آشنایی با جوایز ادبی جهان از جمله نوبل، من بوکر، پولیتزر و…

خوره کتاب که باشیم، در نوجوانی و آغاز جوانی احتمالا دوهفته‌ای جنگ و صلح را می‌خوانیم؛ اما با گذر زمان و مشغله کار و زندگی روزمره، دیگر امکان چنین کاری را نخواهیم داشت. با وجود کمبود وقت، اینکه چه بخوانیم هم خودش مسئله است. یکی از بهترین راه‌های انتخاب کتابِ خوب انتخاب آثار برندگان جوایز ادبی دنیا است. مطالعه آثار برگزیده جهان و نویسندگانی که موفق به دریافت جوایز معروفی مانند نوبل، گنکور و من ‌بوکر شده‌اند یکی از جذابیت‌های دنیای کتاب است. با بررسی جوایز و افتخارات کتاب‌ها،‌ می‌توانیم به مجموعه‌ای از برترین‌های آنها در جهان دست پیدا کنیم. در این مطلب، برخی از مهم‌ترین جوایز ادبی جهان را به شما معرفی می‌کنیم.

بنیادها و مؤسسات مختلف، در سطح جهانی یا محلی، جوایز ادبی گوناگونی را به نویسندگان و آثار آنها اختصاص می‌دهند. اغلبِ جوایز ادبی آثار ادبی انگلیسی یا ترجمه‌شده به انگلیسی را ارزیابی می‌کنند. برخی هم جوایز را فقط در سطح ملی یا منطقه‌ای اعطا می‌کنند. برخی دیگر مانند جایزه ادگار آلن‌پو داستان‌ها را در ژانر خاصی بررسی می‌کنند.

در ادامه، برخی از معتبرترین جوایز ادبی دنیا را با توجه به قدمت و دامنه پوشش آنها به شما معرفی می‌کنیم.

۱. جایزه ادبی نوبل

یکی از قدیمی‌ترین و ارزشمندترین جوایز ادبی دنیا جایزه نوبل در بخش ادبیات است. بنیاد نوبل از سال ۱۹۰۱ تا کنون با بررسی کتاب‌های انگلیسی یا ترجمه‌شده به انگلیسی و با درنظرگرفتن کلیت کار نویسندگان، نوبل ادبیات را اعطا می‌کند. طبق وصیت آلفرد نوبل، این جایزه به نویسندگانی‌ اهدا می‌شود که اثر یا آثاری با مضمون آرمان‌خواهی و ایدئال‌گرایانه خلق کرده باشند. مراسم اهدای نوبل ادبیات هرساله در آکادمی سوئد و هم‌زمان با سالگرد درگذشت آلفرد نوبل برگزار می‌شود. برندگان علاوه بر دریافت نشان آکادمی نوبل، جایزه نقدی هم دریافت می‌کنند. مبلغ این جایزه نقدی در طول سالیان مختلف متفاوت بوده است.
در میان نویسندگان معروفی که موفق به دریافت این جایزه شده‌اند، نام چنین مشاهیری به ‌چشم می‌خورد: ویلیام فاكنر، ارنست همینگوی (خالق کتاب پیرمرد و دریا)، جان اشتاین‌بک، آلبر كامو (خالق کتاب طاعون)، ژان پل سارتر، رومن رولان و گابریل گارسیا ماركز (خالق کتاب عشق سال های وبا). ماریو بارگاس یوسا، هرتا مولر، اورهان پاموک، آلیس مونرو، دوریس لسینگ، ‌هارولد پینتر، وی. اس. نایپل، گونتر گراس و ژوزه ساراماگو هم شماری از برندگان جایزه ادبی نوبل در ۲۰ سال گذشته‌اند. آخرین برندگان این جایزه ادبی اولگا توکارچوک (Olga Tokarczuk) لهستانی و پیتر هاندکه (Peter Handke) اتریشی بودند.

