عدم تخمک گذاری یکی از عوامل شایع ناباروری است که بیشتر مواقع به‌علت برهم‌خوردن تعادل هورمونی ایجاد می‌شود. این عارضه می‌تواند موقت یا مزمن باشد و نشانه اصلی آن بی‌نظمی قاعدگی است. شاید از خودتان بپرسید عدم تخمک‌گذاری چه علائمی دارد و راه تشخیص و درمان آن چیست؛ برای رسیدن به جواب این سؤالات تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
تخمک گذاری چیست؟
تخمک‌گذاری آزادشدن تخمک از تخمدان و بخشی از چرخه قاعدگی است که معمولا در روز چهاردهم چرخه قاعدگی ۲۸روزه اتفاق می‌افتد. فرایند تخمک‌گذاری زمانی شروع می‌شود که هیپوتالاموس (بخشی از مغز) هومورن آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) را ترشح می‌کند. این هورمون با اثر بر غده هیپوفیز موجب ترشح هورمون محرک فولیکول یا اف.اس.اچ (FSH) و هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH) می‌شود.
بین روزهای ۶ و ۱۴ چرخه قاعدگی، هورمون FSH موجب بلوغ فولیکول‌ها (کیسه‌های کوچک حاوی مایع و تخمک در حال رشد) در یک تخمدان می‌شود. طی روزهای ۱۰ تا ۱۴ چرخه، تنها یکی از فولیکول‌های در حال رشد تخمک کاملا بالغ را ایجاد می‌کند. حوالی روز ۱۴ چرخه قاعدگی، افزایش ناگهانی LH موجب آزادشدن تخمک از تخمدان می‌شود که به آن تخمک‌گذاری می‌گویند.
بعد از تخمک‌گذاری، تخمک سفری ۵روزه را از لوله رحمی (لوله فالوپ) به‌سمت رحم آغاز می‌کند. همان‌طور که تخمک از لوله رحمی عبور می‌کند، میزان هورمون پروژسترون در بدن افزایش می‌یابد و دیواره رحم را برای بارداری آماده می‌کند.
عدم تخمک گذاری چیست؟
آزادشدن تخمک از تخمدان برای بارداری ضروری است و عدم تخمک‌گذاری زمانی اتفاق می‌افتد که در طول چرخه قاعدگی تخمکی از تخمدان آزاد نمی‌شود. عدم تخمک گذاری مزمن علت حدود ۲۵درصد از ناباروری‌هاست. تقریبا از هر ۱۰ خانمی که در سن باروری هستند ۱ نفر در بخشی از زندگی‌اش دچار عدم تخمک‌گذاری می‌شود. چندین هورمون در تخمک‌گذاری نقش دارند، بنابراین عوامل مختلفی هم در عدم تخمک‌گذاری نقش دارند.
علت عدم تخمک گذاری چیست؟
عدم تخمک‌گذاری ممکن است برای تمام خانم‌های در سن باروری (تقریبا از ۱۲ تا ۵۱ سال) اتفاق بیفتد. بعضی شرایط احتمال عدم تخمک گذاری را بیشتر می‌کنند که عبارت‌اند از:
- ماه‌‌های ابتدایی شروع پریود؛
- مرحله پری‌منوپوز (مرحله گذار به یائسگی)؛
- سندروم تخمدان پلی کیستیک؛
- نارسایی زودرس تخمدان؛
- پایین‌بودن شاخص توده بدنی که معمولا به‌دلیل بی‌اشتهایی یا انجام ورزش‌های طولانی‌مدت است؛
- ازبین‌رفتن ذخایر تخمدانی یا دور (DOR).
مهم‌ترین عامل عدم تخمک‌گذاری برهم‌خوردن تعادل یک یا چند هورمون خاص، به‌خصوص هورمون‌های درگیر در تخمک‌گذاری، است که عبارت‌اند از هورمون:
- آزادکننده گنادوتروپین؛
- محرک فولیکول؛
- لوتئینیزه‌کننده.
با این حال هر هورمونی که غیرمستقیم در تخمک‌گذاری نقش دارد، مثل تستوسترون و پرولاکتین، هم می‌تواند روی هورمون‌های لازم برای تخمک‌گذاری اثر بگذارد.
در ادامه نقش هورمون‌ها در عدم تخمک گذاری را بررسی کرده‌ایم.
۱. زیادی آندروژن‌ها (هایپرآندروژنیسم)
آندروژن‌ها گروهی از هورمون‌ها هستند که به رشد و تولیدمثل در هر دو جنس مرد و زن کمک می‌کنند. معمولا آندروژن‌ها به‌عنوان هورمون خاص مردانه شناخته می‌شوند، اما بدن زنان هم مقدار کمی هورمون آندروژن تولید می‌کند. آندروژن‌ها عبارت‌اند از تستوسترون، اندانسترون و آندروستندیول که توسط غدد جنسی و فوق‌کلیه تولید می‌شوند. افزایش میزان این هورمون در خون زنان هایپرآندروژنیسم نامیده می‌شود که از رشد و بلوغ فولیکول‌ها جلوگیری می‌کند. بعضی از عوامل افزایش‌دهنده آندروژن عبارت‌اند از:
- چاقی؛
- مشکلات غده فوق‌کلیه؛
- سندروم تخمدان پلی‌کیستیک؛
- داروهای خاص مثل استروئیدهای آنابولیک؛
- اختلال غده هیپوفیز مثل سندروم کوشینگ یا آکرومگالی.
