استفراغ، حالتی بسیار ناخوشایند است که شاید بتوان گفت همه‌ی ما در زندگی خود آن را تجربه کرده‌ایم. گاهی عامل ایجادکننده‌ی استفراغ جدی نیست و پس از مدتی مشکل خودبه‌خود برطرف می‌شود؛ مثلا گاهی در هنگام مسافرت با ماشین و درحین عبور از جاده‌های پرپیچ‌وخم و تحمل تکان‌های شدید و ناگهانی دچار حالت تهوع در سفر و استفراغ می‌شویم. ولی در بعضی از موارد مسئله به این سادگی نیست و مشکل جدی‌تری در بدن وجود دارد و استفراغ تنها نشانه‌ی هشداردهنده‌ی این مشکل است. در این مقاله شما را با عوامل و دلایل استفراغ، تشخیص، داروهای مؤثر و درمان خانگی آن آشنا خواهیم کرد.
حالت تهوع و استفراغ چیست؟
حالت تهوع و استفراغ، نشانه‌هایی از وجود بیماری‌های زمینه‌ای گوناگون هستند و از بیماری خاصی ناشی نمی‌شوند. حالت تهوع حس خالی شدن معده است، ولی استفراغ یا قی کردن عمل خالی کردن معده با شدت است. اصطلاح عق زدن (dry heaves) به حالتی از استفراغ گفته می‌شود که هیچ غذایی در معده وجود ندارد و فقط مقادیر اندکی ترشحات شفاف خارج می‌شود. استفراغ عمل شدیدی است که در آن معده، مری و روده‌ی کوچک با شدت محتویات معده و گاهی روده‌ی کوچک را به‌طور هماهنگ بیرون می‌رانند.
چه عواملی باعث ایجاد حالت تهوع و استفراغ می‌شود؟
حالت تهوع و استفراغ علائم بیماری‌ها یا شرایط جسمانی مختلفی هستند و عوامل زیادی موجب ایجاد این حالات می‌شوند، مانند:
- آنفولانزای معده (گاستروانتریت)؛
- مسمومیت غذایی؛
- بارداری؛
- مشکلات معده؛
- زخم‌های گوارشی؛
- بیماری رفلاکس معده (GERD)؛
- التهاب حاد معده (Acute gastritis، التهاب مستقیم پوشش داخلی معده)؛
- دلایل مرکزی که طی آن سیگنالی از مرکزِ استفراغ در مغز موجب ایجاد حالت تهوع و استفراغ می‌شود؛
- بیماری‌های دیگری مانند تومور مغزی، التهاب لوزالمعده (پانکراتیت) و آپاندیسیت (التهاب ناگهانی آپاندیس) که به‌دلیل مشکلات معده ایجاد نشده‌اند؛
- داروها، درمان‌های پزشکی و داروهای غیرقانونی یا مصرف بیش‌ازحد موادمخدر یا الکل؛
- انسداد مکانیکی روده.
۱. مشکلات دستگاه گوارش (GI)
معمولا التهاب حاد معده یا التهاب مری (ازوفاژیت)، به‌خاطر محرکی ایجاد می‌شوند که موجب تحریک مخاط معده یا گلو می‌شود. برای مثال:
عفونت
معمولا عفونت‌ها عامل تحریک معده هستند و می‌توانند ویروسی یا غیرویروسی باشند. گاهی در قسمت فوقانی شکم درد حس می‌شود که با حالت تهوع و استفراغ در ارتباط است. گاهی بیمار دچار تب و لرز نیز می‌شود. عفونت‌های ویروسیِ معمول، شامل عفونت‌های ناشی از نوروویروس‌ها و روتاویروس‌ها هستند. التهاب ناشی از باکتری‌های خانواده‌ی هلیکوباکتر مانند هلیکوباکتر پیلوری (میکروب معده) نیز می‌تواند عامل ایجاد چنین عفونتی باشد.
آنفولانزای معده
در آنفولانزای معده (گاستروانتریت) استفراغ و اسهال با هم اتفاق می‌افتند و با عفونت ویروسی که در خارج از معده ایجاد شده است در ارتباط هستند. نباید آنفولانزای معده را با بیماری آنفولانزایی که نوعی عفونت ویروسی است و علائم آن تب، لرز، سرفه و درد عضلانی هستند، اشتباه بگیرید.
