عبدالحسین زرین کوب ادیب، تاریخ‌نگار، منتقد و مترجمی نام‌آشناست. هرکس با ادبیات کمی آشنا باشد، حتما نام او را شنیده است. در این مقاله، با زندگی و آثار این ادیب نامدار بیشتر آشنا می‌شویم.
تولد و خانواده
عبدالحسین زرین کوب، مورخ و اسلام‌شناس بزرگ ایرانی، در ۲۷ اسفندماه سال ۱۳۰۱ در بروجرد به دنیا آمد. البته خانواده زرین‌کوب از خوانسار به این شهر مهاجرت کرده بودند و اصالت آنها به خوانسار می‌رسید.
دکتر زرین‌کوب در سال ۱۳۳۲ با قمر آریان ازدواج کرد. آریان هم مانند همسرش یکی از نویسندگان و پژوهشگران نامی ایرانی بود. او جزو اولین زنانی بود که از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شدند. آریان در سال‌های حضور در دانشگاه تهران با عبدالحسین زرین‌کوب آشنا شد. آنها پس از ازدواج و فارغ‌التحصیل‌شدن از این دانشگاه، راهی دیار فرنگ شدند و در کشورهایی نظیر هند و لبنان اقامت کردند. زرین‌کوب و آریان هیچ‌گاه صاحب فرزندی نشدند.
تحصیلات
دکتر عبدالحسین زرین کوب در خانواده‌ای مذهبی چشم به جهان گشود، بنابراین به‌تشویق پدر علاوه بر تحصیل معمول، سراغ علوم دینی هم رفت. زرین‌کوب نوجوان در دوره متوسطه تحصیلی، وارد «حوزه علمیه بحرالعلوم» شد. علوم دینی تنها رشته موردتوجه عبدالحسین زرین کوب نبود و در نوجوانی به فلسفه، ادبیات و شعر و شاعری هم علاقه نشان داد. بااین‌حال روزگار با عبدالحسین نوجوان سر سازگاری نداشت، چون در ۱۸سالگی تنها مدرسه شهرش تعطیل شد. عبدالحسین ۱۸ساله مجبور شد که برای ادامه تحصیل راهی پایتخت شود و تحصیلاتش را در این شهر به پایان برساند. او که حالا به کتاب‌خوانی حرفه‌ای تبدیل شده بود، جزو نفرات برتر رشته ادبی در سراسر کشور شد.
با وجود این، رشته ادبیات چیزی نبود که عبدالحسین زرین‌کوب برای ورود به دانشگاه انتخاب کند. او در سال ۱۳۲۰ که دانشگاه‌ها بازگشایی شدند، در آزمون ورودی رشته حقوق دانشگاه تهران شرکت کرد. با هوش سرشاری که زرین‌کوب جوان داشت، توانست رتبه اول این رشته را کسب کند. البته پدر او مخالف تحصیلش در این رشته بود، بنابراین زرین‌کوب به دیار مادری برگشت اما از ادامه راه ناامید نشد.
عبدالحسین زرین کوب ۴ سال بعد دوباره راهی تهران شد تا در آزمون ورودی دانشگاه این شهر شرکت کند. او مصمم به ادامه تحصیل بود و این بار رشته ادبیات فارسی را انتخاب کرد. زرین‌کوب که در آزمون ورودی این رشته رتبه اول را کسب کرده بود، در سال ۱۳۲۷ به‌عنوان دانشجوی ممتاز فارغ‌التحصیل و وارد دوره دکتری شد. سرانجام دکتر زرین‌کوب در سال ۱۳۳۴ از رساله خود با عنوان «نقدالشعر، تاریخ و اصول آن» دفاع کرد. در نگارش این رساله یکی دیگر از نوابغ ایرانی یعنی «دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر» زرین‌کوب را راهنمایی کرد.
