در فرایند تولید کمپوست، مواد آلی مانند برگ‌ها و ضایعات مواد غذایی به خاک تبدیل می‌شوند. این روش برای بازیافت زباله‌های باغچه و آشپزخانه عالی است. اگر از باغبانی لذت می‌برید و به حفاظت از محیط زیست اهمیت می‌دهید، احتمالا کمپوست‌کردن برای شما سرگرمی رضایت‌بخشی خواهد بود. تهیه کمپوست حتی در فضاهای کوچک نیز بسیار آسان است. در ادامه، با کمپوست و فوایدش آشنا می‌شویم و روش‌های تولید آن در خانه را می‌آموزیم.
کمپوست چیست؟
کمپوست ماده‌ای شبیه خاک و سرشار از مواد مغذی است که می‌توان از آن برای بهبود کیفیت خاک و افزایش رشد گیاهان استفاده کرد. خاک کمپوست ماده‌ای سرشار از مواد مغذی است که به آن «طلای سیاه» نیز می‌گویند. از کمپوست می‌توان برای باغبانی و کشاورزی استفاده کرد. فرایند تولید کمپوست در طبیعت زمان‌بر است، ولی با ایجاد شرایط مناسب برای تجزیه سریع‌تر مواد می‌توانیم سرعت آن را افزایش دهیم.
کمپوست صرفا مواد گیاهی پوسیده نیست و فرایند تولید آن فراتر از تجزیه فیزیکی مواد به ذرات میکروسکوپی است. این فرایند شامل تحول و دگرگونی شیمیایی و بیولوژیکی مواد نیز می‌شود. بیشتر این تبدیل و تحول را میکروارگانیسم‌ها انجام می‌دهند. البته موجودات بزرگ‌تری مانند کرم‌های خاکی نیز می‌توانند در مراحل مختلف آن نقش داشته باشند.
حشرات مواد آلی را می‌خورند و دفع می‌کنند. میکروارگانیسم‌ها نیز از مواد اضافه‌شده به توده کمپوست تغذیه می‌کنند. مولکول‌ها با عبور از درون سیستم ارگانیسم‌های متعدد دچار تغییرات شیمیایی فراوانی می‌شوند. نتیجه نهایی خاکی غنی، تیره و ترد است که از خاک معمولی میکروب‌های مفید بیشتری دارد.
فواید استفاده از کمپوست
- بهبود ساختار و سلامت خاک با افزودن مواد آلی؛
- کمک به حفظ رطوبت و مواد مغذی خاک؛
- جذب ارگانیسم‌های مفید در خاک و کاهش نیاز به آفت‌کش و کود شیمیایی؛
- کاهش خطر فرسایش خاک با فروپاشی خاک‌های فشرده؛
- جداکردن کربن در خاک؛
- جلوگیری از ورود زباله‌ها به محل‌های دفن زباله و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای قوی مانند متان. (حدود ۸درصد گازهای گلخانه‌ای از ضایعات مواد غذایی تولید می‌شود.)
انتخاب مواد مناسب برای تولید کمپوست
انواع مختلفی از مواد آلی مانند ضایعات مواد غذایی، چمن‌های بریده‌شده و حتی موی انسان را می‌توان به کمپوست تبدیل کرد. موادی که می‌توانید برای کمپوست‌سازی استفاده کنید، عبارت‌اند از:
- پوست و ضایعات میوه‌ها و سبزیجات؛
- میوه و سبزیجات فاسدشده؛
- برگ‌ها و شاخه‌های جداشده از گیاهان آپارتمانی؛
- تفاله و فیلترهای کاغذی قهوه؛
- تفاله چای و چای کیسه‌ای؛
- پوست تخم‌مرغ؛
- مغزها (به غیر از گردو)؛
- روزنامه، کاغذهایی که براق یا رنگی نیستند، کیسه‌ها و پاکت‌های کاغذی کاهی (که رنگی نباشند)، مقوای بدون پوشش مومی، نوارچسب یا چسب مایع؛
- دستمال، دستمال یا حوله کاغذی و دستمال‌توالت استفاده‌نشده؛
- پارچه‌های پنبه‌ای و پشمی؛
- مو و خز؛
- چمن‌های بریده‌شده؛
- برگ‌ها و گل‌ها؛
- کاه و یونجه؛
- خاک‌اره؛
- تراشه‌های چوب پرداخت یا رنگ نشده؛
- ساقه و شاخه گیاهان.
مواد نامناسب
بعضی از زباله‌ها حشرات و جوندگان را جذب می‌کنند و بعضی نیز ممکن است حاوی سموم مضری باشند. بعضی از مواد نامناسب برای کمپوست‌سازی عبارت‌اند از:
- استخوان، گوشت قرمز، ماهی و مرغ: بو تولید می‌کنند، آفات را جذب می‌کنند و ممکن است که حاوی عوامل بیماری‌زا باشند.
