بیشتر مقالات روان‌شناسی ما را به خودمختاری، استقلال فردی و تکیه بر خود تشویق می‌کنند. اینها ارزش‌های درستی هستند، اما شاید ما را دچار این سوءبرداشت کنند که به دیگران نیازی نداریم، می‌توانیم همیشه روی پای خود بایستیم و دلبستگی ما به دیگری نشانه ضعف است. اما واقعیت چیز دیگری است. ما انسان‌ها چه در دوره کودکی و چه در بزرگ‌سالی به فردی نیاز داریم که بتوانیم در سختی‌ها به او تکیه کنیم. این نیاز که ریشه تکاملی دارد، به ما امکان می‌دهد زنده بمانیم. نیاز ما به دلبستگی و ایجاد پیوند عاطفی با دیگران ممکن است به‌شیوه ناسالمی پاسخ داده شود. در این حالت، مشکلات فراوانی در رابطه عاطفی ما ایجاد می‌شود. اینجاست که رویکرد هیجان مدار در زوج‌درمانی به کمک ما می‌آید. هدف از این رویکرد اصلاح سبک‌های دلبستگی و آموزش روشهای سالم برای پاسخ به این نیاز است. اگر می‌خواهید درباره این رویکرد، شیوه‌های اجرایش و اثربخشی آن بدانید، تا پایان مقاله با ما همراه باشید.
درمان هیجان مدار چیست؟
درمان هیجان مدار (EFT) نوعی زوج‌درمانی کوتاه‌مدت است. این رویکرد به‌جای شیوه‌هایی مانند رفتار درمانی، از عواطف و احساسات کمک می‌گیرد تا پیوند عاطفی زوجین تقویت شود. دکتر سو جانسون و لِس گرینبِرگ با تحقیقات فراوانی که درباره عشق و دلبستگی انجام دادند این شیوه را ابداع کردند.
گرچه این روش بیشتر برای زوج‌ها به کار می‌رود، کاربردهایی برای تقویت دلبستگی بین اعضای خانواده نیز دارد.
اصول درمان هیجان مدار
۱. نظریه دلبستگی
نیاز به دلبستگی نیازی اساسی در طول زندگی است که از ابتدا تا انتهای عمر وجود دارد. این نیاز ریشه در روند تکاملی ما دارد. جان بالبی، روان‌شناس بریتانیایی، اولین کسی بود که متوجه اهمیت این نیاز شد و تحقیقات متعددی درباره آن انجام داد. بر اساس نظریه دلبستگی او، تماس مهربانانه و پیوند عاطفی کودکان با دیگرانِ باارزش به‌اندازه تغذیه و نیازهای جسمی اهمیت دارد. این نیاز در بزرگ‌سالی نیز ادامه پیدا می‌کند. هرچقدر هم که ما انسان‌هایی خودمختار و قوی باشیم، باز برای گذر از شرایط سخت به شانه آرامش‌بخش دیگری نیاز داریم. رویکرد هیجان محور همان طور که بنیان‌گذارش می‌گوید، بر مبنای نظریه دلبستگی استوار شده است.
۲. سبک‌های ارتباطی
بر اساس تحقیقات، سبک‌های ارتباطی خاصی مانند سبک «دنبال‌کننده-فاصله‌گیرنده» منجر به مشکل در رابطه می‌شوند. در این الگو یکی از طرفین به دنبال دیگری است تا وی را سرزنش یا از او انتقاد کند. دیگری اما در حال فرار و پرهیز از موقعیت‌هایی است که منجر به این اتفاق می‌شوند. آنچه دنبال‌کننده دنبالش است برقراری ارتباط است و آنچه فاصله‌گیرنده دنبالش است، نیاز به حفظ ارزش و احترام خود است.
این تنها یکی از الگوهای ناسالم ارتباطی است که منجر به تنش و درگیری در رابطه می‌شوند. بر اساس مثال گفته‌شده، تلاش برای فهم این الگو‌ها در رویکرد هیجان محور و جایگزین‌کردن آنها با سبک‌های ارتباطی سالم یکی از اهداف اصلی دوره درمان است.
درمان هیجان مدار برای چه کسانی کاربرد دارد؟
رویکرد هیجان مدار می‌تواند برای زوج‌هایی که مشکلاتی مانند تنش و درگیری و تعامل ضعیف دارند به کار رود. در حوزه فردی، این شیوه منجر به افزایش توان فرد برای مقابله با مشکلات عاطفی‌اش می‌شود. در خانواده نیز درمان هیجان مدار می‌تواند پیوند عاطفی بین اعضا را تقویت کند.
زوج درمانی هیجان مدار برای زوج‌هایی مناسب است که یکی یا هر دوی آنها مشکلات زیر را دارند:
- اعتیاد؛
- افسردگی؛
- بیماری‌های مزمن؛
- اختلال استرس پس از سانحه؛
- خیانت یا سایر حوادث منجر به تروما در حال و گذشته.
