غده هیپوتالاموس ناحیه کوچکی در مرکز مغز است که نقش مهمی در تولید هورمون دارد و به تحریک بسیاری از فرایندهای بدن کمک میکند. این غده مهم نقش بسیار مهمی در سلامت ما ایفا میکند و اختلال در عملکرد آن مشکلات فراوانی را برای ما به وجود خواهد آورد. در ادامه با عملکرد و وظایف این غده، هورمون‌هایی که تولید میکند، اختلالات و مشکلات مربوط به آن و ارتباط میان هیپوتالاموس و هیپوفیز بیشتر آشنا می‌شویم.
هیپوتالاموس چیست؟
هیپوتالاموس غده‌ای در اعماق مغز است که رابط اصلی میان غدد درون‌ریز و سیستم عصبی است. غده هیپوتالاموس به‌اندازه یک بادام است و در زیر تالاموس و بالای غده هیپوفیز و دقیقا بالای ساقه مغز قرار دارد. نقش اصلی آن نگه‌داشتن بدن در وضعیت پایدار یا هموستاز است. این غده با تأثیر مستقیم بر دستگاه عصبی خودمختار (autonomic nervous system) یا با مدیریت هورمون‌ها عمل میکند. دستگاه عصبی خودمختار عملکردهای مهمی مانند ضربان قلب و تنفس را کنترل میکند. هورمون‌ها نیز «پیام‌رسان‌های شیمیایی» هستند که وارد جریان خون می‌شوند و به قسمت‌های مختلف بدن می‌روند. هورمون‌ها یا با یک غده درون‌ریز، که هورمون‌های دیگری را آزاد میکند، یا با اندامی خاص ارتباط برقرار میکنند.
عملکرد هیپوتالاموس
نقش اصلی این غده این است که تا حد امکان هم‌ایستایی یا هموستازی (homeostasis) بدن را حفظ کند. هموستازی به‌معنی وضعیت داخلی سالم و متعادل است. بدن همیشه در تلاش برای رسیدن به این تعادل است.
هیپوتالاموس رابطی بین سیستم غدد درون‌ریز و عصبی است. سیستم غدد درون‌ریز شبکه‌ای از غدد و اندام‌های تولیدکننده هورمون است که به تنظیم عملکردهای بدن کمک میکنند. سیستم‌ها و قسمت‌های مختلف بدن سیگنال‌هایی را به مغز ارسال میکنند و هیپوتالاموس را درمورد عوامل نامتعادلی که نیاز به بررسی دارند، آگاه میکنند. هیپوتالاموس نیز با تحریک غدد درون‌ریز مربوطه عدم تعادل موجود را برطرف میکند. مثلا اگر هیپوتالاموس سیگنالی درمورد بالابودن دمای داخلی بدن دریافت کند، به بدن می‌گوید که عرق کند و اگر سیگنالی درمورد پایین‌بودن دمای هوا دریافت کند، به بدن می‌گوید که با لرزیدن، گرما تولید کند.
این غده در مدیریت و کنترل موارد زیر نیز نقش دارد:
- رشد؛
- اشتها؛
- احساسات و خلق‌وخو؛
- چرخه خواب و بیداری؛
- میل جنسی؛
- زایمان؛
- تولید شیر مادر؛
- دمای بدن؛
- فشارخون؛
- گرسنگی و تشنگی؛
- احساس سیری هنگام غذاخوردن.
این غده همچنین:
- بعضی از هورمون‌ها را می‌سازد. این هورمون های هیپوتالاموس در جای دیگری (در هیپوفیز خلفی یا پسین) ذخیره می‌شوند.
- سیگنال‌هایی (هورمون‌هایی) را به غده هیپوفیز می‌فرستد. غده هیپوفیز نیز یا هورمون‌هایی را آزاد میکند که مستقیما بر بخشی از بدن تأثیر می‌گذارند یا سیگنال (هورمون) دیگری را به غده‌ای در بدن می‌فرستد تا هورمونی را آزاد کند.
هورمون های هیپوتالاموس
هیپوتالاموس برای حفظ هموستازی در کنترل تولید هورمون با غده هیپوفیز همکاری میکند. سیستم غدد درون‌ریز شامل غدد تیروئید و پاراتیروئید، غدد فوق‌کلیوی، پانکراس، تخمدان‌ها (در زنان) و بیضه (در مردان) می‌شود. سیستم غدد درون‌ریز مسئول حفظ فشارخون، ضربان قلب، تولید آنزیم‌های گوارشی و حفظ تعادل مایعات بدن است.