- لبنیات: بو تولید می‌کنند و آفات را جذب می‌کنند.
- گردو: سبب ایجاد ترکیبی می‌شود که برای گیاهان سمی است.
- خاکستر زغال‌سنگ یا زغال‌چوب: حاوی ترکیباتی است که می‌توانند به گیاهان آسیب بزنند.
- تکه‌های بزرگ چوب: تجزیه آنها زمان‌بر است.
- چربی، روغن پخت‌وپز و روغن اتومبیل: بو تولید می‌کنند و آفاتی مانند جوندگان و مگس‌ها را جذب می‌کنند.
- شاخ‌وبرگ‌های آغشته به آفت‌کش‌های شیمیایی: میکروارگانیسم‌های لازم برای فرایند کمپوست‌سازی را از بین می‌برند.
- پد قهوه: معمولا حاوی پلاستیک است.
- مواد غذایی پخته‌شده: آفات را جذب می‌کنند و رشد باکتری‌های مضر را افزایش می‌دهند. (در مقادیر اندک اشکالی ندارد.)
- گیاهان بیمار یا آلوده به آفات: ممکن است بیماری‌ها یا آفات را به گیاهان دیگر منتقل کنند.
- ضایعات حیوانات خانگی مانند مدفوع یا خاک بستر: ممکن است حاوی انگل، باکتری، میکروب، پاتوژن و ویروس مضر برای انسان باشند.
- علف‌های هرز مهاجم و علف‌های هرز بذردار.
تولید کمپوست در خانه
برای این کار روش‌های مختلفی وجود دارد، از جمله:
- تولید کمپوست در حیاط خانه با توده یا سطلی که می‌توانید خودتان بسازید یا بخرید.
- تولید ورمی‌کمپوست (کمپوست‌سازی با کرم) در داخل سطل. تولید ورمی‌کمپوست را در فضای بسته نیز می‌توان انجام داد.
تولید کمپوست در حیاط خانه
برای این کار به مقدار متناسب و متعادلی از مواد زیر نیاز دارید:
- مواد غنی از کربن (قهوه‌ای) مانند برگ‌های خشک، ساقه گیاهان، شاخه‌ها و کاغذ. مواد غنی از کربن غذای لازم برای میکروارگانیسم‌ها را تأمین می‌کنند.
- مواد غنی از نیتروژن (سبز) شامل مواد آلی تازه‌ای مانند برگ‌های تازه و ضایعات مواد غذایی. این مواد توده را گرم می‌کنند تا شرایط ایدئال برای تجزیه مواد فراهم شود.
- آب (رطوبت).
- هوا (اکسیژن).
در ادامه، مراحل کمپوست‌سازی در حیاط خانه را توضیح داده‌ایم.
۱. انتخاب مکان مناسب
مکانی در بیرون خانه را انتخاب کنید که زهکشی مناسب، سایه و پوشش داشته باشد. محلی خشک و سایه‌دار بهترین مکان برای کمپوست‌کردن است. باید مکانی را انتخاب کنید که دسترسی به آن آسان و از حیوانات خانگی یا وحشی دور باشد. توده کمپوست را کنار دیوار نگذارید، زیرا ممکن است موجب ایجاد لکه روی دیوار شود. توده شما باید دست‌کم ۹۱ سانتی‌متر عرض و ارتفاع داشته باشد تا بتواند گرما را حفظ کند.
می‌توانید از سطل زباله یا صندوق چوبی قدیمی استفاده کنید یا با موادی مانند سیم، چوب و بلوک‌های سیمانی مکانی برای انباشتن زباله‌ها بسازید. سطل کمپوست‌ساز خانگی نیز گزینه مناسبی است. سطل کمپوست‌ساز وسیله‌ای است که برای چرخاندن و مخلوط‌کردن راحت‌تر مواد طراحی شده است.
۲. افزودن مواد کمپوست‌پذیر
پس از انتخاب مکان مناسب برای توده، باید مواد کمپوست‌پذیر را در آن بریزید. مواد سبز و قهوه‌ای را به‌تناوب لایه‌لایه روی هم بریزید. لایه‌ای‌ریختن مواد ضروری نیست، ولی موجب می‌شود که نسبت مناسب مواد سبز و قهوه‌ای را رعایت کنید تا تجزیه مواد سریع‌تر انجام شود. برای هوادهی و زهکشی بهتر ابتدا با لایه‌ای ۱۰ تا ۱۵سانتی‌متری از مواد قهوه‌ای حجیم مانند شاخه‌ها و خرده‌های چوب شروع کنید. این لایه مایعات اضافه را جذب می‌کند، توده را بالا می‌برد و گردش هوا در پایین توده را امکان‌پذیر می‌کند. سپس مواد سبز و قهوه‌ای را متناوب و لایه‌ای اضافه کنید. در صورت نیاز مقدار کمی آب اضافه کنید تا مواد مرطوب شوند.