۲. جایزه ادبی من بوکر

این جایزه ادبی از سال ۱۹۶۹ تا کنون در هر دوره به یک اثر برگزیده دنیای ادبیات اعطا می‌شود. این جایزه در آغاز فقط به نویسندگان اهل کشور‌های مشترک‌المنافع، زیمبابوه و ایرلند اختصاص داشت؛ اما از سال ۲۰۱۴ با اضافه‌شدن بخش جهانی، پذیرای کلیه آثار ادبی است که به زبان انگلیسی نوشته یا ترجمه شده باشند. جایزه نقدی ۵۰هزارپوندی من بوکر در بخش جهانی به‌طور مساوی بین نویسنده و مترجم تقسیم می‌شود.

انتخاب نامزدهای دریافت این جایزه ترتیب خاصی دارد. ابتدا گروهی شامل این افراد تشکیل می‌شود: دو ناشر، یک کتابدار، یک کتاب‌فروش، یک نمایندۀ ادبی و یک رئیس به‌انتخاب بنیاد من بوکر. سپس این گروه (کمیته) مجموعه‌ای از داوران را انتخاب می‌کنند. این داوران معمولا از بین نویسندگان، منتقدان حوزه‌ ادبیات یا شخصیت‌های برجسته گزینش می‌شوند. فهرست نامزدهای انتخابی داوران برای جایزه من بوکر شامل شش نفر است. از بین این افراد، یک نفر به‌عنوان برندۀ نهایی انتخاب می‌شود. قاعده‌ اهدای جوایز به این صورت است که علاوه بر برنده، که جایزه اصلی به او تعلق می‌گیرد، به تمام شش نامزد انتخابی هم مبلغ ۲۵۰۰ پوند اهدا می‌شود.

تا سال ۲۰۱۶، برگزاری این جایزه به‌صورت دو سال یک‌ بار بود. از این سال به بعد، من بوکر سالانه برگزار می‌شود.

از نویسندگان برنده من بوکر می‌توان به مارگارت اتوود (برای آدمکش کور و وصیت‌ها) و کازوئو ایشی‌گورو (برای بازمانده روز) اشاره کرد. سال گذشته برنادین اواریستو (Bernardine Evaristo) برای کتاب «دختر، زن، دیگری» نخستین زن سیاه‌پوست برنده این جایزه شد.

۳. جایزه پولیتزر

جایزه پولیتزر هم‌نام بنیان‌گذارش روزنامه‌نگار خوش‌نام جوزف پولیتزر است. این جایزه ۱۵هزاردلاری از سال ۱۹۱۷ به آثار مختلف در ۲۱ رشته تعلق می‌گیرد. پولیتزر از حامیان مالی و بنیان‌گذاران مدرسۀ روزنامه‌نگاری دانشگاه کلمبیا؛ دانشگاهی که ارزیابی آثار و انتخاب برگزیده را به عهده دارد. پولیتزر ادبی دارای زیرشاخه‌های داستانی، غیرداستانی، تاریخی، زندگی‌نامه و شعر است؛ اما دامنه آثار قابل‌قبول برای شرکت در رقابت محدود است. فقط نویسندگان آمریکایی (شهروندان قانونی) امکان دریافت جایزه پولیتزر را دارند. برگزارکنندگان پولیتزر آثار نویسندگان بخش بزرگی از دنیا را به رسمیت نمی‌شناسند.

از برندگان پولیتزر ادبی می‌توان ارنست همینگوی (برای پیرمرد و دریا)، سل بلو (برای هدیه هومبولت)، ویلیام فاکنر (برای حرامیان) و تونی موریسون (برای دلبند) را نام بود. سال گذشته کولسن وایتهد برای کتاب «پسران نیکل» برنده پولیتزر داستانی شد.

۴. جایزه ملی آمریکا

سال ۱۹۳۶ انجمن کتاب‌فروشان آمریکا جایزه‌ای برای بهترین‌های حوزه ادبیات در نظر گرفت. این جایزه ۱۰هزاردلاری همان‌طور که از نامش برمی‌آید در سطح ملی برگزار می‌شود و مخصوص نویسندگان آمریکایی است. البته پذیرفته‌شدگان در بخش ترجمۀ این جایزه از این شرط مستثنا هستند (در این بخش نویسندگان و مترجمان غیرآمریکایی هم پذیرفته می‌شوند). این جایزه برترین‌های ادبیات آمریکا را در ۴ بخش داستانی، غیرداستانی، ادبیات جوانان و نوجوانان و شعر معرفی می‌کند. دو جایزه هم به‌پاس یک عمر فعالیت اهدا می‌شود. جالب است بدانید این جایزه در ابتدا به تمامی آثار آمریکایی و غیرآمریکایی تعلق می‌گرفت.