زندگی حرفه‌ای دکتر زرین‌کوب
۱. تدریس در مدارس و دانشگاه‌ها
دکتر زرین‌کوب پس از ترک دانشکده حقوق راهی دیار مادری شد تا در خرم‌آباد و بروجرد مشغول معلمی شود. او در آن سال‌ها به دانش‌آموزان دبیرستانی دروس تاریخ، جغرافیا، ادبیات، عربی، فلسفه و حتی ریاضی و فیزیک آموخت. شاید همین سابقه و علاقه او به تدریس بود که باعث شد پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه تهران، دعوت دکتر فروزانفر را بپذیرد. او پس از اتمام دوره دکتری، به‌دعوت این استاد گران‌قدر با رتبه دانش‌یاری تدریس در دانشکده علوم معقول و منقول این دانشگاه را آغاز کرد.
دکتر زرین‌کوب جوان در سال ۱۳۳۰ در کنار بزرگانی مثل دکتر اقبال آشتیانی، نفیسی، معین، ناتل خانلری و زریاب به طرحی برای ترجمه مقالات «دایره‌المعارف اسلام طبع هلند» پیوست.
۲. آشنایی با فلسفه و حکمت
عبدالحسین زرین کوب در دوران تحصیل در دانشگاه تهران نزد بزرگی به‌نام حاج شیخ ابوالحسن شعرانی با علوم حکمت و فلسفه بیش از پیش آشنا شد. پس از آن هم با فلسفه غربی روزگار خود آشنایی یافت. همین موضوع فتح بابی شد تا دکتر زرین‌کوب به تصوف و عرفان علاقه بیشتری پیدا کند و بعدها در این زمینه آثار ارزشمندی را به رشته تحریر درآورد.
۳. دکتر زرین‌کوب در روزگار جنگ جهانی
زندگی حرفه‌ای دکتر زرین‌کوب با جنگ جهانی دوم همراه شد. او در طول سال‌های این جنگ ویرانگر از تلاش در راه علم دلسرد نشد. زرین‌کوب بزرگ در این زمان با کمک مقامات روزگار خود آموزش زبان‌های ایتالیایی و آلمانی را شروع کرد تا روزگار جنگ برایش راحت‌تر سپری شود.
۴. فعالیت زرین‌کوب در نشریات
دکتر زرین‌کوب که سابقه سردبیری مجله هفتگی «مهرگان» در سال ۱۳۲۸ را داشت، در طول دوران تحصیل دکتری در دانشگاه تهران سرپرست انتشارات «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» شد. او در نشریاتی مانند «سخن»، «یغما»، «جهان نو»، «مهر و فرهنگ ایران زمین» و «علم زندگی» هم قلم زد.
۵. حضور دکتر زرین‌کوب در محافل علمی خارج از کشور
دکتر زرین‌کوب از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۹ به دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرنیستون دعوت شد تا دانشجویان این دانشگاه‌ها از تدریس او بهره‌مند شوند.
او در سال‌های بعد از آن هم راهی کشورهای مختلفی نظیر شوروی، هند، پاکستان، اروپا و کشورهای عربی شد تا کتابخانه‌ها و موزه‌های آنجا را هم از نزدیک ببیند. در همین سفرهای پربار بود که دکتر با بسیاری از دانشمندان بزرگ جهان آشنا شد و در محافل علمی سخنرانی کرد. برخی از این محافل مهم عبارت‌اند از:
- مجمع عمومی سردبیران طرح تاریخ تمدن اقوام آسیای مرکزی در شهر پاریس؛
- کنگره بزرگ‌داشت مولوی در شهر مونیخ؛
- کنگره بین‌المللی علوم تاریخی در شهر وین.
شرکت و سخنرانی این استاد گران‌قدر در چنین محافلی سبب شد تا جهانیان بیش از پیش با چنین انسان فرهیخته‌ای از این مرزوبوم آشنا شوند.
آخرین روزهای زندگی دکتر زرین‌کوب
دکتر زرین‌کوب خستگی‌ناپذیر سرانجام در ۲۴ شهریور ماه سال ۱۳۷۸ به‌علت بیماری قلبی چشم از جهان فروبست. در روزهای پایانی زندگی استاد، همسر او دکتر آریان در رثای او متنی کوتاه منتشر کرد. آریان در این متن خواندنی، از سال‌هایی گفت که با زرین‌کوب به خوشی گذرانده بود. به‌گفته آریان، حدود نیم قرنی که با استاد گذرانده بود بهترین سال‌های عمرش بودند.