رعایت نسبت‌های مناسب مواد تشکیل‌دهنده در توده کمپوست موجب می‌شود که میکروارگانیسم‌ها کربن، نیتروژن، اکسیژن و رطوبت موردنیاز خود برای تجزیه مواد را داشته باشند. حجم مواد قهوه‌ای باید دست‌کم ۲ تا ۳ برابر مواد سبز باشد. همیشه باید ضایعات مواد غذایی با لایه‌ای ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متری از برگ‌های خشک یا سایر مواد قهوه‌ای پوشانده شود. برای اطمینان از گردش هوا به‌اندازه کافی مواد قهوه‌ای اضافه کنید و هرازگاهی مواد را زیرورو کنید.
۳. زیروروکردن مرتب توده کمپوست
گام بعدی چرخاندن مرتب مواد برای کمپوست‌سازی مناسب است. مخلوط‌کردن گاه‌به‌گاه توده سبب تسریع فرایند تجزیه و هوادهی آن می‌شود. می‌توانید از بیل یا چنگک برای چرخاندن و زیروروکردن مواد استفاده کنید تا هوا و رطوبت یکنواخت پخش شود. فاصله زمانی هم‌زدن کمپوست به موارد زیادی بستگی دارد مانند اندازه توده، میزان رطوبت و مقدار مواد قهوه‌ای و سبز موجود. معمولا هر ۴ تا ۷ روز باید مواد را هم بزنید. هرچه کمپوست به مراحل نهایی نزدیک‌تر می‌شود، باید کمتر زیرورو شود.
رطوبت، بو و دمای توده کمپوست را بررسی کنید و در صورت نیاز، اقدامات لازم را انجام دهید.
- اگر توده بیش از حد خشک باشد، فعالیت در آن کند یا متوقف می‌شود. روی توده آب بریزید و آن را زیرورو کنید.
- اگر توده بوی بدی بدهد، شاید بیش از حد مرطوب باشد یا به گردش هوای بیشتری نیاز داشته باشد. مواد قهوه‌ای یا خشک بیشتری به توده اضافه کنید و آن را زیرورو کنید.
- اگر توده گرم نمی‌شود، مواد سبز بیشتری اضافه کنید و توده را هم بزنید.
اگر هوا گرم باشد، ۲ ماه برای تجزیه مواد کافی است، ولی در هوای سرد این فرایند ۶ ماه طول می‌کشد. در صورتی که بخواهید تمام اجزای توده کمپوست تجزیه شوند، احتمالا به ۱ سال زمان نیاز دارید. اگر نسبت مناسب مواد سبز و قهوه‌ای را رعایت کرده باشید، کمتر باید توده را هم بزنید.
۴. برداشت کمپوست تولیدشده
اگر توده کمپوست پس از مخلوط‌کردن گرم نمی‌شود و زباله‌های قابل‌مشاهده‌ای وجود ندارد، برای تکمیل فرایند باید دست‌کم ۴ هفته دیگر نیز صبر کنید. می‌توانید قدیمی‌ترین مواد در پایین توده را به مکان جداگانه‌ای منتقل کنید یا افزودن مواد به توده را متوقف کنید. درنهایت حجم توده حدودا یک‌سوم اندازه اولیه می‌شود. کمپوست زمانی آماده مصرف است که قهوه‌ای تیره و ترد باشد و بویی قوی و مانند بوی خاک داشته باشد.
کمپوست نهایی را غربال یا الک کنید تا مواد تجزیه‌نشده (مانند شاخه‌ها، هسته میوه‌ها و پوست تخم‌مرغ) جدا شوند. می‌توانید مواد تجزیه‌نشده را به توده کمپوست دیگری اضافه کنید.
جلوگیری از ورود جوندگان و آفات
برای جلوگیری از ورود آفات یا جوندگان به توده کمپوست:
- در صورت استفاده از سطل از درپوش مناسبی استفاده کنید. نباید در سطل هیچ سوراخ یا شکافی بزرگ‌تر از ۶ میلی‌متر وجود داشته باشد.
- نسبت مناسب مواد در توده را حفظ کنید، یعنی ۲ تا ۳ قسمت مواد غنی از کربن (قهوه‌ای) به‌ازای یک قسمت مواد غنی از نیتروژن (سبز).
- حتما ضایعات مواد غذایی در توده را پوشانده و زیر مواد دیگر دفن کنید.
- گوشت، لبنیات یا غذاهای چرب را به توده اضافه نکنید.
