دولت‌ها برای ایفای نقش خود در اقتصاد، نیازمند برخورداری از منابع درآمدی هستند. مالیات‌ها مهم‌ترین منبع درآمد دولت‌ها هستند. تعامل مردم و دولت از طریق مالیات، یکی از شاخصه‌های دموکراسی محسوب می‌شود. مالیات، قیمت یا بهای خدمات دولت است که مردم می‌پردازند. اتکای بعضی از دولت‌ها به درآمدهای سهل‌الوصول نظیر درآمدهای نفتی، عوارض گمرکی به ارتباط دولت و مردم در بعضی از امور خدشه وارد کرده است؛ به‌نحوی‌که دولت‌ها می‌توانند بدون توجه به تقاضای مردم روزبه‌روز بزرگ‌تر و ناکارآمدتر شوند. بدیهی است که در این شرایط مالیات کارکرد مناسب خود را از دست می‌دهد و خود را با پیکره‌ی بیمار اقتصاد هماهنگ می‌کند که با اصلاحات ساختاری در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی می‌توان کارکرد مالیات در جامعه را اصلاح کرد. در این مقاله به بررسی تاریخچه‌ی مالیات بر ارزش افزوده در ایران و مفهوم آن خواهیم پرداخت، همچنین آثار و لزوم اجرای آن را عنوان خواهیم کرد.
یکی از موارد اصلاحات ساختاری بسیار مهم در کشورهای کمترتوسعه‌یافته، اصلاح ساختار مالی آنهاست. در ایران نیز باید تدابیر و سازوکارهای موردنیاز اجرای مالیات بر ارزش افزوده به‌عنوان منبع درآمد عمده‌ی دولت موردتوجه اساسی قرار گیرد.
البته با توجه به حضور گسترده‌ی نفت و درآمدهای ارزی و ريالی آن در سبد درآمدی دولت ایران، عدم توجه کافی و ریشه‌ای به مالیات در کشور چندان عجیب به‌نظر نمی‌رسد. نوسانات درآمدهای نفتی در بعضی از سال‌ها، توجه سیاست‌گذاران اقتصادی را به درآمدهای مالیاتی معطوف کرده است.
ولی با توجه به مشکلات ساختاری و هزینه‌های سیاسی و اصلاحات مالی، به‌ویژه در بخش مالیات، دولت‌ها کمتر به اصلاحات اساسی در این بخش پرداخته‌اند. مالیات بر ارزش افزوده نسبت به سایر مالیات‌های مرسوم نوعی مالیات جدید به‌شمار می‌رود. اجرای مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای اروپای غربی و برخی کشورهای آمریکای جنوبی، زمینه‌های لازم برای گسترش اخذ مالیات را فراهم کرد. به‌مرور، کشورها متقاعد شدند که اجرای مالیات بر ارزش افزوده علی‌رغم پیچیدگی‌های اجرایی خاص خود، اجرایی است و می‌تواند آنها را در رسیدن به اهداف اقتصادی‌شان کمک کند.
تاریخچه‌ی مالیات بر ارزش افزوده در ایران
تلاش برای اجرای مالیات بر ارزش افزوده در ایران، قدمتی در حدود ۱۵ سال دارد. در دی ماه ۱۳۶۶، لایحه‌ی مالیات بر ارزش افزوده به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. لایحه فوق در کمیسیون اقتصادی مجلس موردبحث و بررسی قرار گرفت و پس از اعمال نظر موافق و مخالف، به صحن علنی مجلس ارائه و ۶ ماده از آن تصویب شد، اما به‌دلیل شرایط اقتصادی ویژه، ناشی از جنگ و اجرای سیاست‌های تثبیت قیمت از طرف دولت کار تصویب لایحه نا‌تمام ماند و لایحه به تقاضای دولت از دستور کار مجلس خارج و به دولت مسترد گردید.
در سال ۱۳۷۰، دپارتمان امور مالی وابسته به صندوق بین‌الملل پول، اجرای سیستم مالیات بر ارزش افزوده را با هدف اصلاح نظام مالیاتی جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد کرد. در این راستا، سمینارها و کمیته‌های مختلف علمی برگزار شد، اما با همه‌ی تلاش‌ها، مجدداً مالیات بر ارزش افزوده عملی نشد. در حرکتی دیگر، وزارت امور اقتصادی و دارائی با هدف ساماندهی اقتصاد کشور، انجام اصلاحات اساسی در سیستم مالیاتی را شروع کرد. معاونت درآمدهای مالیاتی وزارت امور اقتصادی و دارائی با مطالعات متعددی در این زمینه، اجرای مالیات بر ارزش افزوده را از دی ماه ۱۳۷۶ آغاز کرد. لایحه مالیات بر ارزش افزوده حاصل این تلاش است که به مجلس شورا تقدیم شده است.
