اقدام نکند، این بیماری معمولا به مرگ منجر می‌شود. ویروس هاری از نوع RNA است و به خانواده ربدوویروس (rhabdovirus) تعلق دارد. این ویروس ۱ تا ۲ روز پس از آلودگی، بدن را درگیر می‌کند و می‌تواند مستقیم وارد سیستم عصبی محیطی شود و به مغز برود. همچنین ممکن است در بافت ماهیچه تکثیر شود و با سیستم ایمنی میزبان برخورد نداشته باشد، اما از محل ارتباط سلول‌های عصبی با ماهیچه به سیستم عصبی وارد شود.
هنگامی که ویروس به سیستم عصبی برسد، باعث التهاب حاد مغز می‌شود که کما و مرگ را به دنبال دارد. ۲ نوع بیماری هاری وجود دارد. نوع اول هاری خشمگین یا التهاب مغزی نام دارد که علائمی مانند بیش‌فعالی و ترس از آب را به همراه خواهد داشت. نوع دوم هاری فلجی یا گنگ است که عموما با علامت فلجی شناخته می‌شود.
روش‌های انتقال هاری
این بیماری بیشتر در کشورهایی شایع است که تعداد زیادی سگ ولگرد دارند و ۹۵درصد موارد شیوع در آسیا و آفریقا رخ می‌دهند. ویروس هاری از طریق بزاق منقل می‌شود، پس این بیماری افرادی را مبتلا می‌کند که حیوانی آلوده گازشان گرفته باشد. همچنین اگر بزاق حیوان آلوده وارد زخم باز یا غشایی مخاطی مانند چشم یا دهان شود، فرد را به این بیماری مبتلا می‌کند. البته این ویروس نمی‌تواند از پوست سالم عبور کند.
در بیشتر کشورها، این بیماری بر اثر گاز سگ رخ می‌دهد، اما حیوانات دیگری مانند خفاش، راسو، روباه، شغال و راکون نیز می‌توانند ناقل باشند. هر پستانداری می‌تواند هاری را منتقل کند، اما پستانداران کوچکی مثل جونده‌ها به‌ندرت ناقلش هستند.
علائم هاری
پس از ابتلا به بیماری هاری انسان در ۵ مرحله علائم را مشاهده می‌کند:
- دوره نفهتگی یا دوره کمون هاری؛
- علائم اولیه؛
- دوره حاد عصبی؛
- کما؛
- مرگ.
۱. دوره کمون هاری
در دوره نهفتگی یا کمون، هنوز علائم بیماری ظاهر نشده‌اند. این دوره معمولا ۲ تا ۳ ماه طول می‌کشد، اما ممکن ۱ هفته تا ۱ سال نیز ادامه داشته باشد. طول این دوره به محل ورود ویروس به بدن و تعداد ویروس ارتباط دارد. هرچه محل گازگرفتگی به مغز نزدیک‌تر باشد، علائم زودتر ظاهر می‌شوند.
زمانی که علائم ظاهر شوند، هاری معمولا کشنده است. کسی که در معرض این ویروس قرار گرفته است باید فوری به پزشک مراجعه کند و منتظر بروز علائم نباشد.
۲. علائم اولیه
علائم اولیه بیماری به آنفولانزا شباهت دارند و عبارت‌اند از:
- تب ۳۸ درجه یا بیشتر؛
- سردرد؛
- اضطراب؛
- احساس کلی بیماری؛
- گلودرد یا سرفه؛
- تهوع و استفراغ؛
- درد محل گازگرفتگی.
۳. دوره حاد عصبی
در این دوره، علائم عصبی ایجاد می‌شوند که عبارت‌اند از:
- گیجی و پرخاش؛
- فلجی موضعی؛
- لرزش ماهیچه غیرارادی؛
- خشکی ماهیچه‌های گردن؛
- تشنج؛
- تنفس سریع یا اختلال در تنفس؛
- ترشح بیش از حد بزاق؛
- کف‌کردن دهان؛
- ترس از آب یا هیدوفوبیا؛
- توهم و کابوس و بی‌خوابی؛
- ترس از نور.
در انتهای این دوره، تنفس سریع و نامنظم می‌شود.