رویکرد هیجان مدار برای انواع زوج‌ها قابل‌استفاده است. همچنین این روش در فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان آزموده شده و کارآمدی خود را اثبات کرده است.
فواید زوج درمانی هیجان مدار
۱. عملکرد بهتر عاطفی
رویکرد هیجان مدار به زوج‌ها یاد می‌دهد چگونه ایمن به یکدیگر دلبسته شوند. این روش با تعیین نقاط عطف رابطه، زوجین را به استفاده از این موقعیت‌ها برای تقویت عشق سوق می‌دهد. در واقع هدف اصلی این روش درمانی آموزش پاسخ‌های عاطفی مناسب به زوجین است تا هرکدام از آنها یاد بگیرند در موقعیت‌های مختلف چگونه به نیازهای یکدیگر پاسخ درست بدهند. این کنش و واکنش‌های عاطفی منجر به تقویت عشق و دلبستگی بین زوجین می‌شود.
۲. تقویت پیوند عاطفی
درمان هیجان مدار بر اساس نظریه دلبستگی شکل گرفته است. نظریه دلبستگی نیز بر این اساس بنا شده است که انسان‌ها برای گذر از رنج‌های اجتناب‌ناپذیر زندگی به یار و یاوری نیاز دارند تا به او از نظر عاطفی تکیه کنند. بنابراین رویکرد هیجان مدار با تقویت پیوند‌های عاطفی بین افراد دلبستگی ایمن بین آنها را تقویت می‌کند.
۳. تقویت درک متقابل
درمان هیجان مدار توان افراد برای درک نیازهای طرف مقابل را بیشتر می‌کند. درنتیجه افراد به‌جای استفاده از شیوه‌های ناکارآمد مانند خشم برای بیان نیازهای خود، از روشهای همدلانه برای بیان و شنیدن نیازها و مشکلات رابطه استفاده می‌کنند. با این رویکرد، واکنش‌های ناخواسته و مضر برای رابطه شناسایی و تلاش می‌شود تا با واکنش‌های سالم جایگزین شوند.
چه تکنیک‌هایی در زوج درمانی هیجان مدار استفاده می‌شوند؟
تغییر رفتار با رویکرد هیجان مدار در ۳ مرحله انجام می‌شود که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم.
۱. تنش‌زدایی
این مرحله شامل شناسایی الگوهای منفی ارتباطی بین زوجین، شناسایی عواطف منفی مرتبط با مشکلات دلبستگی و تغییر آنهاست. در طول این مرحله، زوجین متوجه ناامنی‌ها و ترس‌های خود به‌عنوان عوامل آسیب‌رسان به رابطه می‌شوند. آنها درمی‌یابند که رفتارهای نامناسب مانند پرخاشگری و قهرکردن شکلی از اعتراض به نبود ارتباط و حمایت عاطفی در رابطه‌اند. بنابراین زوجین یاد می‌گیرند که به‌جای این رفتارهای نامناسب، همدلانه کنش و واکنش‌های عاطفی سالم نشان دهند و از نظر عاطفی در دسترس و حامی یکدیگر باشند تا دلبستگی ایمن بین آنها شکل گیرد.
۲. تجدید ساختار
در این مرحله، هرکدام از طرفین یاد می‌گیرند عواطف عمیق و نیازهای خود را با هم مطرح کنند و پذیرای آنها باشند. این کار قدمی به‌سوی درک نیازهای عاطفی یکدیگر است. در این فرایند تلاش می‌شود که از شدت درگیری زوجین کاسته شود و به‌جای آن پیوند‌های عاطفی تقویت شوند.
۳. تثبیت
در مرحله آخر، درمانگر به زوجین کمک می‌کند مهارت‌های ارتباطی و پاسخ‌دهی عاطفی جدید را بیاموزند و آنها را در رابطه اجرا کنند. این مرحله به زوجین نشان می‌دهد که چگونه با تغییر رفتار خود می‌توانند همبستگی را تقویت کنند و جلوی درگیری را بگیرند. شیوه‌های جدید و سالم ارتباط جای روشهای نامناسب مانند الگوی جنگ‌گریز و انتقاددفاع را می‌گیرند. این شیوه‌های سالم پس از جایگزینی با تکرار تقویت می‌شوند تا تثبیت شوند. حال زوجین بدون نیاز به مداخله درمانگر آنها را در زندگی مشترک به کار می‌گیرند. درنتیجه عشق و علاقه بین آنها تقویت و زندگی مشترک به مأمن امنی برای هر دو نفر تبدیل می‌شود.
