یکی از اقداماتی که می‌تواند جان بیمار را هنگام خونریزی‌های شدید نجات دهد، بستن تورنیکت (تورنیکه)، گارو یا شریان‌بند است. هر کسی می‌تواند در مواقع اضطراری با وسایلی ساده تورنیکت درست کند و از آن بهره ببرد. هرچند این راه‌حل موقتی است، برای حفظ فرد تا رسیدن کمک‌های پزشکی بسیار مفید خواهد بود. به همین دلیل توصیه می‌کنیم به خواندن این مقاله ادامه دهید تا با کاربردها و روش بستن تورنیکت آشنا شوید.
تورنیکت چیست؟
تورنیکت نواری محکم است که برای قطع‌کردن خونریزی زخم‌های جدی، مثلا زخم گلوله، دور دست یا پا بسته می‌شود. این کار با اعمال فشار بر اندامی که دچار جراحت شده است، جریان خون شریان را محدود می‌کند و سرعت خونریزی را کاهش می‌دهد تا آمبولانس برسد و کادر درمان اقدامات لازم را انجام دهند. در مواقع اورژانسی، ممکن است تورنیکت اندام فرد یا حتی جان او را نجات بدهد.
در حالت ایدئال، باید فردی تورنیکت را ببندد که کمک‌های اولیه بلد است، اما بهتر است همه روش استفاده از تورنیکت را بلد باشند و تا در صورت لزوم، با این مهارت ساده اما مهم زندگی افراد را نجات دهند. البته این ابزار فقط هنگامی مؤثر است که به‌درستی استفاده شود، پس برای یادگرفتن روش استفاده از آن با ما همراه باشید.
چه زمان باید از تورنیکت استفاده کنیم؟
هنگام خونریزی شدید و شرایط مرگ و زندگی، استفاده درست از تورنیکت می‌تواند خونریزی را قطع کند و شرایط فرد آسیب‌دیده را تا رسیدن کادر پزشکی پایدار نگه دارد. موقعیت‌های اضطراری‌ای که در آنها فرد غیرمتخصص باید از تورنیکت استفاده کند عبارت‌اند از:
- تصادف‌های رانندگی؛
- زخم گلوله؛
- بریدگی‌های عمیق؛
- اندام‌های له‌شده (مثلا بر اثر حادثه‌های محل کار).
انواع تورنیکت
اگر در بخش فوریت‌های پزشکی مشغول به کار باشید یا جزو کادر درمان باشید، با تورنیکت یا گارو آشنایی دارید، اما بیشتر شهروندان به تورنیکت پزشکی دسترسی ندارند و باید از ابزارهای دیگری استفاده کنند. در شرایط اورژانسی نیز ممکن است به تورنیکت دسترسی نداشته باشید و مجبور شوید برای مهار خونریزی، خودتان تورنیکت درست کنید. بر اساس تحقیقات، تورنیکت‌های خانگی در ۶۰درصد موارد مؤثرند. شاید این آمار خیلی امیدوارکننده نباشد، اما هر تلاشی برای قطع‌کردن خونریزی ارزشمند است.
برای ساختن تورنیکت ۲ چیز نیاز دارید: یک بانداژ و یک استوانه باریک که به‌جای اهرم استفاده کنید (مانند یک خودکار یا یک تکه چوب). البته می‌توانید از حوله یا لباس نیز استفاده کنید. در ادامه، انواع تورنیکت را معرفی کرده‌ایم.
۱. تورنیکت بالینی
این نوع تورنیکت یا گارو یک نوار کشی ساده است که در بیمارستان برای مداخله و تشخیص پزشکی استفاده می‌شود. معمولا برای دسترسی به وریدهای محیطی و خون‌گرفتن از این نوع شریان‌بند استفاده می‌شود. تورنیکت بالینی فشار کمی دارد و برای قطع‌کردن خونریزی شریانی مناسب نیست.
۲. تورنیکت جراحی
این نوع تورنیکت هنگام جراحی اندام‌های محیطی استفاده می‌شود و معمول‌ترین نوع آن بازوبندی بادکردنی است که می‌تواند فشار کافی برای کاهش جریان خون ایجاد کند. در صورت نیاز نیز فشار آن به‌راحتی کم می‌شود. به‌جز جراحان، تیم فوریت‌های پزشکی هم در موارد اورژانسی از تورنیکت جراحی استفاده می‌کند. البته این وسیله تخصصی است و بیشتر افراد به آن دسترسی ندارند.
۳. تورنیکت اورژانسی
این تورنیکت‌ها به تیم‌های فوریت پزشکی، بهدار ارتش و تیم‌های نجات داده می‌شوند، اما بعضی افراد که دوست دارند برای هر شرایطی آماده باشند نیز آن را دارند. این شریان‌بندها نوارهایی سبک، محکم و مقاوم‌اند که می‌توانند خونریزی شریانی را قطع کنند.
