گاهی ذهن می‌تواند طوری ما را فریب دهد که دارویی جعلی تأثیری واقعی روی سلامت ما بگذارد. این داروی جعلی پلاسیبو یا دارونما نام دارد. در بعضی موارد ممکن است دارونماها تأثیری مانند داروهای واقعی داشته باشند. در ادامه، با دارونما و کاربردهای آن در پزشکی آشنا می‌شویم و دلایل اثرگذاری آن را بررسی می‌کنیم.
دارونما چیست؟
دارونما ماده‌ای بی‌اثر است که به دارو یا درمان مدنظر شباهت دارد. در پزشکی از انواع دارونما به‌صورت قرص (قرص شکر یا sugar pill)، مایع تزریقی (محلول نمکی) یا مایع خوراکی استفاده می‌شود. وجه مشترک تمام دارونماها این است که ماده فعالی ندارند که روی سلامت فرد اثر بگذارد.
بیشتر مواقع فرد نمی‌داند دارویی که دریافت کرده دارونماست و فکر می‌کند داروی واقعی را دریافت کرده است. پلاسیبو طوری طراحی شده است که دقیقا شبیه داروی واقعی به نظر برسد، درحالی‌که ماده موجود در آن تأثیری بر بیماری فرد ندارد.
اثر دارونما چیست؟
گاهی افراد به دارونما واکنش مثبت یا منفی نشان می‌دهند. مثلا علائم بیماری آنها بهبود می‌یابد یا دچار علائمی مثل عوارض جانبی دارو می‌شوند. این واکنش‌ها «اثر دارونما» یا «اثر پلاسیبو» نام دارند.
در بعضی شرایط، دارونماها روی افراد مطلع از واقعی‌نبودن داروها نیز اثراتی می‌گذارند. بر اساس پژوهش‌ها، دارونماها ممکن است بر این موارد اثر بگذارند:
- افسردگی؛
- درد؛
- اختلالات خواب؛
- سندروم روده تحریک پذیر؛
- یائسگی.
در پژوهشی درباره آسم، افرادی که از دارونمای استنشاقی استفاده کردند در تست‌های تنفسی در مقایسه با زمانی که دارویی استفاده نکرده بودند، عملکرد بهتری نداشتند. بااین‌حال وقتی پژوهشگران درباره احساسشان از آنها پرسیدند، مشخص شد که دارونمای استنشاقی به‌اندازه داروی واقعی برای تسکین علائم آنها مؤثر بوده است.
اثر نوسیبو (Nocebo Effect) چیست؟
بعضی از افراد در واکنش به یک دارونما بیشتر دچار علائم یا عوارض جانبی می‌شوند. گاهی به این واکنش یا پاسخ «اثر نوسیبو» می‌گویند. مثلا ممکن است که بیمار پس از مصرف دارو دچار سردرد، حالت تهوع یا سرگیجه شود.
کاربردهای دارونما
معمولا پزشکان و دانشمندان در پژوهش‌های پزشکی و روان‌شناسی از پلاسیبو برای کمک به کشف و درک اثرات فیزیولوژیکی و روانی داروهای جدید استفاده می‌کنند. به این ترتیب آنها می‌توانند اثربخشی داروهای جدید و عوارض جانبی آنها را بررسی کنند.
۱. پژوهش‌های پزشکی
در پژوهش‌های پزشکی، داوطلبان تصادفی به ۲ گروه آزمایش و کنترل تقسیم می‌شوند. گروه آزمایش داروی جدید و گروه کنترل پلاسیبو را دریافت می‌کند. مقایسه نتایج ۲ گروه نشان می‌دهد که آیا تغییرات مشاهده‌شده در گروه آزمایش ناشی از داروست یا تصادفی رخ داده است. اگر داوطلبان دریافت‌کننده داروی واقعی در مقایسه با گروه دریافت‌کننده پلاسیبو بهبود چشمگیری یابند، یعنی داروی جدید اثربخش بوده است.
دانشمندان با انجام آزمایش تلاش می‌کنند که بفهمند آیا داروها یا روش های درمانی جدید مؤثرند یا بهتر از داروها و روش‌های درمانی فعلی عمل می‌کنند یا خیر. آنها با پژوهش پی می‌برند:
- عوارض جانبی داروهای جدید چیست؛
- چه بیمارانی بیشترین بهره را از داروها می‌برند؛
- آیا فواید بالقوه دارو ارزش خطرات احتمالی آن را دارد یا خیر.
