سندرم زولینگر الیسون (ZES) بیماری نادری است که در آن در پانکراس (لوزالمعده) یا دوازدهه (بخش بالایی و اولین قسمت روده کوچک) یک یا چند تومور ایجاد می‌شود. این تومورها، که گاسترینوما (Gastrinoma) نامیده می‌شوند، هورمون گاسترین زیادی را ترشح می‌کنند. از آنجا که گاسترین موجب ترشح بیش‌ازحد اسید معده می‌شود، ۹۰ درصد بیماران مبتلا به سندرم زولینگر الیسون دچار زخم معده و دوازدهه می‌شوند. در ادامه، علائم، علت، روشهای تشخیص و درمان سندرم زولینگر الیسون را بررسی می‌کنیم.
سندرم زولینگر الیسون در هر سنی دیده می‌شود؛ ولی معمولا افراد در سنین ۲۰ تا ۶۰ سالگی متوجه ابتلا به این بیماری می‌شوند.
علائم سندروم زولینگر الیسون
البته این‌طور نیست که سندرم زولینگر الیسون همیشه علامت داشته باشد؛ ولی علائم زیر ممکن است نشان‌دهنده ابتلا به این بیماری باشند:
- ضعف.
- اسهال؛
- آروغ‌زدن؛
- خستگی؛
- درد شکم؛
- کاهش اشتها؛
- کاهش وزن ناخواسته؛
- حالت تهوع و استفراغ؛
- خون‌ریزی در دستگاه گوارشی؛
- رفلاکس معده و سوزش سرِدل؛
- سوزش، درد یا احساس ناراحتی در بالای شکم.
علت سندرم زولینگر الیسون
علت دقیق این بیماری ناشناخته است؛ ولی توالی رویدادهایی که در آن رخ می‌دهد روشن است. این سندرم زمانی شروع می‌شود که یک یا چند تومور (گاسترینوما) در پانکراس، دوازدهه یا قسمت‌های دیگری مانند غدد لنفاوی مجاور پانکراس شکل می‌گیرند.
پانکراس یا لوزالمعده در قسمت پشت و زیر معده قرار دارد. این غده آنزیم‌های ضروری برای هضم غذا را تولید می‌کند. البته پانکراس هورمون‌های دیگری مانند انسولین را نیز ترشح می‌کند. انسولین هورمونی است که در کنترل قند خون نقش دارد. شیره‌های گوارشی ترشح‌شده از پانکراس، کبد و کیسه صفرا در دوازدهه باهم ترکیب می‌شوند. دوازدهه بخشی از روده کوچک و نزدیک معده است. در دوازدهه هضم غذا به اوج خود می‌رسد.
تومورهایی که در سندروم زولینگر الیسون ایجاد می‌شوند از سلول‌هایی تشکیل شده‌اند که مقادیر زیادی از هورمون گاسترین را ترشح می‌کنند. افزایش ترشح گاسترین موجب می‌شود معده اسید بسیار زیادی تولید کند. اسید اضافه نیز سبب زخم‌های گوارشی و گاهی اسهال می‌شود. این تومورها معمولا سرطانی (بدخیم) هستند. گرچه این تومورها به‌آرامی رشد می‌کنند، سرطان می‌تواند به سایر بخش‌های بدن شامل کبد، غدد لنفاوی مجاور، طحال، استخوان‌ها یا پوست گسترش یابد.
ارتباط سندرم زولینگر الیسون و MEN 1
گاهی سندروم زولینگر الیسون بر اثر بیماری ارثی ایجاد می‌شود که «نئوپلازی غدد درون‌ریز چندگانه، نوع ۱ (MEN 1)» نام دارد. بیماران مبتلا به MEN 1 تومورهایی در غدد پاراتیروئید دارند و ممکن است که در غده هیپوفیز نیز تومورهایی داشته باشند. بیماری حدود ۲۵ درصد از افراد مبتلا به گاسترینوما بخشی از MEN 1 آنهاست. ممکن است که این بیماران تومورهایی در پانکراس و سایر اندام‌هایشان نیز داشته باشند.
روشهای تشخیص سندرم زولینگر الیسون
پزشک می‌تواند با استفاده از روشهای زیر بیماری را تشخیص دهد:
۱. بررسی سابقه پزشکی
پزشک درمورد علائم و نشانه‌های شما می‌پرسد و سابقه پزشکی شما را بررسی می‌کند.
۲. آزمایش خون
اگر پزشک به سندرم زولینگر الیسون مشکوک شود، برای تشخیص سطح بالای گاسترین (هورمونی که گاسترینوما ترشحش می‌کند) از آزمایش خون استفاده می‌کند. گرچه بالابودن سطح گاسترین ممکن است نشانه وجود تومورهایی در پانکراس یا دوازدهه باشد، بیماری‌های دیگری نیز می‌توانند موجب افزایش سطح گاسترین شوند؛ برای نمونه، اگر معده اسید تولید نکند یا اگر داروهای کاهنده اسید مانند مهارکنندگان پمپ پروتونی را مصرف کنید، ممکن است که سطح گاسترین بالا برود.