۲. اختلال عملکرد غده هیپوفیز (هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک)
اگر غده هیپوفیز هورمون LH و FSH کافی تولید نکند، موجب عدم تخمک گذاری می‌شود. بیماری‌ها و شرایط زمینه‌ساز این بیماری عبارت‌اند از:
- وزن یا شاخص بدنی پایین؛
- تمرینات طولانی‌مدت یا شدید؛
- سندورم شیهان؛
- آسیب غده هیپوفیز.
۳. پرولاکتین بیش از حد (هایپرپرولاکتینمی)
پرولاکتین هورمونی است که توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شود و در اصل محرک تولید شیر است و تولید LH و FSH را هم مهار می‌کند که برای تخمک‌گذاری ضروری هستند. به همین دلیل مقدار زیاد پرولاکتین خون می‌تواند عدم تخمک گذاری را در پی داشته باشد. بیماری‌ها و شرایط افزایش پرولاکتین عبارت‌اند از:
- شیردهی؛
- نوعی تومور غده هیپوفیز به‌نام پرولاکتینوما؛
- آسیب غده هیپوفیز؛
- آسیب کلیه، کبد، تیروئید یا بیماری‌های مربوط به آنها؛
- داروهای خاص مثل داروهای روان‌گردان، مواد مخدر، داروهای درمان زخم معده یا کاهش اسید معده.
۴. کاهش هورمون تیروئید (هیپوتروئیدی یا کم‌کاری تیروئید)
تیروئید غده‌ای پروانه‌ای‌شکل در جلوی گردن است که ۲ هورمون لازم برای بسیاری از عملکردهای مهم بدن، یعنی تری‌یدوتیرونین (T3) و تیروکسین (T4) را تولید می‌کند. میزان کم تیروکسین خون تولید پرولاکتین غده هیپوفیز را افزایش می‌دهد. افزایش پرولاکتین با سرکوب LH و FSH مانع تخمک‌گذاری می‌شود. بنابراین کاهش میزان تیروکسین خون در عدم تخمک‌گذاری نقش دارد. بیماری‌ها و شرایط دخیل در هیپوتیروئیدی عبارت‌اند از:
- تیروئید هاشیموتو (نوعی بیماری خودایمن)؛
- جراحی تیروئید؛
- رادیودرمانی؛
- داروهای خاص مثل لیتیوم.
۵. مقدار پایین هورمون رهاکننده گنادوتروپین (GnRH)
GnRH در رهایش LH و FSH نقش دارد، پس کمبود آن باعث عدم تخمک گذاری می‌شود. آسیب هیپوتالاموس می‌تواند موجب کاهش GnRH شود.
عدم تخمک گذاری چه علائمی دارد
دانستن علائم عمومی تخمک‌گذاری و پیگیری چرخه قاعدگی‌تان می‌تواند شما را به نشانه‌های عدم تخمک گذاری هشیار کند. به یادداشته باشید که داشتن پریود لزوما به معنی تخمک‌گذاری نیست. علائم عدم تخمک گذاری عبارت‌اند از:
- پریودهای نامنظم: اگر مدت بین قاعدگی‌های شما تغییر می‌کند، یعنی پریود نامنظم دارید. متوسط چرخه قاعدگی ۲۸ روز است که می‌تواند چند روز کمتر یا بیشتر باشد.
- قاعدگی‌های خیلی سنگین یا سبک: خونریزی بیشتر از ۸۰ میلی‌لیتر و دوره قاعدگی طولانی‌تر از هفت روز قاعدگی سنگین و ازدست‌دادن کمتر از ۲۰ میلی‌لیتر خون قاعدگی سبک نامیده می‌شود.
- عدم قاعدگی (آمنوره): نبود ۱ یا ۲ دوره قاعدگی بدون بارداری یکی از نشانه‌های عدم تخمک گذاری است.
- ترشح‌نشدن مخاط دهانه رحم: بیشترین ترشحات واژنی به‌نام مخاط دهانه رحم درست قبل و طی تخمک‌گذاری اتفاق می‌افتد که بیشتر شبیه سفیده تخم‌مرغ خام است. اگر این ترشحات را ندارید، احتمالا دچار عدم تخمک گذاری شده‌اید.
- بی‌نظمی دمای پایه بدن: دمای پایه بدن یعنی دمای بدن هنگام استراحت کامل. این دما معمولا بعد از بیدارشدن و قبل از انجام هرگونه حرکت یا فعالیت جسمی گرفته می‌شود. تخمک‌گذاری کمی دمای پایه بدن را افزایش می‌دهد.