۴. کما و مرگ
فرد ممکن است وارد کما شود. بیشتر افراد پس از ۳ روز فوت می‌کنند. در دوره کما، فرد مبتلا حتی با درمان‌های حمایتی نیز زنده نمی‌ماند.
چرا افراد مبتلا به هاری از آب می‌ترسند؟
افراد مبتلا به این بیماری دچار هیدروفوبیا یا ترس از آب می‌شوند. دلیلش این است که این عفونت باعث انقباض یا اسپاسم شدید گلو هنگام قورت‌دادن می‌شود و حتی فکر بلعیدن آب نیز می‌تواند این اسپاسم‌ها را ایجاد کند. این مسئله باعث می‌شود که به نظر برسد فرد از آب می‌ترسد.
تشخیص هاری
در حال حاضر آزمایشی وجود ندارد که ابتلا به این بیماری را پیش از بروز علائم مشخص کند. به همین دلیل اگر حیوان وحشی یا مشکوک به هاری کسی را گاز بگیرد، پزشک برای پیشگیری درمان هاری را برای آن فرد توصیه می‌کند. چون این بیماری می‌تواند کشنده باشد، درمان در سریع‌ترین زمان ممکن تجویز می‌شود.
البته اگر حیوان مشکوک به هاری مرده باشد، می‌توان با نمونه‌برداری از مغزش ابتلا به این عفونت را تأیید یا رد کرد. حتی اگر حیوان علائمی نداشته باشد، بخش کنترل حیوانات می‌تواند با کشتنش امکان نمونه‌برداری از مغز را فراهم کند.
درمان هاری
برای درمان هاری انسان، زمان حرف اول را می‌زند. اگر فرد در معرض ابتلا قرار گرفته باشد، باید به‌سرعت درمان را به صورت پیشگیرانه دریافت کند. این نوع درمان را درمان پیشگیرانه پس از برخورد (Post-exposure prophylaxis) می‌نامند و مانع ورود ویروس به سیستم عصبی مرکزی می‌شود. برای درمان پیشگیرانه پس از برخورد، این اقدامات ضروری هستند:
- شست‌وشوی محل زخم که باید فوری و کامل باشد. لازم است زخم حداقل ۱۵ دقیقه با آب و صابون، شوینده، بتادین یا سایر ترکیبات کشنده ویروس شسته و آبکشی شود.
- دریافت دوز کامل واکسن هاری که با استانداردهای سازمان بهداشت جهانی تطابق داشته باشد.
- دریافت امیونوگلوبین‌های هاری (RIG) در صورت لزوم.
انواع درمان پیشگرانه پس از برخورد
بر اساس میزان و نوع برخورد با حیوان مشکوک به هاری، درمان‌های پیشگیرانه مختلفی پیشنهاد می‌شوند:
- لیس‌زدن پوست سالم: در این صورت فقط لازم است پوست آلوده شسته شود.
- ایجاد خراش‌های کوچک و بدون خونریزی: شستن فوری زخم و دریافت واکسن ضروری است.
- یک یا چند گازگرفتگی یا خراش، آلودگی غشای مخاطی یا زخم با بزاق حیوان، تماس با خفاش: باید زخم فوری شسته شود، واکسن تزریق شود و امیوگلوبین‌های هاری نیز به بیمار داده شوند.
این عوامل خطر ابتلا به هاری در گروه‌های ۲ و ۳ را بیشتر می‌کنند:
- اگر پستانداری که فرد را گاز گرفته است از گونه‌های ناقل هاری باشد؛
- برخورد در مکانی صورت بگیرد که هاری هنوز در آن ریشه‌کن نشده است؛
- حیوان مریض به نظر برسد یا رفتاری غیرعادی داشته باشد؛
- زخم یا غشای مخاطی با بزاق حیوان آلوده شود؛
- حیوان بی‌دلیل فرد را گاز بگیرد؛
- حیوان واکسن هاری دریافت نکرده باشد.