آثار عبدالحسین زرین کوب
زرین‌کوب نویسنده‌ای توانمند بود. از او کتاب‌هایی در حوزه‌های مختلف منتشر شده‌اند. او به تاریخ ایران و احیای فرهنگ ایرانی علاقه خاصی داشت. این علاقه را می‌توان از آثار او در زمینه تاریخ ایران و تاریخ ادبیات این مرزوبوم متوجه شد. بااین‌حال، آثار این پژوهشگر برجسته به تاریخ‌نگاری‌ها محدود نمی‌شوند. او سراغ حوزه‌های دیگری همچون نقد ادبی، تصوف و شناخت شاعران نامی همچون مولوی و فردوسی هم رفت. دکتر زرین‌کوب در نگارش روان مفاهیم پیچیده تبحر خاصی داشت و هر کسی با هر میزانی از دانش ادبیات می‌تواند از مطالعه کتاب‌های او حظی وافر ببرد. در ادامه، مهم‌ترین آثار او را با هم مرور می‌کنیم.
۱. کتاب دو قرن سکوت
انتشارات: سخن
تعداد صفحه: ۳۷۲
مهم‌ترین و مشهورترین اثر عبدالحسین زرین کوب، تاریخ دوره‌ای را بازگو می‌کند که مسلمانان و اعراب ایران را تصرف می‌کنند. این مورخ ملی‌گرا در کتاب خود از قرن‌هایی می‌گوید که ایرانیان سکوت کرده بودند. در آن زمان مسلمانان و اعراب توانستند فرهنگ، زبان و جامعه ایرانی را برای همیشه تغییر بدهند. اگر به تاریخ ایران پس از ورود اسلام و آنچه در آن زمان اتفاق افتاد علاقه دارید، باید با دو قرن سکوت این مورخ صادق ملی‌گرا همراه شوید.
۲. تاریخ ایران بعد از اسلام
انتشارات: امیرکبیر
تعداد صفحه: ۶۸۵
بعضی از منتقدان و پژوهشگران این اثر عبدالحسین زرین کوب را نسخه تفصیلی کتاب «دو قرن سکوت» می‌دانند. در این کتاب، تاریخ ایران از اواخر دوران ساسانی تا اوایل حکومت عباسی شرح داده شده است.
۳. بامداد اسلام
انتشارات: امیرکبیر
تعداد صفحه: ۱۷۳
مورخ نامی ایرانی در این اثر خود از کتاب دو قرن سکوت فاصله گرفته است. زرین‌کوب در این کتاب از تاریخ عربستان پیش از تولد پیامبر و پس از آن می‌گوید. او تلاش کرده است تا با نثری ساده و مفهوم تمام وقایع تا پایان دولت اموی را شرح دهد. در صورتی که به تاریخ اسلام علاقه دارید، خواندن این کتاب را نباید از دست بدهید.
۴. کارنامه اسلام
انتشارات: امیرکبیر
تعداد صفحه: ۲۰۹
عبدالحسین زرین کوب در این اثر خود سراغ کارنامه اسلام رفته است. در این کتاب می‌توانید با دستاوردهای اسلام و آنچه برای بشریت به ارمغان آورده است آشنا شوید. این کتاب به‌دلیل استناد به منابع معتبر، اثری مهم و معتبر است.
۵. روزگاران
انتشارات: سخن
تعداد صفحه: ۱۰۱۴
اگر به کتاب‌های تاریخی و آنچه در این سرزمین اتفاق افتاده است علاقه دارید، این کتاب مخصوص شماست. دکتر زرین‌کوب در این اثر به‌یادماندنی از تمام وقایعی گفته است که از ورود آریایی‌ها به ایران تا پایان حکومت پهلوی اتفاق افتاده‌اند. تاریخ‌نگار برجسته ایرانی تلاش کرده است که در کتابش بی‌طرفی را رعایت کند. بااین‌حال، در سراسر کتابش به ذکر وقایع اکتفا نکرده و هرجا که لازم بوده کمی وقایع را تفسیر کرده است.