مسمومیت غذایی
مسمومیت غذایی موجب استفراغ شدید می‌شود و رایج‌ترین دلیل آن، سمی است که باکتری استافیلوکوکوس اورئوس (Staphylococcus aureus) آزاد می‌کند. نشانه‌های مسمومیت غذایی ظرف چند ساعت پس از خوردن غذای آلوده یا غذایی که به‌درستی تهیه نشده است، شروع می‌شود. سایر باکتری‌هایی که موجب مسمومیت غذایی می‌شوند شامل سالمونلا (Salmonella)، کامپیلوباکتر (Campylobacter)، شیگلا (Shigella)، اشریشیا کُلی (Escherichia coli)، لیستریا (Listeria) یا کلستریدیوم بوتولینوم (Clostridium botulinum، بوتولیسم) هستند.
سایر تحریک‌کننده‌های معده
الکل، سیگار و داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند آسپرین و ایبوپروفن می‌توانند موجب تحریک پوشش داخلی معده و ایجاد حالت تهوع و استفراغ شوند.
زخم معده یا اولسر پپتیک (peptic ulcer disease)
زخم معده دارای طیف است و می‌تواند از تحریکی خفیف در پوشش داخلی معده تا ایجاد نقص در پوشش محافظ معده را که زخم نامیده می‌شود در برگیرد.
بیماری ریفلاکس معده (GERD, reflux esophagitis)
گاهی حالت تهوع یا استفراغ با بیماری رفلاکس معده مرتبط است.
۲. ایجاد حالت تهوع و استفراغ درطول دوران بارداری (بیماری صبحگاهی، morning sickness)
استفراغ و تهوع بارداری به‌دلیل تغییرات هورمونیِ ایجادشده در خون به وجود می‌آید. بیشتر زنان، به‌ویژه درطول سه ماهه‌ی اول بارداری، نشانه‌های ملایمی از بیماری صبحگاهی دارند. معمولا علائم بیماری صبحگاهی تا ماه چهارم بارداری برطرف می‌شوند. در موارد نادر بعضی از زنان دچار استفراغ شدید، کاهش آب بدن و وزن می‌شوند که به آن استفراغ شدید حاملگی (hyperemesis gravidarum) گفته می‌شود.
۳. مشکلات عصبی
- سردرد: به‌ویژه میگرن که با حالت تهوع و استفراغ همراه است.
- گوش داخلی: بیماری حرکت (حالت تهوع در هنگام مسافرت)، آماس گوش درونی، سرگیجه وضعیتیِ خوش‌خیم (benign positional vertigo)، نشانگان منییر
- افزایش فشار در سر (فشار داخل جمجمه): هرگونه بیماری یا آسیبی که موجب افزایش فشار داخل جمجمه شود، می‌تواند موجب استفراغ شود.
- تورم مغزی به‌علت تروما (شامل خونریزی داخل مغز)؛
- عفونت (مننژیت یا آنسفالیت)؛
- تومور (خوش‌خیم یا بدخیم)؛
- غلظت غیرطبیعی الکترولیت در خون و عدم تعادل آب مرتبط با آن؛
- ضربه‌ی مغزی: برای تشخیص علائم تحریک مغزی در بیمارانی که دچار آسیبِ سر شده‌اند، لزومی به مشاهده‌ی خونریزی قابل‌تشخیص در مغز یا تورم مغزی نیست. علائم تحریک مغزی می‌توانند شامل مواردی همچون سردرد، حالت تهوع، استفراغ، تغییر در بینایی، گیجی، مشکل در تمرکز و مشکل در خواب باشند.
- بوها، صداها و تروما: گاهی بعضی از بوها یا صداهای خاص موجب ایجاد حالت تهوع و استفراغی می‌شوند که از مغز سرچشمه می‌گیرند. رویدادهای وازوواگال، چه درد ناشی از شکستن استخوان باشند و چه شوک احساسی از مشاهده‌ی رویدادی دلخراش، می‌توانند نشانه‌های قابل‌توجهی ایجاد کند. در حمله‌ی وازوواگال، عصب واگ (یکی از عصب‌هایی که به کنترل عملکردهای پایه‌ای بدن، مانند ضربان قلب، تنفس و فشار خون کمک می‌کند) بیش‌ازحد تحریک می‌شود و می‌تواند موجب کند شدن ضربان قلب و گشاد شدن رگ‌های خونی شود. این مسئله موجب کاهش خون ارسالی به مغز می‌شود و می‌تواند باعث غش (سنکوپ) شود.