تشخیص عدم تخمک گذاری
به‌طور کلی مشخصه عدم تخمک‌گذاری قاعدگی نامنظم است. با توجه به اینکه پزشک به چه چیزی مشکوک شده باشد، آزمایش‌های متفاوتی برای تأیید عدم تخمک گذاری تجویز می‌کند. آزمایش‌های تشخیصی عبارت‌اند از:
- بررسی میزان پروژسترون، تیروئید، پرولاکتین و آنتی‌بادی‌های خاص خون؛
- آزمایش تحمل گلوکز؛
- سونوگرافی از لگن؛
- تست بارداری.
در صورت لزوم ممکن است پزشک آزمایش‌های دیگری را هم برایتان تجویز کند.
قاعدگی بدون تخمک گذاری امکان‌پذیر است؟
عدم تخمک گذاری و پریود نشدن با هم رابطه دارند. قاعدگی زمانی اتفاق می‌افتد که تخمک رهاشده از تخمدان باردار نمی‌شود، بنابراین دیواره رحمی ریزش پیدا می‌کند. به همین دلیل از نظر فنی قاعدگی بدون تخمک‌گذاری امکان‌پذیر نیست. با این حال خونریزی بدون تخمک‌گذاری ممکن است و به آن خونریزی غیرطبیعی رحم یا اِی.یو.بی (AUB) یا خونریزی ناشی از عدم تخمک‌گذاری می‌گویند که نوعی خونریزی رحمی نامنظم است. خونریزی غیر طبیعی رحم شایع است و تقریبا یک‌سوم افراد در سن فرزندآوری دچارش می‌شوند.
درمان عدم تخمک گذاری
درمان عدم تخمک گذاری معمولا با توجه به عامل هورمونی نامتعادل انجام می‌شود. به‌طور کلی تغییر سبک زندگی می‌تواند عدم تخمک گذاری را درمان کند. این تغییرات عبارت‌اند از:
- مدیریت استرس: استفاده از روش‌هایی مثل مدیتیشن، یوگا یا تنفس عمیق برای مواجه بهتر با استرس؛
- وزن متناسب: ممکن است پزشک با توجه به چاق یا لاغربودن بیمار، به او پیشنهاد کاهش یا افزایش وزن بدهد. حتما در این باره با متخصص تغذیه مشورت کنید؛
- کاهش دفعات و شدت تمرینات: اگر پزشک به این نتیجه برسد که تمرینات شدید عامل عدم تخمک گذاری هستند، ممکن است به شما توصیه کند دفعات و شدت تمرینات را کاهش دهید.
سایر درمان‌های عدم تخمک گذاری عبارت‌ند از:
- استفاده از داروهای خاص: ممکن است دارویی که برای درمان بیماری خاصی مثل کم‌کاری تیروئید استفاده می‌کنید به درمان عدم تخمک گذاری هم کمک کند؛
- تنظیم داروهای مصرفی: بعضی از داروها مثل داروهای ضدصرع یا داروهای ضدروان‌پریشی موجب عدم تخمک گذاری می‌شوند. به همین دلیل در صورت امکان ممکن است پزشک داروهای شما را تغییر دهد. بدون مشورت پزشک مصرف هیچ دارویی را قطع نکنید یا نوعش را تغییر ندهید.
- کلومیفن سیترات یا سی.سی (CC): این دارو به اصلاح بی‌نظمی‌های تخمک‌گذاری کمک می‌کند.
- تزریق گنادوتروپین کوریونی انسان یا اچ.سی.جی (hCG): این هورمون موجب آزادشدن تخمک از تخمدان می‌شود و تزریق نوع سنتزی آن می‌تواند به درمان عدم تخمک گذاری کمک کند. این دارو معمولا همراه کلومیفن سیترات استفاده می‌شود.
- تزریق هورمون محرک فولیکول: اگر بدن شما FSH کافی تولید نکند و به سایر درمان‌ها هم جواب ندهد، ممکن است پزشک برایتان FSH سنتزی تجویز کند.
- تزریق آگونیست‌ها و آنتاگونیست‌های GnRH: تزریق این موارد به کنترل میزان LH کمک می‌کند.
- جراحی: در صورت ابتلا به سندروم تخمدان پلی‌کیستیک، ممکن است پزشک با انجام عمل لاپاراسکوپی سوراخ کوچکی در تخمدان ایجاد کند تا با خارج‌شدن تستوسترون، آزادسازی تخمک و قاعدگی‌های منظم اتفاق بیفتد.
شما بگویید
تا به حال دچار عدم تخمک گذاری شده‌اید؟ برای درمانش چه کاری کرده‌اید؟ در صورت تمایل می‌توانید تجربه و نظرتان را در قسمت ارسال دیدگاه بنویسید و اگر در اطرافیانتان کسی هست که با این مشکل روبه‌روست، حتما این مطلب را از طریق شبکه‌های اجتماعی برایش ارسال کنید تا آگاهی بیشتری درباره عدم تخمک‌گذاری داشته باشد و در صورت لزوم برای درمانش اقدام کنند.