تعامل هیپوتالاموس با غده هیپوفیز
غده هیپوفیز درست زیر هیپوتالاموس قرار دارد و از دو لوب به نام هیپوفیز قدامی و هیپوفیز خلفی تشکیل شده است. هیپوتالاموس از طریق شبکه‌ای از رگ‌های خونی با لوب قدامی در ارتباط است و به‌وسیله بافتی به نام ساقه هیپوفیز با لوب خلفی ارتباط برقرار میکند. این غده سیگنال‌هایی را به‌شکل هورمون‌های آزادکننده ارسال میکند تا به هیپوفیز قدامی و خلفی بگوید که چه زمانی هورمون‌های خود را ترشح کنند.
هیپوتالاموس برای ارتباط با غده هیپوفیز هورمون‌های زیر را ترشح میکند:
- هورمون آنتی‌دیورتیک یا ضدادراری (ADH): این هورمون که وازوپرسین نیز نامیده می‌شود، به تنظیم میزان آب در بدن کمک میکند و در کنترل فشارخون نقش دارد.
- هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین (CRH): هورمونی است که با اثرگذاشتن بر غده هیپوفیز و غدد فوق‌کلیوی برای ترشح برخی استروئیدها (به‌ویژه در پاسخ به استرس) به تنظیم متابولیسم و پاسخ ایمنی کمک میکند.
- هورمون آزادکننده گنادوتروپین: این هورمون موجب می‌شود که غده هیپوفیز هورمون‌هایی را ترشح کند که در عملکرد درست اندام‌های جنسی مردان و زنان نقش دارند.
- اکسی‌توسین: این هورمون به فرایند زایمان (تحریک انقباض عضلات رحم) و شیردهی (آزادشدن شیر مادر) کمک میکند. همچنین تصور می‌شود که در پیوند انسانی (human bonding)، برانگیختگی جنسی، اعتماد، شناخت، چرخه خواب و احساس تندرستی نقش دارد.
- هورمون‌های کنترل‌کننده پرولاکتین: هورمون‌هایی مانند دوپامین و استروژن هستند که به غده هیپوفیز می‌گویند که تولید شیر مادر را شروع یا متوقف کند.
- هورمون آزادکننده تیروتروپین: این هورمون تنظیم‌کننده اصلی تیروئید است. تیروئید نیز متابولیسم، سطح انرژی و رشد تکاملی (developmental growth) را تنظیم میکند.
این غده بر هورمون‌های رشد نیز مستقیما تأثیر می‌گذارد. هیپوتالاموس به غده هیپوفیز دستور میدهد که سطح این هورمون‌ها را افزایش یا کاهش دهد.
اختلالات هیپوتالاموس
بیماری‌های هیپوتالامیک شامل تمام اختلالاتی هستند که از عملکرد درست هیپوتالاموس جلوگیری میکنند. تشخیص دقیق این بیماری‌ها دشوار است، زیرا هیپوتالاموس نقش‌های فراوانی در سیستم غدد درون‌ریز دارد. این غده نقش حیاتی سیگنال‌دادن به غده هیپوفیز برای ترشح هورمون‌هایی برای بقیه سیستم غدد درون‌ریز را نیز بر عهده دارد. ازآنجایی‌که تشخیص عملکرد نادرست یک غده خاص برای پزشکان دشوار است، این اختلالات اغلب اختلالات هیپوتالاموس ـ هیپوفیز نامیده می‌شوند. ممکن است پزشکان برای ریشه‌یابی این اختلال انجام آزمایش‌های هورمونی را تجویز کنند.
ضربه مغزی (TBI) از رایج‌ترین دلایل اختلال در عملکرد هیپوتالاموس است. کم‌کاری هیپوفیز یا هیپوپیتوئیتاریسم (hypopituitarism) پس از ضربه مغزی شیوع بالایی دارد. این اختلال میتواند ناشی از آسیب به غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس باشد. التهاب عصبی پس از ضربه مغزی نیز میتواند موجب اختلال در عملکرد غده هیپوفیز شود. این مشکل میتواند با ترشح ناکافی هورمون‌های آزادکننده هیپوتالاموس نیز ایجاد شود.