۶. تاریخ در ترازو
انتشارات: امیرکبیر
تعداد صفحه: ۳۲۳
دکتر زرین‌کوب پیش از انتشار این کتاب در سال ۱۳۵۹، تمام مطالب این اثر را در یک سخنرانی در دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرده بود. او در این سخنرانی از فایده تاریخ برای انسان و تأثیری که این علم بر جهان‌بینی انسان‌ها دارد، صحبت می‌کند. بعد از آن، فردی به‌نام علی‌اکبر فیاض به او پیشنهاد می‌کند که مطالب شنیدنی خود را به رشته تحریر دربیاورد. نتیجه این می‌شود که کتاب «تاریخ در ترازو» توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ می‌رسد تا راهنمای مخاطبان زرین‌کوب در زندگی شود.
۷. تاریخ مردم ایران
انتشارات: امیرکبیر
تعداد صفحه: ۱۲۱۳
دکتر زرین‌کوب در این کتاب از تاریخ مردم ایران‌زمین پیش از ورود اسلام سخن گفته است. در صورتی که به زندگی مردم این سرزمین و طرز معیشت آنها علاقه دارید، نباید خواندن این اثر واقع‌گرایانه را از دست بدهید.
۸. نامورنامه
انتشارات: سخن
تعداد صفحه: ۱۹۴
در صورتی که به شاهنامه و داستان شخصیت‌های آن علاقه دارید، این کتاب را حتما بخوانید. این کتاب حاوی مقالات ارزشمندی است که زرین‌کوب در آنها تاریخ نگارش شاهنامه و هرآنچه را باید درباره شخصیت‌های این اثر ماندگار بدانید شرح می‌دهد.
۹. با کاروان حله
انتشارات: علمی
تعداد صفحه: ۴۷۵
به نقد ادبی علاقه دارید؟ در این صورت، خواندن این اثر ارزشمند را به شما توصیه می‌کنیم. زرین‌کوب در این کتاب مقالاتی را به رشته تحریر درآورده است که هرکدام درباره یک شاعر نامی ایرانی‌اند. در این کتاب، شرح زندگی و آثار شاعران از رودکی شروع و به ملک‌الشعرای بهار ختم شده است.
۱۰. نقش بر آب
انتشارات: سخن
تعداد صفحه: ۶۱۰
این کتاب از مقالاتی تشکیل شده که دکتر زرین‌کوب در نشریات مختلف درباره ادبیات، تاریخ ادبیات و سنت‌های ایرانی نوشته است.
۱۱. دیدار با کعبه جان
انتشارات: سخن
تعداد صفحه: ۲۲۴
در این اثر زرین‌کوب می‌توانید شرح‌حال خاقانی، شاعر نامی ایرانی، را بخوانید. دکتر زرین‌کوب در این کتاب برای آشنایی بیشتر خوانندگان قصیده‌های مشهور این شاعر را شرح داده است. در پایان هم چند قصیده مهم از خاقانی را گردآوری کرده است تا مخاطبانش هرآنچه را باید درباره این شاعر نام‌آشنا بدانند یکجا بخوانند.
۱۲. بحر در کوزه
انتشارات: علمی
تعداد صفحه: ۶۱۶
مولوی شخصیتی مهم در علم صوفی‌گری است. پس اصلا عجیب نیست دکتر زرین‌کوب که دستی بر آتش عرفان و تصوف داشته، در این اثر ماندگار سراغ مولانا رفته است. او در کتاب خواندنی خود تلاش کرده است تا مولانا را از طریق شرح اشعارش به مخاطبان بشناساند.
۱۳. پله پله تا ملاقات خدا
انتشارات: علمی
تعداد صفحه: ۳۹۴
در این کتاب هم عبدالحسین زرین کوب به شرح زندگی مولانا می‌پردازد. او در این کتاب سرگذشت مولانا از دوران کودکی تا وفات را در قالب داستانی دلنشین شرح می‌دهد. زرین‌کوب همان طور که در مقدمه این اثر گفته است، تلاش کرده تا زندگی مولانا را به‌شکل داستانی ساده و مختصر بازگو کند.