پیش از این آزمایش نباید چیزی بخورید و ممکن است که لازم باشد مصرف داروهای کاهنده اسید معده را متوقف کنید تا میزان دقیق گاسترین شما سنجیده شود. البته سطح گاسترین نوسان دارد و ممکن است که این آزمایش چند بار تکرار شود. گاهی پزشک آزمایش تحریک سکرتین (Secretin Stimulation Test) را نیز انجام می‌دهد. در این آزمایش، ابتدا پزشک سطح گاسترین را اندازه‌گیری می‌کند و سپس هورمون سکرتین را تزریق می‌کند و سطح گاسترین را دوباره اندازه‌گیری می‌کند. اگر به زولینگر الیسون مبتلا باشید، سطح گاسترین افزایش می‌یابد.
۳. آندوسکوپی دستگاه گوارش فوقانی
پزشک پس از اسپری‌کردن ماده بی‌حسی یا تزریق داروی بی‌هوشی، لوله باریک و انعطاف‌پذیری را وارد گلو می‌کند. این لوله باریک، که مجهز به چراغ و دوربین فیلم‌برداری است، آندوسکوپ نام دارد. آندوسکوپ از گلو وارد مری، معده و دوازدهه می‌شود. پزشک با استفاده از آندوسکوپ می‌تواند بافت نمونه‌ای (بیوپسی) را از دوازدهه بردارد تا وجود تومورهای تولیدکننده گاسترین را بررسی کند. از نیمه‌شبِ پیش از آندوسکوپی نباید چیزی بخورید.
۴. سونوگرافی آندوسکوپیک (Endoscopic Ultrasound)
در این روش، پزشک با آندوسکوپی مجهز به پروب سونوگرافی (Ultrasound Probe) معده، دوازدهه و پانکراس را بررسی می‌کند. با استفاده از این پروب می‌توان بررسی دقیق‌تری انجام داد و راحت‌تر تومورها را تشخیص داد. پزشک با آندوسکوپ می‌تواند بافت نمونه‌ای را نیز بردارد. از نیمه‌شب پیش از آزمایش نباید چیزی بخورید و در طول آزمایش بی‌حس می‌شوید یا در حالت خواب و بی‌هوشی قرار دارید.
۵. آزمایش‌های تصویربرداری
پزشک می‌تواند از تکنیک‌های تصویربرداری مانند اسکن هسته‌ای استفاده کند که سینتیگرافی گیرنده سوماتواستاتین (Somatostatin Receptor Scintigraphy) نامیده می‌شود. در این آزمایش، برای یافتن تومورها، از ردیاب‌های رادیواکتیو استفاده می‌شود.
روشهای تصویربرداری دیگری مانند سونوگرافی، توموگرافی کامپیوتری (CT) و تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) نیز مفیدند. برای تشخیص سندرم زولینگر الیسون، از سی‌تی اسکن نیز می‌توان استفاده کرد. سی‌تی اسکن نوع خاصی از اشعه ایکس است که تصاویر مقطعی از بدن ایجاد می‌کند. از اسکن PET برای مشخص‌کردن محل تومورها و از اسکن اوکتروتاید (Octreotide Scan) برای یافتن سلول‌های تومور عصبی و غدد درون‌ریز (نورواندوکرین، Neuroendocrine) استفاده می‌شود.
درمان سندرم زولینگر الیسون
درمان سندرم زولینگر الیسون به این بستگی دارد که آیا گاسترینوما تک‌گیر (Sporadic) یا بخشی از سندرم MEN I ارثی است. در حالی که معمولا دومی فقط با کاهش تولید اسید درمان می‌شود، برای درمان گاسترینومای تک‌گیر از کاهش اسید و جراحی برداشتن تومور استفاده می‌شود. آنالوگ‌های سوماتواستاتین مانند اکترئتید (Octreotide)، که تولید هورمون را سرکوب می‌کنند، نیز در کنترل علائم بسیار مفیدند.
۱. درمان تومورها
جراحی ماهر می‌تواند عمل برداشتن تومورهای سندرم زولینگر الیسون را انجام دهد، زیرا معمولا تومورها کوچک‌اند و یافتن آنها دشوار است. اگر فقط یک تومور داشته باشید، پزشک می‌تواند با جراحی آن را بردارد؛ ولی اگر چند تومور داشته باشید یا تومورها به کبد گسترش یافته باشند، نمی‌توان از جراحی استفاده کرد. البته در بعضی موارد با وجود چند تومور پزشک توصیه می‌کند توموری که بزرگ است برداشته شود.