سندرم شیهان (Sheehan syndrome) بیماری دیگری است که میتواند منجر به کم‌کاری هیپوفیز شود. این بیماری شامل نکروز یا بافت‌مردگی غده هیپوفیز به‌دلیل ازدست‌دادن بیش از حد خون در زمان زایمان است.
از آنجایی که این اختلال به‌راحتی با درمان جایگزینی هورمون (hormone replacement therapy) قابل‌درمان است، افراد باید تا یک سال پس از ضربه مغزی برای تشخیص زودهنگام و درمان اختلال عملکرد هیپوتالاموس یا هیپوفیز به‌دقت تحت‌نظر باشند.
سایر دلایل اختلال عملکرد هیپوتالاموس عبارت‌اند از:
- سکته مغزی؛
- تومور مغزی در داخل یا اطراف هیپوتالاموس یا آنوریسم مغزی (brain aneurysm)؛
- پرخوری و بی‌اشتهایی عصبی؛
- سوءتغذیه؛
- عفونت مغزی؛
- شیمی‌‌درمانی و پرتودرمانی؛
- خون‌ریزی بیش از حد؛
- جراحی مغز؛
- نقایص مادرزادی مربوط به مغز یا هیپوتالاموس؛
- بیماری‌های التهابی شامل مولتیپل اسکلروزیس و نوروسارکوئیدوز (neurosarcoidosis)؛
- برخی اختلالات ژنتیکی مانند کمبود هورمون رشد.
اختلال عملکرد هیپوتالاموس در موارد زیر نیز نقش دارد:
- اختلالات هیپوتالاموس ـ هیپوفیز: به‌دلیل فعل‌وانفعالات نزدیک بین هیپوتالاموس و غده هیپوفیز، بیماری‌هایی که هرکدام را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، اختلالات هیپوتالاموس ـ هیپوفیز نامیده می‌شوند. آزمایش‌های هورمونی خاصی میتوانند به تعیین دقیق هورمون دخیل و تشخیص دقیق‌تر کمک کنند.
- دیابت بی‌مزه (Diabetes insipidus): زمانی اتفاق می‌افتد که این غده وازوپرسین کافی تولید و ترشح نمی‌کند. این مسئله موجب می‌شود که کلیه‌ها آب زیادی از دست بدهند و منجر به ادرارکردن و تشنگی بیش از حد می‌شود.
- سندرم پرادر ـ ویلی (Prader-Willi Syndrome): این اختلال ارثی موجب می‌شود که هیپوتالاموس احساس سیری را تشخیص ندهد. بدون این احساس، میل دائمی به خوردن دارید و در معرض خطر چاقی قرار دارید.
- سندرم کالمن (Kallman syndrome): بیماری ارثی سندرم کالمن موجب بروز مشکلات هیپوتالاموس در کودکان می‌شود. این اختلال به‌صورت تأخیر در بلوغ یا عدم بلوغ همراه با اختلال در حس بویایی ظاهر می‌شود.
- آکرومگالی و غول‌پیکری هیپوفیز: اختلالات رشد نادری هستند که دلیل آنها ترشح بیش از حد هورمون رشد از غده هیپوفیز است.
- سندرم هورمون آنتی‌دیورتیک نامناسب: زمانی رخ میدهد که سطح هورمون آنتی‌دیورتیک بیش از حد بالا باشد. علل آن عبارت‌اند از سکته مغزی، خون‌ریزی، عفونت، ضربه، سرطان و برخی داروها.
- کم‌کاری تیروئید مرکزی: اختلال نادری است که هم به‌دلیل اختلالات هیپوتالاموس و هم اختلالات هیپوفیز رخ میدهد. شایع‌ترین علت، تومور هیپوفیز مانند آدنوم هیپوفیز (pituitary adenoma) است.
- آمنوره عملکردی هیپوتالاموس: فقدان پریود بیش از سه ماه در افرادی که هویت آنها در بدو تولد مؤنث تعیین شده (AFAB) و قبلا پریودهای منظمی داشته‌اند یا بیش از شش ماه در افراد AFAB که قاعدگی نامنظمی داشته‌اند. شایع‌ترین علت این وضعیت اختلال در عملکرد هیپوتالاموس است.