تولید ورمی‌کمپوست (Vermicomposting)
یکی از انواع کمپوست ورمی‌کمپوست است که تولید آن به فضای کمی نیاز دارد و می‌توان آن را داخل یا خارج از خانه انجام داد. در این روش به یک ظرف یا سطل، مواد بستر، کرم و ضایعات مواد غذایی نیاز دارید. در ادامه، مراحل تولید ورمی‌کمپوست را شرح داده‌ایم.
۱. تهیه سطل کرم
می‌توانید از سطل‌های چوبی یا پلاستیکی استفاده کنید. سطل باید در محکمی داشته باشد و به‌رنگ تیره باشد تا از ورود نور جلوگیری کند. اگر از سطل پلاستیکی استفاده می‌کنید، در اطراف کناره‌های بالای سطل و نزدیک در سوراخ‌های هوا و در پایین سطل سوراخ‌های زهکشی را ایجاد کنید. سطل سوراخ‌شده را داخل سطل دیگری بگذارید تا مایعات خارج‌شده از سطل اول را نگه دارد.
۲. انتخاب مکان مناسب
می‌توانید سطل کرم را داخل ساختمان (زیر سینک، داخل کمد یا در زیرزمین) یا بیرون خانه و در سایه نگه دارید. اگر سطل را بیرون خانه گذاشته‌اید، در ماه‌های سرد سال با پتو، پوشال یا مواد دیگر آن را عایق‌بندی کنید تا گرم بماند. باید دمای سطل را ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد نگه دارید. اگر دست‌کم ۱۰ سانتی‌متر بستر وجود داشته باشد، کرم‌ها در دمای ۰ تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد نیز زنده می‌مانند.
۳. آماده‌کردن سطل کرم
برای سطل کرم به موارد زیر نیاز دارید:
- کرم: از ۹هزار گونه کرم خاکی تنها ۷ گونه برای ورمی‌کمپوست مناسب‌اند. یکی از متداول‌ترین کرم‌ها خزنده قرمز (red wriggler) یا ایزینیا فتیدا (Eisenia fetida) نام دارد.
- بستر: روزنامه، کاغذهای باطله، مقوا یا برگ‌های خشک را خرد یا پاره کنید. مواد بستر را ۱۰ دقیقه خیس کنید. سپس مواد را بچلانید تا آب اضافی آنها گرفته شود و آنها را داخل سطل بگذارید و از هم باز کنید. تقریبا نصف سطل را با بستر مرطوب پر کنید و رویش یک مشت خاک بریزید.
- مواد غذایی: برای تغذیه کرم‌ها می‌توانید از ضایعات میوه ها و سبزیجات، تفاله قهوه و فیلترهای کاغذی، پوست تخم‌مرغ خردشده و چای کیسه‌ای استفاده کنید. از مرکبات، مواد غذایی بودار مانند پیاز و سیر، گوشت، لبنیات، غذاهای چرب، استخوان و ضایعات حیوانات خانگی استفاده نکنید. برای تجزیه سریع‌تر پیش از افزودن زباله‌ها به سطل آنها را به تکه‌های کوچک خرد کنید.
۴. ریختن کرم‌ها در سطل
کرم‌ها را روی بستر بریزید. پس از مستقرشدن کرم‌ها در سطل، مقداری ضایعات مواد غذایی را روی سطح بستر بریزید. هر بار که مواد غذایی را می‌ریزید، حتما آنها را با ۵ سانتی‌متر بستر بپوشانید. افزودن نسبت مناسبی از مواد به سطل زباله و پوشاندن آنها مهم است. کرم‌ها در روز حدود ۲۵درصد وزنشان غذا می‌خورند. کرم‌ها به‌سرعت تکثیر می‌شوند و باید مقدار غذایشان را افزایش دهید. همیشه قبل از اضافه‌کردن مواد غذایی مطمئن شوید که کرم‌ها مواد غذایی قبلی را خورده‌اند.
۵. برداشت‌کردن ورمی کمپوست
پس از ۳ تا ۶ ماه می‌توانید ورمی‌کمپوست موجود در ته سطل را برداشت کنید. می‌توانید بلافاصله ورمی‌کمپوست را مصرف کنید یا برای استفاده در آینده ذخیره کنید.
سخن پایانی
کمپوست‌سازی کاری بسیار آسان و مفید است که علاوه بر کمک به غنی‌سازی خاک آلودگی زیست‌محیطی و ردپای کربن شما را نیز کاهش می‌دهد. البته کمپوست‌کردن به صبر نیاز دارد و ممکن است با مسائل غیرمنتظره‌ای مواجه شوید. می‌توان از کمپوست به روش‌های مختلفی استفاده کرد؛ مثلا می‌توانید آن را با خاک گلدان ترکیب کنید، روی سطح باغچه بپاشید یا حتی با تولید و فروش آن کسب درآمد کنید.