مفهوم مالیات بر ارزش افزوده
قبل از پرداختن به مفهوم مالیات بر ارزش افزوده، لازم است مفهوم ارزش افزوده در علم اقتصاد توضیح داده شود؛ بر این اساس، ارزش افزوده ارزشی است که در اثر تلاش انسان‌ها اعم از تلاش فکری و جسمی به ارزش‌های موجود افزوده می‌شود و این به‌معنای تولید است. بدیهی است هر قدر سهم تفکر علمی در تولید بیشتر باشد، ارزش افزوده‌ی بیشتری ایجاد خواهد شد. در تعریفی دیگر اقتصاددانان ارزش افزوده را چنین تعریف می‌کنند:
«ارزش افزوده عبارت است از مابه‌التفاوت ستانده و داده. به‌عبارت ساده‌تر و در عمل، ارزش افزوده یعنی فروش منهای خرید. به‌عبارت دیگر ارزش افزوده ارزشی است که تولیدکنندگان به مواد خام و عوامل تولید دیگری که خریده‌اند (غیر از نیروی کار) اضافه می‌کنند؛ قبل از اینکه کالای جدید تولیدشده و یا خدمات جدید ایجادشده را به‌فروش برسانند.»
ارزش افزوده در قانون مالیات بر ارزش افزوده «تفاوت بین ارزش کالا و خدمات عرضه‌شده با کالاها و خدمات خریداری‌شده در یک دوره‌ی معین» تعریف شده است. ناگفته نماند برخی کالاها و خدمات از دامنه‌ی شمول قانون مالیات بر ارزش افزوده خارج (معاف) هستند. تعریف مذکور تنها درباره‌ی کالاها و خدمات مشمول مالیات بر ارزش افزوده مصداق دارد.
مالیات بر ارزش افزوده، نوعی مالیات غیرمستقیم است که بر مصرف، وضع شده است. بدین معنا که تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و همچنین واردکنندگان کالا و خدمات در زنجیره‌ی تولید، توزیع، عرضه و واردات کالاها و خدمات باید مالیات و عوارض موضوع این قانون را هنگام خرید یا تحصیل بپردازند و هنگام عرضه‌ی آنها، از خریدار دریافت کنند. این چرخه تا عرضه‌ی کالاها و خدمات به مصرف‌کننده‌ی نهایی ادامه می‌یابد، اما مصرف‌کننده‌ای نهایی است که باید مالیات بر ارزش افزوده را متحمل شود.
تولیدکنندگان، توزیع و عرضه‌کنندگان و واردکنندگان کالا و خدمات، تنها نقش واسطه‌ای را دارند که مالیات بر ارزش افزوده را از خریداران خود وصول و در مهلت مقرر به حساب‌های تعیین‌شده توسط سازمان امور مالیاتی کشور واریز می‌کنند. این افراد اظهارنامه مربوط به مالیات بر ارزش افزوده را در مواعد معین تکمیل می‌کنند و در آن، جمع مالیات و عوارض پرداختی طی همان دوره را اظهار می‌دارند. در صورت فزونی مالیات و عوارض دریافتی بر مالیات و عوارض پرداختی طی همان دوره، مابه‌التفاوت را به حساب‌های تعیین‌شده توسط سازمان امور مالیاتی کشور واریز می‌کنند.
معافیت های مالیاتی
برخی کالاها و خدمات به‌دلایل مختلف از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف می‌شوند. معافیت به‌معنی آن نیست که تولیدکنندگان این قبیل کالاها و خدمات کاملا خارج از این نظام مالیاتی قرار دارند. تولیدکنندگان مزبور، مالیات بر ارزش افزوده‌ی مربوط به نهاد‌ه‌های موردنیاز را زمان خریداری این نهاده‌ها می‌پردازند، اما از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف می‌شوند، برخی از این فعالیت‌ها عبارت‌اند از:
- برخی کالاها و خدمات که عموم مردم از آن استفاده می‌کنند و اصطلاحا به‌عنوان کالای ویژه نام‌گذاری شده‌اند، از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف می‌شوند.(مانند آموزش، بهداشت، آب، کتاب و…)
- مالیات‌بندی بر بعضی کالاها و خدمات به‌لحاظ مسائل اجرایی مشکل است؛ ازاین‌رو روش معافیت درمورد آنها اعمال می‌شود. (خدمات، بیمه، بانکداری و خدمات مالی و مشاوره)
- معافیت برخی کالاها نیز براساس هر دو دلیل یادشده توجیه‌پذیر است. (مانند محصولات کشاورزی فراوری‌نشده)
- دام و طیور زنده، آبزیان، زنبور عسل و نوغان (کرم ابریشم).
- انواع کود، سم، بذر و نهال.
- آرد خبازی، نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات و سویا، شیر، پنیر، روغن نباتی و شیرخشک، مخصوص تغذیه‌ی کودکان.