اثربخشی رویکرد هیجان مدار
رویکرد هیجان مدار به‌عنوان روش درمانی اثربخشی و نقاط قوت زیادی دارد. اول آنکه پژوهش‌های فراوانی درباره اثربخشی این روش انجام شده است. بیش از ۳۵ سال است که تحقیقات فراوان اثربخشی این روش را تأیید کرده‌اند. بین آنچه این رویکرد پیش‌بینی می‌کند و آنچه رخ می‌دهد، همبستگی زیادی وجود دارد. به بیان دیگر، پیش‌بینی نظری درباره اثربخشی با شواهد تجربی همخوانی دارد.
مثلا در یکی از این تحقیقات در سال ۲۰۱۹، بازبینی جامع مراجعان نشان داد که زوج درمانی هیجان مدار رضایت زوجین از زندگی مشترک را افزایش داده است. جالب آنکه این روش درمانی پایداری بیشتری دارد و احتمال بازگشت مشکلات را به حداقل می‌رساند.
دوم آنکه این شیوه بر مبنای همکاری و احترام به مراجعان است. این رویکرد به‌جای مقصردانستن زوج‌ها، الگوهای ارتباطی بین آنها را عامل برهم‌خوردن رابطه می‌داند.
انتقادها به درمان هیجان مدار
با توجه به اثربخشی زیاد این روش، نقد چندانی به اصل این رویکرد وارد نیست و بیشتر نقد‌ها به نقص‌های احتمالی در روند درمان هستند. طرف‌داران رویکرد هیجان مدار مدعی‌اند که تحریک عاطفی مراجعان در کنار ایجاد خاطرات جدید بر اساس تجربیات هیجانی تازه، کلید تغییر در این درمان است. اما بروس اِکِر، بنیان‌گذار روشی به‌نام انسجام‌درمانی، معتقد است که واکنش‌های آموخته‌شده عاطفی می‌توانند بدون تحریک عاطفی فراموش شوند. به بیان دیگر اکر به نقصی در رویکرد هیجان مدار اشاره می‌کند، نقصی که می‌تواند روند درمان را با شکست مواجه کند.
سایر متخصصان نیز نقد‌های دیگری به این روش دارند. مثلا ضعف درمان هیجان مدار برای پیش‌بینی عوامل مؤثر بر نتیجه درمان یکی از این نقد‌هاست. آنها به این نکته اشاره می‌کنند که نظریه درمان هیجان مدار ریشه مشکلات روانی و آنچه را باعث تدوام این مشکلات می‌شوند توضیح نمی‌دهد.
زوج‌درمانگر چگونه از رویکرد هیجان مدار استفاده می‌کند؟
درمانگر شیوه‌های ارتباط عاطفی زوج را بررسی می‌کند. سپس همچون مربی روشهای جدیدی را برای تعامل و پاسخ عاطفی به هرکدام از طرفین یاد می‌دهد. در این رویکرد، برخلاف روشهای درمانی دیگر، درمانگر نقش فعال‌تری در روند درمان دارد. او با مداخلات آموزشی خود شیوه‌های ناسالم ارتباط را شناسایی می‌کند و به زوجین یاد می‌دهد آنها را با روشهای سالم جایگزین کنند.
درمانگران در EFT Therapy همدلی بیشتری از خود نشان می‌دهند. آنها به زوجین یاد می‌دهند که احساسات و عواطف خود را به رسمیت بشناسند و الگوهای پنهان در رابطه را درک کنند که منجر به درگیری و تنش در رابطه می‌شوند.
در رویکرد هیجان مدار، روند درمانی بیشتر در طول جلسات و با حضور درمانگر صورت می‌گیرد. این برخلاف روشهای دیگر است که اغلب با تکالیف در خانه دنبال می‌شوند.
نکاتی که باید درباره درمان هیجان مدار بدانید
اگر قصد دارید این شیوه درمانی را با کمک متخصص شروع کنید، باید به این نکات توجه کنید:
- از آنجایی که رویکرد هیجان مدار عواطف و احساسات منفی ما را شناسایی می‌کند، این کار می‌تواند سخت و برای شما چالش‌برانگیز شود. در طول دوره درمان، شما با احساسات منفی و تنش‌زا روبه‌رو می‌شوید. نباید تصور کنید که فرآیند درمان ساده و آسان خواهد بود.
- برای اثربخشی باید هر دو طرف وارد فرایند درمان شوند. اگر یکی از زوجین نخواهد قدم در این مسیر بگذارد، اثربخشی کاهش خواهد یافت.
پیشنهاد ما: مطالعه کتابی درباره رویکرد هیجان مدار
دکتر سو جانسون که بنیان‌گذار این شیوه درمانی است، عصاره ده‌ها سال زوج درمانی به این شیوه را در کتابی تقریبا کم‌حجم با عنوان «محکم در آغوشم بگیر» به اشتراک گذاشته است. خوشبختانه این کتاب در کشور ما ترجمه و بارها تجدید چاپ شده است. به‌راحتی می‌توانید این کتاب را از طریق اینترنت یا مراجعه به کتاب‌فروشی‌ها تهیه کنید.
