داروهای روانگردان (Psychotropic) داروهایی هستند که می‌توانند خلق، درک و رفتار را دگرگون کنند. اگر این داروها با روان‌درمانی ترکیب شوند، برای درمان عارضه‌هایی مانند اختلال شخصیت مرزی، اضطراب، اختلال دوقطبی، افسردگی و اسکیزوفرنی بسیار مفید خواهند بود. البته این داروها با مواد روانگردان (Psychedelic) که باعث افزایش ادراک حسی، پروسه فکری و میزان انرژی می‌شوند متفاوت‌اند. اگر می‌خواهید درباره تاثیر داروهای روانگردان بر مغز و فرق آنها با مواد روانگردان بدانید و با عوارض آنها آشنا شوید، با ما همراه باشید.
روانگردان ها چه هستند؟
داروهای روانگردان به مهار علائم روانی مانند تغییر ناگهانی خلق، خشم انفجاری، توهم، هذیان و عارضه‌هایی که ممکن است با روان‌درمانی تداخل داشته باشند، کمک می‌کنند. با مهار این علائم، بیمار می‌تواند بر رشد توانایی‌های سازش خود و مدیریت سلامت روانش تمرکز کند. این داروها تعادل ناقل‌های عصبی مانند سروتونین، دوپامین و گابا را در بدن تغییر می‌دهند. این پیام‌رسان‌های شیمیایی پیام‌هایی را بین اندام‌ها منتقل می‌کنند تا عملکرد آنها را تنظیم کنند. در مغز، ناقل‌ها به اعصاب کمک می‌کنند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند تا خلق، تمرکز، درک و سایر عملکردهای مغز را کنترل کنند. ناقل‌ها مخصوص سلول‌های هدف خود هستند.
طبق تحقیقات سازمان ملی سلامت روانی آمریکا، بیماران افسرده‌ای که از داروهای روانگردان استفاده کرده بودند در طی ۲ ماه پیشرفت بیشتری از میزان پیشرفت افراد بدون دارو در تمام زندگی‌شان داشتند.
کاربردهای داروهای روانگردان
داروهای روان گردان به روش‌های مختلفی عمل می‌کنند، اما شباهت‌هایی نیز دارند. این داروها ناقل‌های عصبی را در مغز تغییر می‌دهند تا علائم بیماری‌های مختلف را بهبود ببخشند. پزشک هر داروی خاص را بر اساس علائم بیمار، شدت بیماری، سن و سایر عوامل تجویز می‌کند. این داروها ممکن است برای درمان این عارضه‌ها تجویز شوند:
- افسردگی؛
- اضطراب؛
- اختلالات خواب؛
- اسکیزوفرنی؛
- اختلال دوقطبی؛
- اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی.
انواع روانگردان ها
۱. ضدافسردگی
ضدافسردگی‌ها نوعی داروی روانگردان هستند که برای درمان انواع اختلال روانی از جمله افسردگی، سندرم استرس پس از سانحه و اختلال اضطراب کاربرد دارند. داروهای ضدافسردگی به ۵ گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
- مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI): این داروها معمولا اولین خط درمان برای افسردگی هستند و با روان‌درمانی همراه می‌شوند. این داروها نمی‌گذارند سروتونین (ناقلی که اثر مثبتی روی خلق دارد) بازجذب شود و باعث وجود سروتونین بیشتر برای انتقال بین سلول‌ها می‌شوند. سیتالوپرام، اسیتالوپرام، فلووکسامین، پاروکستین، فلوکستین، ویلازودون و سرتالین از این دسته‌اند.
- مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (SNRI): این داروها با منع بازجذب موجب افزایش سروتونین و نوراپی‌نفرین در مغز می‌شوند و به این روش اختلالات را درمان می‌کنند. دولوکستین، ونلافاکسین، لوومیلناسیپران، دسونلافاکسین و میلناسیپران در این گروه قرار می‌گیرند.
- ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای (TCS): اینها از داروهای قدیمی ضدافسردگی هستند و معمولا برای افرادی تجویز می‌شوند که واکنش خوبی به داروهای جدیدتر نشان نداده‌اند. این ضدافسردگی‌ها باعث افزایش سروتونین و نوراپی‌نفرین می‌شوند. چند نمونه از این داروها عبارت‌اند از کلومیپرامین، اموکساپین، امیتریپتیلین، دسیپرامین، نورتریپتیلین، دوکسپین، تریمیپرامین، ایمیپرامین و پروتریپتیلین.