- کتاب، مطبوعات، دفاتر تحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات.
- کالاهای اهدایی به‌صورت بلاعوض به وزارت‌خانه‌‌ها، مؤسسات دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی با تأیید هیئت وزیران و کالاهای اهدایی به حوزه‌های علمیه با تأیید حوزه‌ی گیرنده‌ی هدایا.
- کالاهایی که همراه مسافر و برای استفاده‌ی شخصی تا میزان معافیت مقرر طبق مقررات صادرات و واردات، وارد کشور می‌شود. مازاد بر آن طبق مقررات این قانون، مشمول مالیات خواهد بود.
- اموال غیرمنقول هم‌چون زمین و بنا.
- انواع دارو، لوازم مصرفی درمانی، خدمات‌درمانی (انسانی، حیوانی و گیاهی) و خدمات توان‌بخشی و حمایتی.
- خدمات مشمول مالیات بر درآمد حقوق موضوع قانون مالیات‌های مستقیم. یعنی مشاغلی که در قانون مالیات‌های مستقیم، به درآمد آنها مالیات تعلق می‌گیرد.
- خدمات بانکی و اعتباری بانک‌ها، مؤسسات و تعاونی‌های اعتباری و صندوق‌های قرض‌الحسنه مجاز و صندوق تعاون.
- خدمات حمل‌ونقل عمومی و مسافری درون و برون شهری جاده‌ای، ریلی، هوایی و دریایی.
- فرش دستباف.
- انواع خدمات پژوهشی و آموزشی که طبق آیین‌نامه‌ای با پیشنهاد مشترک وزارت‌خانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری، امور اقتصادی و دارایی، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، آموزش‌‌وپرورش، کار و امور اجتماعی ظرف مدت شش ماه از تاریخ تصویب این قانون به تصویب هیئت وزیران می‌رسد.
- خوراک دام و طیور.
- رادار و تجهیزات کمک ناوبری و هوانوردی ویژه فرودگاه‌ها براساس فهرستی که به‌پیشنهاد مشترک وزارت راه‌وترابری و وزارت امور اقتصادی و دارایی تهیه و ظرف مدت شش ماه از تاریخ تصویب این قانون به‌تصویب هیئت وزیران می‌رسد.
- اقلام با مصارف صرفا دفاعی (نظامی و انتظامی) و امنیتی براساس فهرستی که به‌پیشنهاد مشترک وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و وزارت امورر اقتصادی و دارایی تهیه و به‌تصویب هیئت وزیران می‌رسد. فهرست مذکور از اولین دوره‌ی مالیاتی پس از تصویب هیئت وزیران اجرایی خواهد بود.
لزوم اجرای مالیات بر ارزش افزوده
رشد درآمدهای مالیاتی ایران در سال‌های اخیر عمدتا در بخش مالیات‌های مستقیم (مالیات بر حقوق) و عوارض گمرکی بوده است؛ چنانچه مالیات بر ارزش افزوده در نظام مالیاتی کشور برقرار و به‌نحوی مؤثر اجرا شود، پیش‌بینی می‌شود اثر مثبت در پی داشته باشد: اول، جای خالی مالیات‌های مستقیم پر می‌شود و وصولی درآمدهای مالیاتی افزایش می‌یابد. دوم: بسیاری از حلقه‌های زنجیره‌ی مبادلات اقتصادی که در وضع موجود از نظارت سازمان مالیاتی و سیستم مالیات بر درآمد کشور خارج هستند، موردنظارت قرار می‌گیرند و مشمول پرداخت مالیات می‌شوند. بدیهی است که در این صورت علاوه‌بر افزایش درآمد ناشی از مالیات‌های مستقیم، اهداف اقتصادی – اجتماعی موردنظر سیستم مالیات بر درآمد نیز به شیوه‌ی مؤثرتری محقق خواهد شد.
آثار اجرای مالیات بر ارزش افزوده
در لایحه‌ی مالیات بر ارزش افزوده تقدیمی به مجلس شورای اسلامی، تاریخ اجرای مالیات بر ارزش افزوده ابتدای سال ۱۳۸۴ تعیین شده است. اما پس از اجرای این مالیات در ایران، لازم است آثار اقتصادی آن بررسی شود. آثار اقتصادی اجرای لایحه‌ی مالیات بر ارزش افزوده از سه جنبه‌ی آثار درآمدی، آثار تورمی و آثار توزیعی بررسی شده است. لازم است بگوییم که فرض ضمنی در این تحلیل‌ها بر این است، لایحه‌ی مالیات بر ارزش افزوده که در ۴۲ ماده تنظیم شده، به‌طور کامل اجرا شود و تغییری در موارد آن صورت نگیرد.
سلام مقاله بسیار جالب و مفیدی بود.