- بیماری‌های مرتبط با گرما: مانند گرمازدگی، آفتاب‌زدگی شدید یا کم شدن آب بدن.
۴. دیابت، بیماری‌ها و اختلالات خوردن
دیابت
گاهی افراد مبتلا به دیابت به‌دلیل گاستروپارزی (فلج معده) دچار حالت تهوع می‌شوند. گاستروپارزی شرایطی است که طی آن معده به‌درستی خالی نمی‌شود و احتمالا دلیل آن نوروپاتی عمومی (نارسایی اعصاب بدن در ارسال سیگنال‌های مناسب به مغز و برعکس، یا رشد دوباره‌ی اعصاب در معده) است که یکی از عوارض این بیماری به حساب می‌آید.
به‌علاوه، وقتی قند خون بیماران مبتلا به دیابت به‌طور غیرطبیعی بالا یا پایین می‌رود (هیپرگلیسمی یا هیپوگلیسمی) دچار حالت تهوع و استفراغ می‌شوند، چون تعادل قند خون و انسولین در بدن آنها به‌هم می‌خورد.
بیماری‌ها و مشکلات سلامتی
بسیاری از بیماری‌های مرتبط با اندام‌های داخل شکم موجب ایجاد حالت تهوع و استفراغ می‌شوند. این بیماری‌ها، شامل بیماری‌های جهاز هاضمه هستند، برای مثال:
- هپاتیت؛
- بیماری کیسه صفرا؛
- پانکراتیت یا التهاب لوزالمعده؛
- بیماری کرون؛
- بیماری‌های کلیه (مانند ، عفونت، نارسایی کلیه)؛
- برخی از اشکال سرطان؛
- آپاندیسیت.
چسبندگی‌های شکمی
درد شکمی و اتساع شکم، حالت تهوع و استفراغ و ناتوانی در خارج کردن باد شکم (نفخ شکم) یا تحرک روده، نشانه‌های مشکلات روده‌ای (انسداد روده) هستند. دلایل معمول انسداد روده شامل جراحی قبلی با تشکیل چسبندگی، فتق، پیچش غیرطبیعی در دستگاه گوارش، تومورها و بیماری‌های التهابی روده یا IBD (کولیت اولسراتیو و بیماری کرون) هستند.
۵. استفراغ به‌عنوان نشانه‌ای غیرمعمول از بیماری‌های دیگر
بعضی از بیماری‌ها با وجود اینکه هیچ ارتباط مستقیمی با معده یا دستگاه گوارشی ندارند، موجب ایجاد حالت تهوع و استفراغ می‌شوند.
- گاهی قربانیان حمله قلبی (به‌ویژه زمانی که روی بخش پایینی قلب اثر می‌گذارد) دچار حالت تهوع و استفراغ می‌شوند که نشانه‌ای غیرمعمول از آنژین (angina) است.
- عفونت‌های ریه، مانند سینه پهلو و برونشیت نیز می‌توانند موجب ایجاد حالت تهوع و استفراغ شوند، به‌ویژه اگر قسمت درگیر ریه، نزدیک دیافراگم (عضله‌ای که سینه را از شکم جدا می‌کند) باشد.
عفونت خون یا سپسیس (Sepsis)
عفونت خون یا سپسیس عفونت شدیدی است که ازطریق جریان خون در بدن پخش می‌شود. این عفونت نیز می‌تواند موجب ایجاد حالت تهوع و استفراغ شود.
اختلال در خوردن
گاهی بیماران مبتلا به پرخوری عصبی، به‌دلیل مشکلات روحی، سعی می‌کنند معده‌ی خود را خالی کنند و استفراغی خودخواسته دارند.