- مهارکننده مونوآمین اکسیداز (MAOI): سلگیلین، ایزوکاربوکسازید، فنلزین و ترانیلسیپرومین جزو این دسته‌اند.
- ضدافسردگی‌های غیرمعمول: ترازودون، وورتیوکستین، میرتازاپین، سیمباکس و بوپروپیون چند نمونه از این داروها هستند.
مانند همه داروهای دیگر، داروهای ضدافسردگی نیز ممکن است عوارضی داشته باشند که به دارو بستگی دارند و همه افراد دچار آنها نمی‌شوند. عوارض شایع این داروها عبارت‌اند از اضطراب، تاری دید، یبوست، سرگیجه، خشکی دهان، کوفتگی، بی‌حسی، بی‌خوابی، تهوع، مشکلات جنسی و افزایش وزن. عوارض جدی آنها هم شامل افکار خودکشی، واکنش آلرژیک، مانیا، تشنج، کمبود سدیم و سندروم سروتونین است.
۲. داروهای ضدروان‌پریشی
این داروها برای درمان علائم روان پریشی (سایکوز) استفاده می‌شوند و در ۲ دسته تیپیکال و آتیپیکال جای می‌گیرند. داروهای ضدروان‌پریشی آتیپیکال در دهه ۱۹۹۰ به‌عنوان جایگزین داروهای تیپکال معرفی شدند و عوارض کمتری دارند. بااین‌حال اگر داروهای ضدروان‌پریشی آتیپیکال جوابگو نباشند، ممکن است پزشک داروهای تیپیکال را تجویز کند.
رایج‌ترین داروهای ضدروان‌پریشی آتیپیکال عبارت‌اند از:
- آریپیپرازول؛
- کلوزاپین؛
- پالیپریدون؛
- ریسپریدون؛
- کوتیاپین؛
- اولانزاپین.
رایج‌ترین داروهای ضدروان‌پریشی تیپیکال عبارت‌اند از:
- کلوپرومازین؛
- لوکساپین؛
- تیوتیکسین؛
- پرفنازین؛
- پروکلورپرازین؛
- فلوپنتیکسول؛
- تیوریدازین؛
- فلوپنازین؛
- تریفلوپرازین.
این داروهای ضدروان‌پریشی آتیپیکال می‌توانند باعث افزایش وزن، مشکلات متابولیک و مشکلات جنسی شوند. داروهای ضدروان‌پریشی تیپیکال عوارض شدیدتری دارند که ممکن است شامل لرزش، اسپاسم، خشکی ماهیچه و ازدست‌دادن کنترل و آگاهی باشند. هرکدام از این عوارض می‌توانند پس از درمان نیز باقی بمانند و دائمی شوند.
۳. داروهای خواب‌آور
این نوع داروها باعث به‌خواب‌رفتن و طولانی‌شدن خواب می‌شوند. این داروها شامل باربیتورات‌ها، کوئينازولینون‌ها، بنزودیازپین‌ها، غیربنزودیاپین‌ها، ملاتونین، آنتی‌هیستامین‌ها و ضدافسردگی‌ها می‌شوند.
۴. تثبیت‌کننده‌های خلق‌وخو
تثبیت‌کننده‌های خلق‌وخو معمولا برای درمان اختلالاتی مانند اختلال دوقطبی، اختلال اسکیزوافکتیو، اختلال شخصیت مرزی و افسردگی به کار می‌روند. این داروها برای مهار تغییرات خلق شدید، اختلالات شیمیایی را درمان می‌کنند. چند نمونه از این داروها عبارت‌اند از:
- اریپیپرازول؛
- زیپراسیدون؛
- لوراسیدون؛
- ریسپریدون؛
- کوئتیاپین؛
- اولانزاپین.
۵. محرک‌ها
داروهای محرک فعالیت مغز را افزایش می‌دهند تا هوشیاری و خلق‌وخو را بهبود ببخشند. این داروها شامل مواد شایعی مانند کافئین و نیکوتین و مواد غیرقانونی مانند کوکائین و مت‌آمفتامین هستند. محرک‌های تجویزی بر سیستم عصبی مرکزی و سیستم عصبی خودمختار اثر می‌گذارند و اثر دوپامین و نوراپی‌نفرین را تقویت می‌کنند. ممکن است این داروها فشارخون، عملکرد تنفسی و سرخوشی را تحت‌تأثیر قرار دهند.