آموزش مرحله‌به‌مرحله استفاده از تورنیکت
برای استفاده از تورنیکت در شرایط اضطراری لازم نیست مدرکی داشته باشید، اما باید روش درست این کار را بدانید. البته اولین اقدام ضروری در هر شرایط اضطراری، زنگ‌زدن به اورژانس است. پس از این کار، می‌توانید به فرد آسیب‌دیده رسیدگی کنید. به خاطر داشته باشید که نمی‌توانید از تورنیکت برای جراحت‌های سر یا تنه استفاده کنید. در این شرایط، باید با پارچه‌ای که خون را جذب می‌کند به زخم فشار وارد کنید و خونریزی را آهسته یا قطع کنید.
استفاده از تورنیکت فقط روشی برای خریدن زمان تا رسیدن آمبولانس است. اگر خونریزی فرد آسیب‌دیده مهار نشود و آمبولانس نزدیک نباشد، ممکن است پیش از رسیدن آمبولانس، فرد بر اثر خونریزی جان خود را از دست بدهد. بنابراین بستن اندام برای قطع جریان خون عملی موقتی است، اما اگر درست انجام شود خونریزی را کند یا قطع می‌کند.
۱. پیداکردن محل خونریزی
پیش از بستن تورنیکت، باید اول محل خونریزی را پیدا کنید. در بعضی موارد، مثلا قطع کامل یا تقریبا کامل اندام، محل خونریزی کاملا مشخص است. بعضی جراحت‌ها هم ممکن است ابتدا مشخص نباشند، مخصوصا اگر گردوخاک، لباس پاره یا اشیای دیگری آن را از دید پنهان کرده باشند.
در صورت امکان، بهتر است فرد مجروح دراز بکشد. این‌طوری آسان‌تر می‌توانید او را از سر تا پا معاینه کنید. باید آرامش خود را حفظ کنید و تمرکز داشته باشید. هرچه سریع‌تر منبع خونریزی را پیدا کنید، بهتر است.
۲. محل زخم را فشار دهید
هنگامی که منبع خونریزی را پیدا کردید، به زخم فشار مستقیم وارد کنید. بیشتر خونریزی‌ها با فشار مهار می‌شوند. یک پارچه تمیز و جاذب (مانند گاز یا پارچه پنبه‌ای) بردارید و آن را روی زخم بگذارید و محکم فشار دهید. هدف این است که زخم را بسته نگه دارید و باعث لخته‌شدن خون شوید، زیرا خونی که آزادانه جریان دارد لخته نمی‌شود. اگر پارچه یا گاز شما کاملا خیس شد، یک لایه دیگر اضافه کنید و لایه قبلی را بر ندارید. برداشتن بانداژ خونی از روی زخم، همه فاکتورهای انعقادی را از بین می‌برد و باعث شروع دوباره خونریزی می‌شود.
اگر خونریزی با اعمال فشار کند یا قطع نشد، باید از تورنیکت استفاده کنید. اگر فرد آسیب‌دیده بیدار و هوشیار است، به او اطلاع دهید که می‌خواهید برای او شریان‌بند ببندید. او باید بداند که بستن تورنیکت می‌تواند بسیار دردناک باشد. به فرد بگویید که شاید تورنیکت دردناک باشد، اما می‌تواند اندام یا حتی جانش را نجات دهد. البته حتی اگر از تورنیکت استفاده کردید، باید بانداژ اولیه را روی زخم باقی بگذارید، زیرا باعث لخته‌شدن خون می‌شود. همچنین در صورت امکان، اندام را بالا نگه دارد.
۳. تورنیکت را ببندید
اگر تورنیکت پزشکی حرفه‌ای در دسترس دارید عالی است، اما معمولا این‌طور نیست و باید خودتان یک شریان‌بند درست کنید. شریان‌بندی قوی درست کنید که برای بستن دور اندام آسیب‌دیده به‌قدر کافی محکم باشد. گزینه‌های خوب برای درست‌کردن شریان‌بند عبارت‌اند از:
- کراوات؛
- دستمال‌سر؛
- کمربند چرمی؛
- بند کیف؛
- جوراب بلند؛
- لباس پنبه‌ای.
برای کاهش فشار به پوست، باید تورنیکت انتخابی حداقل ۲٫۵ سانتی‌متر پهنا داشته باشد، اما پهنای ۵ تا ۷ سانتی‌متر ایدئال است. اگر تورنیکت برای یک انگشت است، می‌توانید از تورنیکت‌های باریک‌تر استفاده کنید، اما از نخ، نخ دندان یا سیم استفاده نکنید.
تورنیکت باید روی پوست برهنه قرار بگیرد، پس باید هر لباسی را که نزدیک زخم است پاره یا خارج کنید. سپس پارچه، حوله یا هر نوع تورنیکتی را که اطراف خود دارید ۵ سانتی‌متر بالای محل جراحت ببندید. اگر تورنیکت شما به‌اندازه کافی بلند است، آن را چندین بار دور اندام بپیچید. بهتر است تورنیکت روی قسمتی از اندام باشد که به قلب نزدیک‌تر است. مثلا اگر جراحت پایین زانو یا آرنج است، آن را بالای مفصل ببندید. توجه کنید که شریان‌بند هیچ‌گاه نباید روی مفصل باشد.
