تابه‌حال به کودکان هنگام تقلید از بزرگترها دقت کرده‌اید؟ دیده‌اید که چطور سعی می‌کنند کارهای پدر و مادرشان یا بزرگ‌ترهای دیگر را تقلید کنند؟ پژوهشگران حوزه رشد سال‌هاست که درباره اسرار رشد ذهنی و جسمی انسان در مراحل مختلف زندگی تحقیق می‌کنند. آلبرت بندورا یکی از این پژوهشگران است، روانشناسی که یکی از مشهورترین نظریات یادگیری را مطرح کرده است. در این مقاله نظریه یادگیری اجتماعی، مراحل و مفاهیم اصلی آن و نقاط ضعف و قوتش را بررسی می‌کنیم.
نگاهی به زندگی آلبرت بندورا
آلبرت بندورا در سال ۱۹۲۵ میلادی در آلبرتای کانادا متولد شد. او زمانی که دانشجوی زیست‌شناسی بود، به روانشناسی علاقه پیدا کرد. بنابراین تغییر رشته داد و در نهایت در سال ۱۹۵۲ دکتری خود در روانشناسی بالینی را از دانشگاه آیوا دریافت کرد. در دهه ۶۰ میلادی، بندروا با نظریه یادگیری اجتماعی به شهرت رسید. موفقیت‌های او در حوزه کاری و پژوهشی باعث شد تا در سال ۱۹۷۴ میلادی رئیس انجمن روانشناسی آمریکا شود.
نظریه یادگیری اجتماعی چیست؟
یادگیری یعنی در تعامل با محیط، دانش و رفتار خود را تغییر دهیم تا عملکرد خود را بهتر کنیم. بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی بندورا، ما در تعامل با دیگران در یک بستر اجتماعی یاد می‌گیریم. ما با مشاهده و جذب و تقلید رفتار دیگران هنگامی که تجربه‌ای مثبت رخ می‌دهد، می‌آموزیم که همان کارها را تکرار کنیم. همچنین ممکن است که هنگام مشاهده عواقب یک کنش، آن را درس عبرت کنیم و در آینده از انجام کاری با عاقبت مشابه پرهیز کنیم.
بندورا با نظر رفتارگرایان درباره شرطی‌سازی موافق بود، یعنی اینکه موجودات زنده از جمله انسان هنگام مشاهده کنشی منجر به پاداش، آن را می‌آموزند و تکرارش می‌کنند. البته آنچه بندورا به این نظریه اضافه کرد، مهم‌تر است:
- فرایندهای میانجی شناختی بین محرک و واکنش صورت می‌گیرد.
- رفتار از طریق مشاهده محیط آموخته می‌شود.
بنابراین عوامل محیطی و شناختی هر دو بر یادگیری و رفتار فرد تأثیر دارند. آنچه بندورا انجام داد، تلفیق نظریه رفتارگرایان با شناخت‌گرایان بود.
بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی، ما رفتارهای جدید را با ترکیب تقویت و تقلید می‌آموزیم. تقویت یعنی پاسخی که پس از کنش خود دریافت می‌کنیم. این پاسخ ممکن است مثبت (تقویت‌کننده) یا منفی (سرکوب‌کننده) باشد. تقلید نیز به‌معنای بازتولید آن چیزی است که از طریق مشاهده درک کرده‌ایم.
مراحل یادگیری در نظریه یادگیری اجتماعی
نظریه بندورا چارچوب مشخصی برای چگونگی یادگیری ارائه کرده است. در این نظریه ۳ عامل مهم با تأثیرات متقابل بر هم وجود دارند: محیط، عوامل فردی، عوامل رفتاری.
طبق این نظریه، ما در مراحل مختلف زندگی طی این فرایند از یکدیگر می‌آموزیم:
- مشاهده: ما رفتارهای دیگران را مشاهده می‌کنیم.