در گذشته این داروها برای کمک به کاهش وزن استفاده می‌شدند، اما ماهیت اعتیادآور آنها باعث منسوخ‌شدن این روش شد. امروزه این داروها بیشتر برای درمان اختلال توجه بیش‌فعالی و حمله خواب (نارکولپسی) به کار می‌روند. داروهای شایع این دسته عبارت‌اند از:
- ریتالین (متیل‌فنیدات)؛
- ادرال (دکستروآمفتامین)؛
- دکسدرین (دکستروآمفتامین).
عوارض داروهای روانگردان
انواع داروهای روانگردان عوارض احتمالی مختلفی دارند که در ادامه هریک را بررسی می‌کنیم.
۱. عوارض داروهای مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI)
بعضی عوارض داروهای مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین عبارت‌اند از:
- تهوع و استفراغ؛
- سرگیجه؛
- اضطراب و آشفتگی؛
- تاری دید؛
- کاهش میل جنسی؛
- اختلال ارضای جنسی؛
- اختلال نعوظ.
۲. عوارض داروهای مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (SNRI)
داروهای مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین ممکن است سبب این عوارض شوند:
- سردرد؛
- تهوع و استفراغ؛
- فشارخون بالا؛
- تعریق بیش از حد.
۳. عوارض ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای
بعضی عوارض داروهای ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای عبارت‌اند از:
- یبوست؛
- سرگیجه؛
- خواب‌آلودگی؛
- افزایش وزن؛
- خشکی دهان؛
- تاری دید.
۴. عوارض بنزودیازپین‌ها
اگر فرد این دارو را با داروهای مخدر یا سایر سرکوب‌کننده‌های سیستم عصبی مرکزی مصرف کند، خطر اوردوز یا مصرف بیش از حد دارو افزایش می‌یابد. عوارض بنزودیازپین‌ها عبارت‌اند از:
- کوفتگی؛
- سرگیجه؛
- مشکلات حافظه؛
- ازدست‌دادن تعادل؛
- کاهش فشارخون؛
- تشنج.
۵. عوارض داروهای ضدروان‌پریشی
این داروها خطر مرگ را در سالمندان مبتلا به زوال عقل ناشی از روان‌پریشی افزایش می‌دهند. بعضی عوارض داروهای ضدروان‌پریشی عبارت‌اند از:
- احتمال زیاد سکته مغزی، ایست قلبی و سایر بیماری‌های قلبی.
- خشکی.
- لرزیدن.
- مشکلات حرکت.
۶. عوارض محرک‌ها
محرک‌ها باعث وابستگی می‌شوند که ممکن است اعتیاد ایجاد کند. بعضی عوارض داروهای محرک عبارت‌اند از:
- ضربان قلب نامنظم؛
- افزایش فشارخون؛
- افزایش ضربان قلب.
مواد روانگردان چه هستند؟
مواد یا قرص های روانگردان گروهی از مواد هستند که درک حواس، طرز فکر و میزان انرژی را تقویت می‌کنند. این مواد حتی برای ایجاد تجارب روحانی نیز استفاده می‌شوند. برخی افراد آنها را مواد توهم‌زا می‌نامند و معمولا برای تفریح مصرفشان می‌کنند. افراد مواد روانگردان را می‌کشند، می‌خورند یا مانند چای دم می‌کنند. استفاده مواد توهم‌زا در روان‌درمانی به دهه ۱۹۶۰ برمی‌گردد، اما به دلایل مختلف اخیرا متوقف شده است. البته مواد روانگردان آزمایشی برای درمان عارضه‌هایی مانند اضطراب، افسردگی و سندرم استرس پس از سانحه به کار می‌روند.
انواع مواد روانگردان
۱. اسید (ال‌اس‌دی)
لیسرجیک اسید دیتیلامید (LSD) نوعی ماده توهم‌زای شیمیایی است که از ارگوت (نوعی کپک که روی گندم سیاه می‌روید) درست می‌شود. «اسید» تا پیش از دهه ۱۹۶۰ کاربرد زیادی داشت، اما در آن زمان غیرقانونی اعلام شد. البته این ماده هنوز غیرقانونی استفاده می‌شود.