پژوهشگران امیدوارند که با مقایسه اثرات دارو با دارونما بفهمند که آیا اثرات مشاهده‌شده به‌دلیل خود داروست یا به‌سبب متغیر دیگری ایجاد شده است.
۲. آزمایش‌های روان‌شناسی
در آزمایش‌های روان‌شناسی دارونما دارو یا ماده‌ای بی‌اثر است که هیچ تأثیر شناخته‌شده‌ای ندارد. پژوهشگران می‌توانند از گروه کنترلی استفاده کنند که در معرض دارونما یا متغیر مستقل جعلی قرار می‌گیرد. سپس اثر دارونما را با نتایج گروه آزمایش مقایسه کنند.
پژوهشگران دریافته‌اند که گرچه دارونماها حاوی داروی واقعی نیستند، می‌توانند اثرات فیزیکی و روانی گوناگونی داشته باشند. اعضای گروه‌های مصرف‌کننده دارونما تغییراتی را در ضربان قلب، فشار خون، اضطراب، درک درد (pain perception)، خستگی و حتی فعالیت مغز بروز داده‌اند. این اثرات نقش مغز در سلامتی و تندرستی را نشان می‌دهد.
چه چیزهایی را می‌توان از دارونماها آموخت؟
با کارآزمایی‌های بالینی متعدد مشخص شده است که گروه‌های آزمایش و دارونما به یک اندازه مهم‌اند. مثلا طبق پژوهش‌های اولیه، مکمل گیاهی جینکو بیلوبا می‌تواند در به‌تأخیرانداختن زوال عقل مؤثر باشد. مؤسسه ملی سلامت (NIH) آمریکا نیز برای بررسی این مسئله حامی مالی یک پژوهش کارآزمایی بالینی فاز ۳ ۶ساله شد که در آن بیش از ۳هزار داوطلب با ۷۵ سال سن یا بیشتر شرکت داشتند. در پایان کارآزمایی، دانشمندان گزارش دادند که هیچ تفاوت چشمگیری در تأثیر جینکو بیلوبا یا پلاسیبو بر زوال عقل مشاهده نکردند.
این نتیجه ناامیدکننده بود، ولی دانشمندان توانستند اطلاعات زیادی برای پژوهش‌های آتی به دست بیاورند. مثلا پژوهشگران درباره زیرگروه‌هایی از شرکت‌کنندگان که خطر ابتلا به زوال عقل در آنها بیشتر بود و اثرات احتمالی جینکو بیلوبا بر بیماری‌های قلبی‌عروقی، سرطان، افسردگی و سایر بیماری‌های مرتبط با سن اطلاعات بیشتری کسب کردند. آنها همچنین درباره طراحی و اجرای کارآزمایی‌های بزرگ مربوط به پیشگیری از زوال عقل در افراد مسن‌تر اطلاعاتی کسب کردند.
دانشمندان بر اساس نتایج این کارآزمایی و سایر کارآزمایی‌های بیماران مبتلا به آلزایمر شروع به آزمایش داروها روی افرادی کردند که در مراحل اولیه بیماری بودند، یعنی کسانی که تغییرات مغزی مرتبط با آلزایمر داشتند، ولی دچار مشکلات حافظه یا سایر علائم نشده بودند. بسیاری از پژوهشگران فکر می‌کنند که درمان در مراحل اولیه روند بیماری می‌تواند برای پیشگیری یا تأخیرانداختن زوال عقل مؤثر باشد.
دلایل تأثیرگذاری دارونما
گرچه پژوهشگران می‌دانند که اثر دارونما واقعی است، هنوز دقیقا نمی‌دانند که چطور و چرا رخ می‌دهد. عوامل مختلفی ممکن است موجب بروز این پدیده شوند که در ادامه، بعضی از آنها را بررسی کرده‌ایم.
۱. واکنش هورمونی (Hormonal Response)
یک توضیح احتمالی این است که مصرف پلاسیبو موجب ترشح هورمون اندورفین می‌شود. اندورفین‌ها ساختاری شبیه مورفین و سایر مسکن‌های مخدر دارند و مسکن طبیعی خود مغز محسوب می‌شوند.
پژوهشگران اثر دارونما را با استفاده از اسکن‌های مغزی نشان داده‌اند. در این اسکن‌ها مناطق دارای گیرنده‌های مواد افیونیِ (opiate receptors) فراوان در هر دو گروه دارونما و دارو فعال بودند. نالوکسان (Naloxone) آنتاگونیستی اپیوئیدی (opioid antagonist) است که برای مسدودکردن اثرات مخدرها به کار می‌رود. نالوکسان هم اندورفین طبیعی و هم داروهای مخدر را مسدود می‌کند. پس از دریافت نالوکسان، تسکین درد ناشی از دارونما نیز کاهش یافت.