- تقلید: پس از مشاهده، رفتارها را جذب (درونی‌سازی) و تقلید می‌کنیم.
- مدل‌سازی: در صورتی که مرجع تقلید به ما شبیه‌تر یا از نظر عاطفی نزدیک‌تر باشد، احتمال تقلید ما بیشتر است.
رفتارگرایان معتقدند یادگیری باید منجر به تغییر رفتار شود. این در حالی است که طرف‌داران نظریه یادگیری اجتماعی بر نقش شناخت در یادگیری اشاره می‌کنند، به‌گونه‌ای که می‌توان چیزی را بدون مشاهده رفتار نیز آموخت.
نقش شناخت در نظریه یادگیری اجتماعی
بندورا پیشنهاد کرد که مدل‌سازی و یادگیری به ۴ فرایند میانجی وابسته است. به عبارت دیگر، برای تحقق یادگیری باید این ۴ فرایند شناختی طی شوند تا یادگیری اجتماعی تحقق یابد.
۱. توجه
ما باید به مدل که قرار است مرجع تقلید ما باشد، توجه کنیم. هرچه رفتار مدل قابل‌درک‌تر باشد یا مدل به ما از نظر عاطفی و ظاهری نزدیک‌تر باشد، توجه ما به آن بیشتر خواهد بود.
۲. حفظ‌کردن
ما باید بتوانیم آنچه را مشاهده کرده‌ایم، به یاد آوریم. بدون این توانایی شناختی، مدل‌سازی ناکام می‌ماند.
۳. بازتولید
باید توانایی تقلیدکردن آنچه مشاهده شده را داشته باشیم. مثلا شاید کودک نتواند حرکات ورزشکاری حرفه‌ای را به‌درستی تقلید کند. بنابراین توانایی فردی ما در کیفیت بازتولید رفتار نقش دارد.
۴. انگیزه
ما باید انگیزه کافی برای نشان‌دادن آنچه را آموخته‌ایم داشته باشیم. بدون انگیزه، رفتار آموخته‌شده تکرار نخواهد شد.
در سال ۲۰۱۸ با بررسی تعدادی از دانش‌آموزان، درستی این ۴ مرحله اثبات شد. آنها چگونگی توجه‌کردن به الگو‌های خود، حفظ‌کردن آنچه آنها انجام می‌دادند و بازتولید و انگیزه خود برای ادامه رفتار را دقیق توصیف کردند.
انواع مدل در نظریه بندورا
در این نظریه، به افرادی که مرجع رفتار دیگران می‌شوند مدل و به فرایند یادگیری از طریق مشاهده رفتار آنها مدل‌سازی گفته می‌شود. بندورا ۳ نوع مدل را در نظریه خود معرفی کرده است که در ادامه هریک را بررسی می‌کنیم.
۱. مدل زنده
مدلی که مرتکب رفتاری می‌شود یا آن را به مشاهده‌گر نشان می‌دهد. پدر و مادر چنین مدل‌هایی هستند.
۲. مدل شفاهی
مدلی که رفتار را برای مشاهده‌گر توضیح می‌دهد یا تشریح می‌کند.
۳. مدل نمادی
شخصیتی واقعی یا خیالی که رفتارها و کنش او از طریق رسانه‌ها منتشر می‌شوند و بسیاری از افراد از آنها تقلید می‌کنند.
کاربردهای نظریه یادگیری اجتماعی بندورا
این نظریه در حوزه‌های گوناگون به کار می‌رود. ما در ادامه، ۳ نمونه از این کاربردها را بررسی می‌کنیم.
۱. جرم‌شناسی
بر اساس این نظریه، رفتارهای خشن از طریق تقویت و تقلید آموخته و بازتولید می‌شوند. بندورا در تحقیقاتش نشان داد که تمایل به خشونت، به‌خصوص در کودکان، با مشاهده رفتارهای خشن دیگران که همراه با پاداش و موفقیت باشد، به‌شدت تقویت می‌شود.