برخی از برندگان این جایزه عبارت‌اند از: سوزان سانتاگ (برای در آمریکا)، فیلیپ راس (برای خداحافظ کلومبوس و تئاتر سابات)، جان آپدایک (برای سانتور و خرگوش ثروتمند است)، سل بلو، ویلیام فاکنر؛ و در سال‌های اخیر جسمین وارد، لوئیس اردریچ، دنیس جانسون و جاناتان فرنزن.

۵. جایزه ادبی گنکور

بنیان جایزه ادبی گنکور پیرو وصیت ادموند دو گنکور (Edmond de Goncourt) در سال ۱۸۹۶ نهاده شد. گنکور که به‌طور رسمی از سال ۱۹۰۲ انتخاب برگزیدگان را آغاز کرده است، هر سال بهترین اثر ادبی فرانسوی را انتخاب می‌کند. این جایزه در ۵ بخشِ بهترین اثر داستانی، رمان اول، داستان کوتاه، شعر و زندگی‌نامه اعطا می‌شود.
چند سالی است که بنیاد گنکور، با همکاری دانشگاه‌ها و مؤسسات فرانسوی در کشورهای مختلف از جمله ایران، بهترین اثر فرانسوی از نظر دیگر کشورها را نیز معرفی می‌کند. هرچند جایزه گنکور تنها آثار فرانسوی‌زبان را ارزیابی می‌کند، با توجه به فراگیری ادبیات فرانسه و علاقه خوانندگان ایرانی به نویسندگان فرانسوی، آشنایی با برندگان آن برای ما ایرانی‌ها جذاب است.

از شناخته‌شده‌ترین نویسندگان برنده گنکور می‌توان مارسل پروست (برای در جست‌وجوی زمان ازدست‌رفته)، آندره مالرو (برای سرنوشت بشر)، سیمون دوبوآر (برای ماندارن‌ها)، رومن گاری (برای ریشه‌های آسمان و زندگی در پیش رو)، پاتریک مودیانو (برای خیابان بوتیک‌های خاموش)، مارگریت دوراس (برای عاشق) و عتیق رحیمی (برای سنگ صبور) را نام برد. در سال ۲۰۱۷ مریم مجیدی نویسنده ایرانی ـ فرانسوی با کتاب «مارکس و عروسک» برنده جایزه گنکور اولین رمان شد.

۶. جایزه سروانتس

وزارت فرهنگ اسپانیا به‌یاد نویسنده شهیر اسپانیایی و خالق دن کیشوت، این جایزه را در سال ۱۹۷۵ بنیان نهاد. جایزه سروانتس (Cervantes) با پاداش نقدی ۱۲۵هزاریورویی‌اش یکی از ارزشمندترین جوایز ادبی دنیاست. این جایزه به‌پاس‌ فعالیت حرفه‌ای نویسنده و به‌خاطر همه یا بخشی از آثار او به نویسندگان اسپانیایی‌زبان اعطا می‌شود. هرچند جایزه سروانتس فقط نویسندگان اسپانیایی‌زبان را دربرمی‌گیرد، فراگیری این زبان به‌عنوان دومین زبان پرگویش دنیا اهمیت آن را نزد کتاب‌خوان‌ها دوچندان می‌کند.

از برندگان نامدار جایزه سروانتس می‌توان به اکتاویو پاز، بورخس، کارلوس فوئنتس و ماریو بارگاس یوسا اشاره کرد.