۲. دیمتیلتریپتامین (DMT)
این ماده یکی از روانگردان های طبیعی و گیاهی است که در تنه درختان و دانه بعضی درختان آمریکای جنوبی و مرکزی یافت می‌شود. اثرات DMT بسیار کوتاه‌تر از مواد روانگردان دیگر است و معمولا حدود ۱ ساعت ادامه دارد.
۳. مسکالین
مسکالین یکی دیگر از روانگردان های طبیعی است که در بعضی انواع کاکتوس (معروف‌ترین آنها کاکتوس پیوت است) یافت می‌شود. اثرات مسکالین مشابه ال‌اس‌دی است و این ماده نیز غیرقانونی محسوب می‌شود.
۴. اولولیوکوی (Ololiuqui)
این ماده نیز نوعی روانگردان طبیعی است که در هسته گل نیلوفر، که در آمریکا مرکزی و جنوبی می‌روید، پیدا می‌شود. این ماده در آمریکا غیرقانونی نیست و به‌عنوان روانگردان گیاهی کاربرد دارد.
۵. سیلوسایبین
سیلوسایبین یا مجیک ماشروم نوعی توهم‌زای طبیعی است که در بعضی قارچ‌ها یافت می‌شود. البته ممکن است این ماده به‌علت سمی‌بودن بعضی انواع قارچ‌ها خطرناک یا حتی کشنده باشد.
۶. اکستازی
اکستازی، MDMA یا قرص روانگردان m کمتر در دسته روان‌گردان‌ها جای می‌گیرد، زیرا اثرات توهم‌زای آن کمتر واضح است و بیشتر اثرات تقویت خلق و محرکی دارد. البته اکستازی می‌تواند توهم و هذیان نیز ایجاد کند و همچنین به‌علت افزایش حرارت، کم‌آبی و مسمویت با آب ممکن است عوارضی داشته باشد.
تأثیرات مواد روانگردان
مواد روانگردان بسته به فرد می‌توانند تأثیرات روانگردانی مختلفی داشته باشند. عواملی مانند دوز، محیط و شخصیت نقش مهمی بر تأثیر مواد روانگردان دارند. اثرات این مواد عبارت‌اند از:
- تغییر درک زمان؛
- برقراری ارتباط دشوار با دیگران؛
- توهماتی مانند توهم‌های حسی مختلف (شنیدن صداها و دیدن تصاویری که واقعی نیستند)؛
- آگاهی و درک واضح‌تر؛
- افزایش انرژی؛
- ازدست‌دادن توانایی تفکر منطقی؛
- تجربه ترکیب حواس (مانند دیدن صداها)؛
- تهوع؛
- تجارب روحانی؛
- تجربه واضح پیام‌های حسی.
ممکن است LSD، پیوت و DMT در کوتاه‌مدت باعث افزایش ضربان قلب شوند. همچنین LSD و پیوت حرارت بدن را نیز بالا می‌برند. اسید نیز می‌تواند باعث سرگیجه، خواب‌آلودگی، افزایش فشارخون، ازدست‌دادن اشتها، خشکی دهان، تعریق، بی‌حسی، ضعف، لرزش و رفتار بی‌فکرانه شود.
سیلوسایبین ممکن است سبب احساس آرامش یا درون‌گرایی شود، اما با مصرفش احتمال ایجاد اضطراب، بدبینی (پارانویا) و حتی پانیک نیز وجود دارد. عوارض پایوت شامل حرکات ناهماهنگ، تعریق بیش از حد و قرمزی هستند. DMT می‌تواند باعث آشفتگی و سردرگمی بدن/محیط شود. اثرات اولولیوکوی مانند LSD است، اما این ماده عوارض ناخوشایندی مانند تهوع، استفراغ، سردرد، فشارخون بالا و خواب‌آلودگی دارد.
سخن پایانی
داروهای روانگردان برای درمان بعضی اختلالات روانی به کار می‌روند و ممکن است علاوه بر کاربردهای مفید خود، عوارضی نیز داشته باشند. مواد روانگردان از موادهای غیرقانونی هستند که اغلب استفاده تفریحی دارند و ممکن است عوارض خطرناکی داشته باشند. استفاده از داروهای قانونی روانگردان برای درمان مؤثر بیماری‌های روان فقط با تجویز پزشک و روان‌درمانی مفید است و استفاده سرخود یا غیرقانونی آنها ممکن است عوارض جبران‌ناپذیری داشته باشد.