یکی از بحث‌های جالب این نظریه، نقش فیلم‌های خشن در بازتولید خشونت میان مخاطبان است. آیا تماشای فیلم‌های خشن یا در کل خشونت در رسانه‌ها، باعث خشن‌شدن مخاطبان می‌شود؟ برای پاسخ به این پرسش باید متغیرهای زیر را بررسی کنیم:
- آیا خشونت جنبه واقعی دارد یا خیالی؟ مستند‌ها و اخبار معمولا خشونت واقعی‌تری دارند.
- آیا خشونت توجیه می‌شود یا با پاداش همراه است؟
- آیا مخاطبان با شخصیت خشن داستان هم‌ذات‌پنداری می‌کنند؟
- آیا رنج قربانیان خشونت واضح به تصویر کشیده می‌شود؟
با پاسخ به این پرسش‌ها می‌توان درباره محصولات مختلف رسانه‌ای اظهارنظر کرد.
۲. فعالیت‌های آموزشی و مددکاری
این نظریه یادگیری را حاصل مشاهده و تقلید با درنظرگرفتن متغیرهای شناختی می‌داند. بنابراین معلمان و طراحان آموزش بر اساس آموزه‌های این نظریه، روش‌های مختلفی برای یاددادن مسائل درسی به فراگیران طراحی کنند. پدران و مادران نیز به‌عنوان اولین معلمان کودکان نقش مهمی در مدل‌سازی رفتار دارند.
مددکاران اجتماعی نیز که در اجتماع در حوزه‌های گسترده‌ای فعال‌اند، با توجه به این نظریه می‌توانند همچون مدل عمل کنند و زمینه‌ساز تغییر رفتار افرادی شوند که با آنها کار می‌کنند.
۳. یادگیری مهارت‌ها
یادگیری از طریق مدل‌سازی در حوزه آموزش امری جاافتاده است. اما کیفیت این یادگیری محل بحث است. در سال ۲۰۱۸، دانشجویان پزشکی تحقیقی انجام دادند نشان داد بسیاری از آنان یادگیری بر اساس دنبال‌کردن الگو را پیچیده و تصادفی می‌دانند. همین تحقیق ضمن برشمردن چالش‌های این مدل یادگیری، توصیه‌های زیر را برای افزایش یادگیری در این روش پیشنهاد کرد:
- تکرار رفتارها از سوی مدل و در دسترس بودن او.
- ارائه نگرش‌های پشت رفتارهای ظاهری و تشریح حکمت رفتارها.
- ایجاد فرصت برای تکرار رفتار و ارائه بازخورد به یادگیرندگان.
مفاهیم اساسی نظریه یادگیری اجتماعی
۱. انسان‌ها می‌توانند با مشاهده‌کردن بیاموزند
یکی از مهم‌ترین آزمایش‌های تاریخ روانشناسی، آزمایش مشهور عروسک بوبو است. بندروا از فرد بالغی خواست که با بوبو با خشونت رفتار کند. کودکانی در این آزمایش مشغول تماشای این رفتارها بودند. وقتی کودکان اجازه بازی‌کردن با بوبو را پیدا کردند، اکثر آنها نیز با خشونت با بوبو رفتار کردند. این بدان معنا بود که کودکان با مشاهده رفتار خشن، آن را می‌آموختند و تقلید می‌کردند.
این آزمایش سال‌هاست که زمینه‌ساز بحث‌های جنجال‌برانگیز پیرامون رسانه‌ها و نقش آنها در یاددادن خشونت به کودکان بوده است.