۷. جایزه هانس کریستین اندرسون

دفتر جهانی کتاب برای نسل جوان از سال ۱۹۵۶ جایزه‌ای را به نویسندگان داستان‌های کودکان اعطا می‌کند. این دفتر در سال ۱۹۶۶ جایزه‌ای هم برای تصویرگری در نظر گرفت. این جایزه به‌یاد نویسندۀ دانمارکیِ داستان‌های کودکان نام‌گذاری شده است. معیارهای انتخاب فرد برگزیده شامل کیفیت ادبی و زیبایی‌شناسی، توانایی درک مسائل از نگاه کودکان، قابلیت افزایش حس کنجکاوی و تقویت تخیل کودکان می‌شود.

نویسندگان و تصویرگران ایرانی از جمله توران میرهادی سابقه داوری برای این جایزه را داشته‌اند. ایرانی‌ها در سال‌های متعدد به فهرست نامزدهای پایانی هم راه یافته‌اند؛ از جمله فرشید مثقالی، هوشنگ مرادی کرمانی، نسرین خسروی و فرهاد حسن‌زاده (در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰). از این بین، فرشید مثقالی برنده جایزه تصویرگری شد.

۸. پن آمریکا

انجمن قلم آمریکا (پن، PEN) در سال ۱۹۲۲ در راستای حمایت از حقوق بشر و آزادی قلم تأسیس شد. از سال ۱۹۶۳، این انجمن، جایزه ادبی پن آمریکا را به اثر ادبی برتر آمریکا اعطا می‌کند. پن آمریکا برنامه‌های مختلفی برای حمایت از آزادی بیان، نویسندگان، روزنامه‌نگاران و نویسندگان تازه‌کار دارد. در این راستا، پن آمریکا با همکاری بنیادها و مؤسسات مختلف در بیش از ۲۰ رشته مختلف از جمله داستان، داستان کوتاه، ترجمه، فیلم‌نامه و شعر، آثار برتر را معرفی می‌کند.

برای اشاره به مؤسساتی که با پن آمریکا همکاری می‌کنند، این جایزه در رشته‌های مختلف با نام‌های ترکیبی مانند پن ـ فاکنر، پن ـ مالامود، پن ـ همینگوی و… ارائه می‌شود. از سال ۲۰۱۶، انجمن قلم آمریکا جایزه جهانی پن ـ ناباکوف را به‌پاس فعالیت حرفه‌ای‌ به نویسندگان برگزیده جهانی هم تقدیم می‌کند.

برخی از نویسندگان برنده پن عبارت‌اند از: دان دلیلو (برای مائوی دوم)، مایکل کانینگهام (برای ساعت‌ها) و شرمن الکسی (برای رقص‌های جنگ). آذرین وندر فلیت علومی، نویسنده ایرانی ـ آمریکایی، برای کتاب «مرا زبرا صدا کن» برنده پن آمریکا شد.

۹. جایزه کاربران گودریدز

فناوری و اینترنت ابزارهای جدیدی برای صحبت درباره کتاب و آشنایی با آنها فراهم کرده است. گودریدز یکی از این ابزارهاست. امروزه خیلی‌ از کتاب‌خوان‌ها برای تصمیم‌گیری درباره انتخاب و خواندن کتاب‌ها به گودریدز مراجعه می‌کنند. بنا بر اعلام این شبکه اجتماعی در سال ۲۰۱۶، بیش از ۵۰ میلیون نقد کاربری در گودریدز به اشتراک گذاشته شده است. تعداد قابل‌توجه اعضای گودریدز آن را به منبع قابل‌اعتمادی برای سنجش نظر جمع درباره کتاب‌ها تبدیل کرده است.

در سال ۲۰۰۹، گودریدز با تکیه بر این ویژگی و بر اساس نظر کاربران، اقدام به معرفی کتاب‌های برگزیده کرد. کاربران در هر سال، دوره‌ای چندروزه فرصت خواهند داشت تا به کتاب موردعلاقه‌شان رأی دهند. سپس بر اساس تعداد آرا، کتاب‌های برتر معرفی می‌شوند. رأی‌گیری در رشته‌های مختلف از جمله داستانی، غیرداستانی، رازآلود، فانتزی و شاخه‌های دیگر انجام می‌شود.