۶. حالت تهوع و استفراغ ناشی از عوارض جانبی داروها
- عوارض جانبی داروها: عوارض جانبی بسیاری از داروها شامل تحریک معده یا حالت تهوع و استفراغ است. معمولا داروهای ضدسرطان که در شیمی‌درمانی استفاده می‌شوند، موجب ایجاد حالت تهوع و استفراغ می‌شوند و این حالت به‌راحتی برطرف نمی‌شود. در فهرست عوارض جانبی داروهای ضد درد مخدر، ضدالتهاب، استروئیدها و آنتی بیوتیک حالت تهوع و استفراغ نیز به چشم می‌خورد.
- پرتودرمانی: گاهی حالت تهوع و استفراغ براثر پرتودرمانی ایجاد می‌شود.
- شیمی‌درمانی برای درمان سرطان.
۷. استفراغ در نوزادان
شاید تشخیص استفراغ با بالا آوردن غذا در نوزادان کار دشواری باشد. اگر این حالت مدت کوتاهی پس از غذا خوردن رخ دهد و فقط مقدار کمی از غذا خارج شود، می‌توان گفت که نوزاد غذایش را بالا آورده است.
استفراغ قوی
اگر در ۲ یا ۳ ماه اول، استفراغ نوزاد پس از خوردن غذا قوی باشد (به‌صورتی که در فضا پرتاب شود)، می‌تواند نشانه‌ای از بیماری تنگی پیلور (pyloric stenosis) یا باریک‌شدگی غیرطبیعی درب معده باشد. منظور از درب معده، قسمتی است که معده به درون دوازدهه (نخستین بخش روده‌ی کوچک) خالی می‌شود. این نوع استفراغ، شدید است و در آن مواد به‌صورت جهشی خارج می‌شوند. معمولا برای تشخیص این بیماری، سابقه‌ی بیمار بررسی می‌شود و معاینه‌ی فیزیکی صورت می‌گیرد؛ برای تأیید نتیجه‌ی بهدستآمده نیز از سونوگرافی استفاده می‌شود. روش درمان این بیماری، جراحی است.
استفراغ همراه با درد
اگر گریه نوزاد غیرقابل‌کنترل و مدفوع او خونی یا قرمز است، دلیل آن می‌تواند درهم‌رَوی روده یا انواژیناسیون (وارد شدن قسمتی از روده به بخش مجاور خود) باشد. به‌طور کلی وجود خون در مدفوع طبیعی نیست و همیشه باید موجب نگرانی شود. اگر نوزاد آرام نمی‌شود، حتما باید به پزشک مراجعه کنید.
عفونت ویروسی
اگر ۱ستفراغ با اسهال غیرخونی همراه باشد، می‌توان عفونت ویروسی را به‌عنوان یکی از احتمالات ممکن آن در نظر گرفت. البته ممکن است که مشکل اصلی، عدم تحمل شیرخشک یا سرلاک توسط دستگاه گوارش باشد. اگر دوره‌های استفراغ بیش از ۲۴ ساعت طول بکشد، خطر کم شدن آب بدن، نوزادان و کودکان را بیش از بزرگسالان تهدید خواهد کرد. اگر حس کردید که آب بدن نوزاد کم شده است، حتما به پزشک مراجعه کنید. نشانه‌های کم شدن آب بدن در نوزادان شامل خشکی دهان، نبود عرق در زیربغل و کشاله‌ی ران، گودافتادگی چشم‌ها، ضعف همراه با گریه‌های ضعیف و کاهش تونوس ماهیچه‌ای (انقاباضات خفیف اما ضروری ماهیچه‌ای) است.
۸. تشخیص علت حالت تهوع و استفراغ
باید علت حالت تهوع و استفراغ و سایر علائم مرتبط با آن شناسایی و برطرف شود. متخصص مراقبت‌های بهداشتی برای تشخیص دلیل حالت تهوع و استفراغ سابقه‌ی دقیق بیمار را بررسی و او را به‌صورت فیزیکی معاینه می‌کند. براساس اطلاعات بهدستآمده از سابقه‌ی بیمار و معاینه‌ی پزشکی مشخص می‌شود که برای تشخیص علت این مشکل، چه آزمایشاتی لازم است.