گاهی پزشک روشهای دیگری را برای کنترل رشد تومور توصیه می‌کند، از جمله:
- پیوند کبد؛
- تزریق دارو به تومور برای کاهش علائم سرطان؛
- استفاده از شیمی‌درمانی برای کاهش سرعت رشد تومور؛
- برداشتن تومور کبد، تا جای ممکن (جراحی کاهنده حجم یا Debulking)؛
- ازبین‌بردن تومور با قطع جریان خون (آمبولیزاسیون) یا با استفاده از گرما برای ازبین‌بردن سلول‌های سرطانی (حذف با بسامد رادیویی).
۲. درمان اسید اضافه
همیشه می‌توان تولید اسید اضافه را کنترل کرد. داروهایی که مهارکننده‌های پمپ پروتون نامیده می‌شوند نخستین مرحله درمان‌اند. این داروها داروهای مؤثری برای کاهش تولید اسید در سندرم زولینگر الیسون هستند. مهارکننده‌های پمپ پروتون داروهایی قوی‌اند که با جلوگیری از عملکرد «پمپ‌های» کوچک درون سلول‌های ترشح‌کننده اسید، تولید اسید را کاهش می‌دهند و موجب بهبود زخم‌ها می‌شوند. داروهای تجویزشده معمولا شامل لانزوپرازول (Prevacid)، امپرازول (Prilosec، Zegerid)، پنتوپرازول (Protonix)، رابپرازول (Aciphex)، دکس‌لانسوپرازول (Dexilant) و اِس‌امپرازول (Nexium) هستند.
به‌گفته سازمان غذا و دارو، استفاده طولانی‌مدت از مهارکننده‌های پمپ پروتون تجویزی، به‌ویژه در افراد بالای ۵۰ سال، موجب افزایش احتمال شکستگی لگن، مچ دست و ستون فقرات می‌شود. البته این خطر اندک است و در برابر مزایای این داروها در کاهش اسید ناچیز است. داروی اکترئتید (Sandostatin)، دارویی شبیه هورمون سوماتواستاتین، می‌تواند اثرات گاسترین را خنثی کند و برای بعضی از افراد مفید است.
مراجعه به پزشک
اگر دچار سوزش یا درد مداوم در قسمت بالای شکم هستید، به‌ویژه اگر دچار حالت تهوع و استفراغ و اسهال نیز شده‌اید، به پزشک مراجعه کنید. اگر برای مدتی طولانی داروهای بدون نسخه کاهنده اسید معده مانند امپرازول (Prilosec، Zegerid)، سایمتیدین (Tagamet HB) یا فاموتیدین (Pepcid AC) را نیز مصرف کرده‌اید، به پزشک اطلاع دهید. این داروها می‌توانند علائم بیماری را پنهان کنند و تشخیص بیماری را به تأخیر بیندازند.
به چه پزشکی مراجعه کنیم؟
گرچه شاید علائم بیماری موجب شود به پزشک عمومی مراجعه کنید، احتمالا پزشک عمومی برای تشخیص و درمان سندرم زولینگر الیسون شما را به پزشکی متخصص در بیماری‌های دستگاه گوارشی (متخصص گوارش) ارجاع می‌دهد. همچنین، ممکن است به آنکولوژیست ارجاع داده شوید. آنکولوژیست پزشکی است که در درمان سرطان تخصص دارد.
چه‌کارهایی انجام دهیم؟
در زمان مراجعه به پزشک یا پیش از آن کارهای زیر را انجام دهید:
- سؤالات خود از پزشک را یادداشت کنید؛
- فهرستی از تمام داروهایی را که مصرف می‌کنید (حتی ویتامین‌ها یا مکمل‌ها) تهیه کنید؛
- تمام علائمی را که مشاهده می‌کنید، حتی علائمی که ظاهرا ارتباطی ندارند، یادداشت کنید؛
- اطلاعات شخصی مهم مانند استرس یا تغییرات اخیر در زندگی خود را بنویسید. هرچه درمورد سابقه پزشکی خانوادگی‌تان می‌دانید یادداشت کنید؛
- به پزشک بگویید چه داروهایی مصرف می‌کنید. بعضی از داروهای کاهنده اسید، مانند مهارکننده‌های پمپ پروتون یا آنتاگونیست‌های H-2، می‌توانند نتایج بعضی از آزمایش‌های تشخیص سندرم زولینگر الیسون را تغییر دهند. منتها بدون مشورت با پزشک مصرف این داروها را متوقف نکنید.
سخن پایانی
گاسترینوما معمولا به‌آرامی رشد می‌کند و این‌گونه نیست که همیشه بدخیم باشد. میزان بقای ۵ساله به این بستگی دارد که آیا تومورها سرطانی‌اند و آیا پخش شده‌اند. اگر تومورها به کبد گسترش نیافته باشند، میزان بقای ۵ساله می‌تواند ۹۰ درصد باشد. ۲۰ تا ۲۵ درصد بیمارانی که در آنها گاسترینوما با جراحی برداشته می‌شود کاملا بهبود می‌یابند.