از برگزیدگان گودریدز می‌توان به الکس مایکلیدیس (برای بیمار خاموش)، مارگارت اتوود (برای وصیت‌ها)، جوجو مویز (برای هنوز هم من)، سلست اینگ (برای همه‌جا آتش‌های خرد)، خالد حسینی (برای کوهستان به طنین آمد)، گیلیان فلین (برای دختر گمشده) و جرج آر. آر. مارتین (برای رقصی با اژدها) اشاره کرد.

۱۰.جایزه ایمپک دوبلین

جایزه ایمپک (IMPAC) را کتابخانه ملی دوبلین در سال ۱۹۹۴ طراحی کرد. این جایزه جهانی روشی فراگیر برای انتخاب و ارزیابی کتاب‌های برتر دارد: تعداد زیادی از کتابخانه‌های سراسر جهان کتاب‌هایی را برای نامزدی معرفی می‌کنند، سپس داوران در مرحله نخست ۱۰ نامزد پایانی را و در نهایت گزینه برتر را معرفی می‌کنند. جایزه نقدی ایمپک مبلغ چشمگیر ۱۰۰ هزار یورو است. اگر کتاب از زبانی دیگر به انگلیسی ترجمه شده باشد، سه‌چهارم مبلغ به نویسنده و باقی به مترجم اثر پرداخت می‌شود. در سال ۲۰۱۳ بیش از ۱۵۰ کتابخانه از ۴۷ کشور جهان در انتخاب و ارسال کتاب نقش داشتند.
خوان گابریل واسکس (برای صدای افتادن اشیا)، اورهان پاموک (برای نام من سرخ) و هرتا مولر (برای سرزمین گوجه‌های سبز) از جمله برندگان جایزه دوبلین هستند.

۱۱. جایزه‌ کتاب اول گاردین

از سال ۱۹۹۹ «جایزه کتاب اول گاردین» (Guardian First Book Award) پایه‌گذاری شده است. روزنامه گاردین هرساله به بهترین اثر از میان کتاب‌اولی‌ها یعنی اولین اثر نویسندگان تازه‌کار جایزه‌ای به ارزش ۱۰ هزار دلار اهدا می‌کند؛ علاوه بر آن، تبلیغ کتاب برگزیده به‌صورت رایگان در همین روزنامه منتشر می‌شود. به‌ نظر می‌آید بهترین جایزه برای نویسنده‌های تازه‌کار همین باشد که تبلیغ کتاب اولشان در نشریه معتبری منتشر شود.

هاروکی موراکامی و جومپا لاهیری از جمله نویسندگانی هستند که موفق به دریافت این جایزه شده‌اند.

کلام آخر

جوایز ادبی دنیا محدود به این موارد نمی‌شوند، اما می‌توان این جوایز را معتبرترین دانست؛ جوایزی که نامشان کنار نام نویسنده یا اثر ادبی نقش چشمگیری در موفقیت تجاری و حرفه‌ای صاحب اثر خواهد داشت. جوایز ادبی دیگری هم وجود دارند که از نظر پوشش سبک‌، زبان و منطقه به گستردگی جوایزی که معرفی کردیم نیستند؛ مثل جایزه ادبی ادگار آلن‌پو که به برترین داستان‌های رازآلود جایزه می‌دهد یا جایزه کتاب شیخ زاید که داستان‌های نویسندگان عرب‌زبان را ارزیابی می‌کند. اگر با وسواس کتاب انتخاب می‌کنید، این نام‌ها در انتخاب کتاب کمکتان می‌کنند. به‌علاوه، خواندن آثار برگزیده و کنکاش درباره اینکه چه‌چیزی نظر داوران و رأی‌دهندگان را جلب کرده است بسیار هیجان‌انگیز است.
شما چه روشی برای انتخاب کتاب دارید؟ چقدر با جوایز ادبی دنیا آشنا هستید؟ اصلا این نام‌ها برایتان اهمیت دارند؟ ترجیح می‌دهید به گودریدز و نظر مردم عادی اعتماد کنید یا نظر متخصص‌ها را مهم‌تر می‌دانید؟