گاهی بررسی‌های آزمایشگاهی و اشعه‌ی ایکس تنها برای ارزیابی ثبات و حال بیمار انجام می‌شوند و هدف آنها تشخیص علت بیماری نیست. برای مثال، درمورد بیماری که دچار مسمومیت غذایی شده است، می‌توان با استفاده از آزمایش خون میزان الکترولیت‌ها (موادمعدنی) و سایر مواد شیمیایی موجود در خون را اندازه‌گیری کرد، زیرا ممکن است که بیمار به‌دلیل تداوم استفراغ و اسهال مقادیر قابل‌توجهی از سدیم، پتاسیم و کلرید را از دست داده باشد.
تجزیه‌ی شیمیایی ادرار نیز در ارزیابی وضعیت هیدراتاسیون بدن مفید است. ادرار تیره و غلیظ نشان‌دهنده‌ی از دست دادن آب بدن است، زیرا کلیه‌ها سعی می‌کنند که تا جای ممکن آب بدن را حفظ کنند. وجود کتون در ادرار نیز نشان‌دهنده‌ی کم شدن آب بدن است.
۹. درمان‌ها و داروهای مؤثر در برطرف شدن حالت تهوع و استفراغ
به‌طور کلی، برای برطرف کردن دلایل غیرجدی حالت تهوع و استفراغ می‌توانیم از داروهایی استفاده کنیم که بدون نیاز به نسخه‌ی پزشک در دسترس هستند، ولی در موارد شدیدتر حتما باید به پزشک مراجعه کنیم. می‌توانیم هم‌زمان با جست‌وجوی دلیل اصلی ایجاد حالت تهوع و استفراغ، با استفاده از دارو این مشکل را برطرف کنیم. اگر علت اصلی ایجاد این مشکل را می‌دانیم، باید ابتدا آن را برطرف کنیم. در بهترین حالت، وقتی مشکل و بیماری اصلی درمان و کنترل می‌شود، حالت تهوع و استفراغ نیز برطرف می‌گردد. هرگز بدون مشورت با پزشک یا ارائه‌دهنده‌ی مراقبت‌های بهداشتی، مصرف داروهای تجویزی را قطع نکنید.
کنترل حالت تهوع، استفراغ و هر یک از نشانه‌های مرتبط با آن، برای راحتی و برطرف کردن احساس ناخوشایند فرد و همچنین جلوگیری از کاهش آب بدن ضروری است، زیرا از دست دادن آب بدن، حالت تهوع و استفراغ را شدیدتر می‌کند و این مسئله چرخه‌ای معیوب را ایجاد می‌نماید. چرخه‌ای که در آن حالت تهوع موجب دشوار شدن نوشیدن مایعات و درنتیجه کاهش میزان آب بدن و به‌دنبال آن افزایش حالت تهوع می‌شود. با تزریق داخل وریدی مایعات نیز می‌توان این مشکل را برطرف کرد و این چرخه‌ی معیوب را از بین برد.
انواع گوناگونی از داروهای ضدتهوع و استفراغ وجود دارند که به‌شکل‌های گوناگونی در دسترس هستند و بیمار، بسته به توانایی خود می‌تواند از آنها استفاده کند. این داروها به‌شکل قرص، مایع، قرص‌های جویدنی یا تزریق داخل وریدی، عضلانی یا شیاف مقعدی قابل‌استفاده هستند. داروهای معمولِ کنترل حالت تهوع و استفراغ عبارتند از:
- پرومتازین (فنرگان)؛
- پروکلوپرازین (کمپازین)؛
- دروپریدول (Inapsine)؛
- متوکلوپرامید (Reglan)؛
- اندانسترون (زوفران).
تصمیم‌گیری درمورد داروی مناسب به شرایط بیمار بستگی دارد.
درمان‌های طبیعی و خانگی برای برطرف شدن حالت تهوع و استفراغ
برای درمان حالت تهوع و استفراغ باید به معده‌ی خود استراحت بدهید و هم‌زمان از کم شدن آب بدن جلوگیری کنید. در ۲۴ ساعت اول بیماری باید مایعات رقیق مصرف کنید (حتی زمانی که تشنه نیستید) و سپس به‌تدریج و متناسب با میزان تحمل بدن، مقدار غذای مصرفی را افزایش دهید. جذب مایعات رقیق برای معده آسان است. در ادامه با برخی از این مایعات آشنا می‌شوید:
- آب؛
- نوشیدنی‌های ورزشی (برای جایگزین کردن مایعات والکترولیت‌ها)؛
- سوپ رقیق؛
- بستنی یخی؛
- ژله.