۴. از یک اهرم استفاده کنید
بعد از بستن شریان‌بند، لازم است یک اهرم برای پیچاندن و محکم‌ترکردن تورنیکت اضافه کنید. هر چیزی می‌تواند به‌جای اهرم استفاده شود، البته به‌شرطی که برای نگه‌داشتن شریان‌بند به‌اندازه کافی قوی باشد و در جای خود محکم شود. مثلا می‌توانید از خودکار یا مداد، شاخه یا قاشق به‌جای اهرم استفاده کنید.
اهرم را روی گره بگذارید و سپس انتهای تورنیکت را دور آن ببنیدید. اهرم را بچرخانید تا فشار را بیشتر کنید. حواستان به خونریزی باشد و به کندشدن آن دقت کنید. باید تا زمانی که خونریزی قطع شود یا کاهش یابد به چرخاندن اهرم ادامه دهید. هنگامی که خونریزی قطع یا کند شد، اهرم را با بستن یک یا دو سر آن به پا یا دست فرد مجروح ثابت کنید.
۵. زمان بگیرید
تورنیکت نباید بیشتر از ۲ ساعت بسته شود. به همین دلیل باید به زمان بستن تورنیکت دقت کنید. همچنین باید این زمان را به تیم فوریت‌های پزشکی و کادر درمان اطلاع دهید. می‌توانید زمان را روی پیشانی یا محل دیگری از بدن فرد بنویسید تا مطمئن شوید که تیم پزشکی از زمان بستن تورنیکت مطلع‌اند.
اگر تورنیکت مدت زیادی بسته باشد، اندام به‌علت دریافت‌نکردن خون دچار مرگ بافت می‌شود. با ایجاد مرگ بافت یا نکروز، احتمال قطع اندام وجود دارد. اگر فکر می‌کنید که رسیدن تیم پزشکی پیش از ۲ ساعت طول می‌کشد، علاوه بر بالا نگه‌داشتن اندام، دمای آن را با یخ کاهش دهید. این کار آسیب به بافت را به تأخیر می‌اندازد.
اشتباهات شایع هنگام بستن تورنیکت
حتی اگر نحوه استفاده از تورنیکت را بدانید، ممکن است مرتکب اشتباهاتی شوید. همچنین در شرایط اضطراری ممکن است به امکانات لازم دسترسی نداشته باشید و نتوانید تمرکز کنید. چند نمونه از اشتباهات احتمالی هنگام بستن تورنیکت عبارت‌اند از:
- دیر اقدام‌کردن: اگر می‌خواهید تورنیکت مؤثر باشد، باید سریع خونریزی شدید را قطع کنید. اگر فرد مجروح خون زیادی از دست بدهد، ممکن است دچار شوک شود.
- شل‌بستن تورنیکت: تورنیکت شل مؤثر نیست، زیرا جریان خون شریانی را قطع نمی‌کند.
- نبستن تورنیکت دوم: معمولا ۱ تورنیکت برای مهار خونریزی شدید کافی است، اما ممکن است فردی که دست بزرگی دارد، به ۲ تورنیکت نیاز داشته باشد.
- شل‌کردن تورنیکت: شل‌وسفت‌کردن تورنیکت به‌جای همیشه سفت نگه‌داشتن آن، باعث می‌شود که خون به زخم برگردد. اگر خون به محل زخم برگردد، ممکن است به رگ‌های خونی آسیب وارد کند.
- بستن تورنیکت به مدت طولانی: شریان‌بند نباید بیشتر از ۲ ساعت بسته شود. اگر مدت بیشتری روی اندام باقی بماند، می‌تواند به ماهیچه، اعصاب و رگ‌های خونی آسیب دائمی وارد کند.
- استفاده از اقلام اشتباه: مثلا استفاده از سیم می‌تواند پوست را زخم کند که نه‌تنها خونریزی را قطع نمی‌کند، بلکه باعث درد یا آسیب بیشتر نیز می‌شود.
سخن پایانی
اگر روش استفاده از تورنیکت را بدانید، در شرایط اورژانسی می‌توانید زندگی افراد را نجات دهید. با اینکه بهتر است بستن شریان‌بند فقط توسط افراد حرفه‌ای انجام شود، هر کسی با امکانات مناسب و دانش کافی می‌تواند این کار ساده اما فوق‌العاده مؤثر را انجام دهد. هرچقدر اطلاعات بیشتری درباره روش بستن تورنیکت داشته باشید، کمتر دچار اشتباه می‌شوید و می‌توانید به بهترین شکل ممکن خونریزی‌های جدی را مهار کنید.