۲. شرطی‌شدن (Conditioning)
توضیح دیگر «شرطی‌سازی کلاسیک» یا ارتباطی است که میان ۲ محرک ایجاد می‌کنید که منجر به پاسخی آموخته می‌شود. در بعضی موارد دارونما می‌تواند مانند داروی واقعی عمل کند. مثلا اگر مرتب از یک قرص آرتروز برای تسکین سفتی و درد مفاصل استفاده می‌کنید، ممکن است که بین قرص و تسکین درد ارتباط برقرار کنید. اگر به شما دارونمایی بدهند که شبیه قرص آرتروز شماست، احتمالا همچنان تصور می‌کنید که قرص موجب تسکین درد می‌شود، زیرا شرطی شده‌اید.
۳. انتظارات فرد
بر اساس یکی از رایج‌ترین تئوری‌ها، اثر دارونما ناشی از انتظارات فرد است. اگر فردی از یک قرص انتظار داشته باشد که کاری را انجام دهد، شیمی بدن او می‌تواند اثراتی مشابه اثرات دارو را ایجاد کند. (شیمی بدن یا Body chemistry تمام فرایندهایی است که در بدن انسان رخ می‌دهند.)
مثلا در پژوهشی به داوطلبان دارونمایی داده شد و به آنها گفتند که آن دارونما نوعی محرک (stimulant) است. پس از مصرف قرص، ضربان قلب، فشار خون و سرعت واکنش آنها افزایش یافت. وقتی همان قرص را به داوطلبان دادند و به آنها گفتند که این قرص به آنها کمک می‌کند به خواب بروند، آنها اثرات برعکس حالت قبل را تجربه کردند.
افرادی که انگیزه قوی دارند و انتظار دارند که دارو اثر کند، بیشتر اثر دارونما را تجربه می‌کنند. اشتیاق پزشک تجویزکننده دارو نیز می‌تواند بر نحوه واکنش بدن بیمار اثر بگذارد. اگر پزشک درباره اثر دارو بسیار خوش‌بین به نظر برسد، احتمال مشاهده فواید مصرف دارو در بیمار بیشتر خواهد بود.
۴. ژنتیک
ژن‌ها نیز می‌توانند بر نحوه واکنش افراد به داروهای پلاسیبو اثر بگذارند. بعضی از افراد از نظر ژنتیکی مستعد پاسخ‌گویی بیشتر به دارونماها هستند.
فواید استفاده از دارونما
مزیت اصلی استفاده از پلاسیبو برای ارزیابی تأثیر داروهای جدید این است که اثری را که ممکن است انتظارات روی نتیجه داشته باشند ضعیف می‌کند یا از بین می‌برد. اگر پژوهشگران انتظار نتیجه خاصی را داشته باشند، ممکن است که ناآگاهانه به شرکت‌کنندگان در پژوهش درباره نحوه رفتارشان سرنخ‌هایی بدهند. این می‌تواند بر نتایج پژوهش اثر بگذارد.
برای به حداقل رساندن این مسئله گاهی پژوهشگران از روش مطالعه دوسوکور (double-blind study) استفاده می‌کنند. در این روش نه شرکت‌کنندگان در پژوهش و نه پژوهشگران نمی‌دانند که چه کسی پلاسیبو و چه کسی داروی واقعی را دریافت می‌کند. با به حداقل رساندن احتمال این سوگیری‌های ظریف که بر پژوهش اثر می‌گذارند، پژوهشگران بهتر می‌توانند اثرات دارو و دارونما را بررسی کنند.
سخن پایانی
دارونماها می‌توانند تأثیر زیادی بر احساسات فرد بگذارند، ولی بیماری‌های زمینه‌ای را درمان نمی‌کنند. در شرایط واقعی، پزشکان نمی‌توانند بدون اطلاع بیماران از دارونما استفاده کنند، زیرا کاری غیراخلاقی است. این مسئله موجب کاهش یا ازبین‌رفتن اثر دارونمای مدنظر می‌شود. بااین‌حال، دانشمندان در پژوهش‌ها می‌توانند بدون مطلع‌کردن شرکت‌کنندگان از پلاسیبو برای بررسی میزان اثرگذاری داروهای جدید و بی‌خطربودن آنها استفاده کنند.