پیشگیری از هاری
۱. ریشه‌کن‌کردن هاری در سگ
این بیماری با واکسیناسیون قابل‌پیشگیری است. واکسیناسیون سگ‌ها یکی از مؤثرترین روش‌های پیشگیری از ابتلای انسان‌ها به هاری است. واکسیناسیون سگ‌ها باعث کاهش مرگ‌ومیر ناشی از هاری می‌شود و نیاز به درمان پیشگیرانه پس از برخورد را نیز کاهش می‌دهد.
۲. افزایش آگاهی درباره هاری و پیشگیری از گازگرفتن سگ
کودکان و بزرگ‌سالان باید نحوه رفتار با سگ و روش‌های پیشگیری از گازگرفته‌شدن را بیاموزند. این کار می‌تواند خطر ابتلای انسان‌ها به این بیماری و هزینه درمان زخم ناشی از گازگرفتگی سگ را کاهش دهد. افزایش آگاهی درباره پیشگیری از هاری یعنی افراد روش‌های نگهداری درست از حیوان خانگی خود، پیشگیری از گازگرفته‌شدن توسط سگ‌ها و اقدامات ایمنی فوری پس از گازگرفته‌شدن را بیاموزند.
۳. ایمن‌سازی افراد در برابر بیماری
انسان‌ها نیز می‌توانند با واکسینه‌شدن، در برابر هاری ایمن شوند. معمولا واکسیناسیون پس از برخورد با ویروس صورت می‌گیرد و افرادی که با ویروس تماس نداشته‌اند، به‌ندرت واکسینه می‌شوند. این نوع واکسیناسیون برای افرادی مناسب است که شغل‌های پرخطر دارند، مثلا در آزمایشگاه با ویروس زنده هاری یا ویروس‌های مشابه سروکار دارند. همچنین افرادی که وظیفه کنترل حیوانات و جنگلبانی را بر عهده دارند در معرض ابتلا هستند.
واکسیناسیون پیش از برخورد می‌تواند برای افرادی که به‌دلیل فعالیت‌های شخصی در معرض ویروس هاری قرار می‌گیرند نیز انجام شود، مثلا افرادی که زیاد سفر می‌کنند و در فضای باز می‌خوابند. کودکانی که در مناطقی با شیوع زیاد هاری زندگی می‌کنند نیز در اولویت واکسیناسیون هستند، زیرا ممکن است با حیوانات بازی کنند یا در صورت گازگرفته‌شدن، آن را گزارش نکنند.
روش‌های حفاظت فردی
- واکسیناسیون حیوانات خانگی: مهم است که به نوبت‌های واکسیناسیون گربه‌ها، سگ‌ها، راسوها، موش‌خرماها و سایر حیوانات اهلی توجه و هر نوبت را به‌موقع تزریق کنید.
- محافظت از حیوانات خانگی کوچک: بعضی حیوانات کوچک نمی‌توانند واکسینه شوند، پس نباید بگذارید با حیوانات وحشی تماس داشته باشند.
- گزارش حیوانات ولگرد: در صورت برخورد با حیوانات ولگرد، باید با واحد کنترل حیوانات شهرداری یا پلیس تماس بگیرید.
- دوری از حیوانات وحشی: حیواناتی که به هاری مبتلا هستند کمتر احتیاط می‌کنند و ممکن است به شما نزدیک شوند.
- جلوگیری از ورود خفاش به خانه: بهتر است راه ورود خفاش‌ها به خانه را ببندید و در صورت مشاهده خفاش‌ها در خانه، از فردی متخصص برای بیرون‌کردنشان کمک بگیرید.
سخن پایانی
هاری ویروسی کشنده است که می‌تواند از طریق بزاق حیوانات آلوده منتقل شود. مهم‌ترین نکته برای درمان این ویروس، سرعت‌عمل است. اگر فردی که در معرض ابتلا به هاری قرار گرفته است فوری و پیش از شروع علائم واکسن و امیونوگلوبین دریافت کند، به این بیماری مبتلا نخواهد شد. اما شروع علائمی مشابه علائم آنفولانزا، معمولا منجر به علائم عصبی، کما و مرگ می‌شود. همچنین خوب است که نکات مربوط به پیشگیری از این بیماری را بدانید و از نزدیک‌شدن به حیوانات ولگرد اجتناب کنید.