مصرف مقدار زیاد مایعات موجب گشاد شدن معده می‌شود و حالت تهوع را بدتر می‌کند. بنابراین نوشیدن یک تا دو اونس (۳۱ میلی‌لیتر) مایعات به‌فاصله‌ی ۱۰ تا ۱۵ دقیقه تنها چیزی است که معده می‌تواند تحمل کند. در نوزادان و کودکان این مقدار باید به‌اندازه‌ی ۵ یا ۱۰ سی‌سی یا کمتر از یک‌سوم اونس باشد.
در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول که فرد دچار حالت تهوع و استفراغ شده است، باید از مصرف محصولات لبنی اجتناب کند؛ زیرا اگر عفونت روده‌ی کوچک را نیز درگیر کرده باشد، ممکن است که آنزیم هضم شیر را که در سلول‌های پوشش داخلی روده‌ی کوچک قرار دارد، از بین برده باشد. درنتیجه تحمل دستگاه گوارش برای دریافت شیر و محصولات لبنی کاهش می‌یابد و منجر به نفخ، استفراغ و اسهال می‌شود.
وقتی حال بیمار به‌تدریج بهتر شد و توانایی حفظ مایعات بدن را باز یافت، می‌تواند دوباره به مصرف مواد غذایی روی بیاورد. ولی از آنجا که معده باید دوباره خود را با مصرف مواد غذایی تطبیق دهد، معمولا پزشک به بیمار توصیه می‌کند که رژیم غذایی خود را به مواد غذایی ساده و ملایمی مانند موز، پوره‌ی سیب، برنج و نان تست محدود کند.
در چه شرایطی باید برای درمان استفراغ و حالت تهوع به پزشک مراجعه کرد؟
اگر علائم بیماری بیش از ۲۴ ساعت ادامه پیدا کنند، اگر علت بیماری نامشخص باشد، اگر درمورد از دست رفتن آب بدن نگران باشیم یا اگر بیمار مشکلات سلامتی دیگری نیز داشته باشد که موجب آسیب‌پذیرتر شدن او شود، باید هر چه زودتر به پزشک مراجعه کند.
نوزادان و کودکان بیشتر از بزرگسالان مستعد کمبود آب بدن هستند و بدن آنها به‌اندازه‌ی بزرگسالان ذخیره‌ی آب ندارد. اگر درمورد از دست رفتن آب بدن نگران هستید یا توانایی مصرف مایعات را ندارید، حتما باید به پزشک مراجعه کنید. اگر حالت تهوع و استفراغ با درد، تب یا استفراغ خون همراه است یا مدفوع قیرمانند خونی یا مدفوع سیاه دارید، باید فورا به پزشک مراجعه کنید.
استفراغ نشانه‌ای از بیماری است. اگر این نشانه بیش از ۲۴ تا ۴۸ ساعت ادامه پیدا کند، عاقلانه‌ترین کار این است که به متخصص مراقبت‌های بهداشتی مراجعه کنید.
موفق باشید
سلام
من وقتی شکمم درد می‌کند یک چهارم یا نصف سیب را می‌خورم و بعد از استفراغ حالم خوب می‌شود و دیگر ادامه پیدا نمی‌کند. البته یکبار دیگر هم سیب می‌خورم تا اگر استفراغ ادامه داشت خوب شود.
پیشنهاد: سیب
سلام محمدمهدی عزیز.
ممنون که پیشنهادت رو برامون نوشتی.
امیدواریم همیشه همراه «چطور» باشی.
سلام مادرم چند هفته هس شکمش درد می کنه واستفراغ بعداز غذا خوردن داره احساس می کنه معده ش پره علتش چی می توانه باشه
سلام دوست عزیز
شما باید به پزشک مراجعه کنید. متأسفانه ما نمی‌تونیم به سؤالات تخصصی شما جواب بدیم.
با سپاس