۲. وضعیت ذهنی در فرایند یادگیری نقش دارد
بندورا دریافت که تقویت تنها عامل تأثیرگذار بر یادگیری و رفتار نیست. همچنین او فهمید که تقویت همیشه به عوامل بیرونی وابسته نیست. انگیزه‌ها و وضعیت ذهنی ما در فرایند یادگیری نقش دارند. بندورا در توضیف این عوامل درونی، آن را تقوی درونی نامید که شامل احساس رضایت، کسب افتخار و غرور و حس موفقیت است. این بخش از نظریه یادگیری اجتماعی، آن را به نظریات رشد شناختی مانند نظریه پیاژه مرتبط می‌کند.
۳. یادگیری لزوما به تغییر رفتار منجر نمی‌شود
چگونه می‌توان فهمید کسی چیزی را یاد گرفته است؟ برخی مهارت‌ها و کارها را بلافاصله می‌توان ارزیابی کرد. مثلا کودکی پس از مشاهده دوچرخه‌سواری، می‌تواند سوار دوچرخه شود و ما او را ببینیم که دوچرخه‌سواری می‌کند. اما برخی یادگیری‌ها را نمی‌توان بلافاصله و به‌روشنی سنجید.
از سوی دیگر، هر یادگیری‌ای لزوما به تغییر رفتار منجر نمی‌شود. ما می‌توانیم بسیاری چیزها را بیاموزیم بی‌آنکه به آنها عمل کنیم.
نقاط قوت و ضعف نظریه یادگیری اجتماعی بندورا
نظریه بندورا تأثیری عمیق بر نظریات یادگیری و روانشناسی داشت. بااین‌حال مانند هر نظریه دیگری، نقاط ضعف و قوت خودش را دارد. تحقیقات درباره این نظریه همچنان در جریان‌اند و نکات تازه‌ای درباره آن کشف می‌شوند.
نقاط قوت نظریه
- این نظریه بسیار انعطاف‌پذیر است و می‌تواند یادگیری فرد در محیط‌ها و شرایط متفاوت را توضیح دهد.
- این نظریه در حوزه‌های گوناگون به کار رفته است و شواهد محکمی مبنی بر درستی آن در حوزه‌های گوناگون وجود دارد.
- تعیین اهمیت تقویت و نقش احتمالی آن در تقلید یکی از نقاط قوت این نظریه است.
- این نظریه اثبات کرده است که کودکان با مشاهده رفتار پرخاشگرانه در محیط‌های مختلف، میل به خشونت پیدا می‌کنند.
نقاط ضعف نظریه
- این نظریه درباره پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری افراد در قبال اعمالشان صحبتی نمی‌کند. نظریه یادگیری اجتماعی رفتار را صرفا حاصل تقلید می‌داند و به چگونگی پردازش آنچه فرد دیده اشاره‌ای نمی‌کند.
- این نظریه به مراحل رشد بی‌توجه است. بسیاری از مراحل رشد بدون تأثیرپذیرفتن از محیط رخ می‌دهند.
- این نظریه درباره اعمال و رفتار صورت‌گرفته از سوی شخص بدون الگو حرفی نمی‌زند.
- برخی جنبه‌های این نظریه را نمی‌توان به‌سادگی آزمود چراکه از نظر اخلاقی چالش‌برانگیز‌ند.
کلام آخر
همان طور که بندورا گفته است، اگر قرار بود همه‌چیز را با تجربه‌کردن بیاموزیم زندگی بسیار سخت می‌شد. مشاهده‌کردن و یادگرفتن از این طریق نقش مهمی در کسب دانش و مهارت جدید دارد. با مطالعه این نظریه و کاربردهایش می‌توانیم از آن در موقعیت‌های مختلف برای بهبود یادگیری استفاده کنیم.
در افسردگی غم به لایه‌های عمیق زندگی نفوذ کرده و اختلالاتی در احساسات و رفتار شما به‌وجود می‌آورد. اگر احساس افسردگی دارید، حتما با کمک یک روانشناس متخصص مشکل را ریشه‌یابی کنید و برای حل آن راهکار بگیرید.برای ارتباط با مشاور متخصص افسردگی روی دکمه زیر کلیک کنید.