۱۴. فرار از مدرسه
انتشارات: امیرکبیر
تعداد صفحه: ۲۴۳
بهاءالدین خرمشاهی معتقد است که این اثر زرین‌کوب ازشمندترین کتاب اوست. او در این کتاب سراغ زندگی فیلسوف مشهور ایرانی، ابوحامد محمد غزالی، رفته است. این کتاب که در سال ۱۳۵۳ چاپ شده، زندگی غزالی و تأثیر او بر عالم تصوف را شرح داده است.
۱۵. حدیث خوش سعدی
انتشارات: سخن
تعداد صفحه: ۱۹۶
برای مطالعه آثار سعدی بهتر است که این کتاب را در فهرست خواندنی‌های خود قرار بدهید. نویسنده در این اثر ارزشمند از تاریخ روزگار سعدی و آنچه مغولان بر سر این آب و خاک آورده‌اند سخن می‌گوید. خواندن این کتاب برای آشنایی بیشتر با سعدی و آثار این شاعر محبوب ایرانی مفید است.
۱۶. از کوچه رندان
انتشارات: علمی
تعداد صفحه: ۲۸۰
نویسنده نامی ایرانی در این اثر خواندنی سراغ یکی دیگر از شاعران مشهور ایرانی رفته است. او در این کتاب زندگی حافظ را شرح می‌دهد و اشعار خواندنی او را تفسیر می‌کند.
۱۷. نقد ادبی
انتشارات: دانشگاه پیام نور
تعداد صفحه: ۲۱۰
این اثر عبدالحسین زرین کوب در حقیقت کتاب درسی دبیرستانی‌هایی بود که در رشته فرهنگ و ادب تحصیل می‌کردند. این کتاب در سال‌های پس از تأسیس دانشگاه پیام نور برای دانشجویان طراحی و بازنویسی شد. با مطالعه کتاب «نقد ادبی»، با هرآنچه باید درباره نقد ادبی و معیارها و اصول آن بدانید، آشنا می‌شوید.
۱۸. شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب
انتشارات: علمی
تعداد صفحه: ۳۵۱
برای آشنایی بیشتر با نقد شعر و شاعری باید آثار ارزشمند این حوزه را بخوانید. این کتاب یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین آثاری است که تابه‌حال درباره ادبیات و شعر فارسی به رشته تحریر درآمده‌اند.
۱۹. سر نی
انتشارات: علمی
تعداد صفحه: ۱۱۵۴
یکی دیگر از آثار محبوب زرین‌کوب «سر نی» است. او در این اثر ۲جلدی دوباره سراغ مولانا رفته و این بار مثنوی معنوی را شرح داده و نقد کرده است.
۲۰. سرزمین ایران
انتشارات: زرین و سیمین
تعداد صفحه: ۱۲۸
دکتر زرین‌کوب در این اثر خواندنی به شرح موقعیت جغرافیایی ایران‌زمین می‌پردازد. او این کتاب ارزشمند مصور را با کمک دکتر روزبه زرین‌کوب نوشته است.
۲۱. ارزش میراث صوفیه
انتشارات: امیرکبیر
تعداد صفحه: ۳۱۶
دکتر زرین‌کوب در این اثر ماندگار سراغ حکمت صوفیه و ارزیابی فعالیت‌های صوفیان در طول تاریخ رفته است. اگر می‌خواهید تاریخ صوفیه، عقاید و آداب‌ورسوم آنها را بهتر بشناسید، خواندن این کتاب را به شما توصیه می‌کنیم.
کلام آخر
عبدالحسین زرین کوب یکی از پژوهشگران و منتقدان پرکار ایرانی است که علاقه‌مندان به ادبیات و تاریخ این مرزوبوم او را به‌خوبی می‌شناسند. در این مقاله، از زندگی این نویسنده نامدار گفتیم و مهم‌ترین آثار او را معرفی کردیم. آیا شما با آثار این نویسنده محبوب آشنایی دارید؟ تاکنون کدام یک از آثار او را خوانده‌اید؟