- هیپرپرولاکتینمی (Hyperprolactinemia): کاهش سطح دوپامین موجب افزایش سطح پرولاکتین می‌شود. علل آن عبارت‌اند از تومور، آسیب به سلول‌های عصبی در هیپوتالاموس و علل دیگر.
علائم اختلالات هیپوتالاموس
علائم اختلالات هیپوتالاموس، بسته به اینکه ترشح کدام هورمون‌ها کاهش یا افزایش یافته، متفاوت است. در کودکان میتوان علائم رشد و بلوغ غیرطبیعی را مشاهده کرد. در بزرگ‌سالان نیز علائم مرتبط با هورمون‌های مختلفی مشاهده می‌شود که در بدن آنها تولید نمی‌‌شوند.
معمولا میان هورمون‌های تولیدنشده و علائم، ارتباطی قابل‌ردیابی وجود دارد. علائم تومور میتواند شامل اختلال در بینایی، تشنج یا سردرد باشد. اگر هورمون‌های جنسی تحت‌تأثیر قرار گرفته باشند، علائم به‌صورت اختلال در نعوظ یا کاهش میل جنسی ظاهر می‌شوند. عملکرد پایین آدرنال میتواند موجب بروز علائمی مانند ضعف و سرگیجه شود.
علائم پرکاری غده تیروئید میتواند شامل موارد زیر باشد:
- حساسیت به گرما؛
- اضطراب؛
- تحریک‌پذیری؛
- نوسانات خلقی؛
- خستگی؛
- فقدان میل جنسی؛
- اسهال؛
- افزایش تشنگی؛
- خارش.
برخی از علائم مشکلات غده هیپوتالاموس عبارت‌اند از:
- فشارخون بالا یا پایین؛
- احتباس آب یا کم‌آبی بدن؛
- کاهش یا افزایش وزن، با یا بدون تغییر در اشتها؛
- ناباروری؛
- مشکل در سلامت استخوان؛
- بلوغ تأخیری؛
- ازدست‌دادن عضلات و ضعف عضلانی؛
- نوسانات دمای بدن؛
- مشکل در خواب (بی‌خوابی)؛
- نیاز مکرر به ادرارکردن.
تأثیر رژیم غذایی بر سلامت و تقویت هیپوتالاموس
هیپوتالاموس اشتها را کنترل میکند و غذاهای موجود در رژیم غذایی نیز بر این غده تأثیر می‌گذارند. تحقیقات نشان میدهد که رژیم‌های غذایی سرشار از چربی‌های اشباع‌شده و قندها میتوانند نحوه تنظیم گرسنگی و مصرف انرژی به‌وسیله هیپوتالاموس را تغییر دهند و منجر به اختلال عملکرد این غده شوند. از منابع چربی‌های اشباع‌شده میتوان به گوشت و محصولات لبنی اشاره کرد.
رژیم‌های غذایی سرشار از چربی‌های چنداشباع‌نشده (polyunsaturated fats) مانند اسیدهای چرب امگا۳ به کنترل التهاب کمک میکنند. این چربی‌ها جایگزینی ایمن برای انواع دیگر روغن‌ها و چربی‌ها هستند. غذاهای دارای امگا۳ بالا شامل ماهی، گردو، دانه کتان و سبزیجات سبزبرگ می‌شوند.
جمع‌بندی
هیپوتالاموس که در ناحیه کوچکی در مرکز مغز قرار دارد، در بسیاری از عملکردهای بدن، از رشد و تکامل گرفته تا خلق‌وخو، سلامت قلب و زایمان نقش مهمی دارد. با توجه به ارتباط مهم میان هیپوتالاموس و غده هیپوفیز، اختلال در عملکرد یکی از آنها منجر به اختلال در عملکرد دیگری می‌شود. غدد هیپوفیز و هیپوتالاموس همراه با چند غده مهم دیگر، سیستم غدد درون‌ریز بدن را تشکیل می‌دهند. اگر هیپوتالاموس درست کار نکند، میتواند بر قسمت‌های مهم و حیاتی بدن انسان تأثیر بگذارد. این اختلال عملکرد میتواند نتیجه بیماری یا ضربه به سر باشد.
