شما هم جزو کسانی هستید که می‌گویند تا کسی خودش واقعا نخواهد، تغییر نخواهد کرد؟ اگر پاسختان مثبت است، شما هم در زمره طرف‌داران مصاحبه انگیزشی هستید. شیوه‌ای که طرف‌دارانش معتقدند تغییر واقعی و پایدار از درون فرد آغاز میشود و با فشار بیرونی نمی‌توان رفتار کسی را واقعا تغییر داد. در این مقاله، درباره این شیوه درمانی، کارکردها، فواید، اصول و شیوه اجرا و اثربخشی آن صحبت می‌کنیم.
مصاحبه انگیزشی چیست؟
مصاحبه انگیزشی یکی از روش‌های خاص مشاوره است. هدف این رویکرد ایجاد انگیزه کافی در افراد برای تغییر رفتار است. ویلیام ریچارد میلر و استفان رول نیک که هر دو روان‌شناس هستند، برای اولین بار در دهه ۸۰ میلادی این شیوه را برای درمان اعتیاد به الکل ابداع کردند.
مصاحبه انگیزشی در افراد سردرگم ایجاد انگیزه یا آن را تقویت می‌کند و با رویکردی عملگرایانه و همدلانه و کوتاه‌مدت، ابزار منحصربه‌فردی را در اختیار مشاوران قرار می‌دهد. این شیوه خاص است، زیرا به‌جای مداخله، گفت‌و‌گویی همدلانه را برای جلب نظر مراجعه‌کننده شکل می‌دهد که هدفش ترغیب فرد به تغییر رفتار است.
کارکردهای مصاحبه انگیزشی چیست؟
مصاحبه انگیزشی در زمان ابداعش بیشتر برای درمان اعتیاد به کار می‌رفت، اما به‌تدریج در حوزه‌های دیگر نیز کاربردهایی یافت مثل:
- مدیریت عوارض بیماری‌های قلبی‌عروقی، دیابت و آسم؛
- تقویت تعهد به رژیم غذایی؛
- تغییر رفتارهای پرخطر جنسی؛
- ترک سیگار.
مصاحبه انگیزشی به افراد کمک می‌کند انگیزه کافی برای تغییر رفتارهای ناسالم به رفتارهای سالم را به دست آورند. همچنین این شیوه به افراد آمادگی و انگیزه کافی می‌دهد که شیوه‌های درمانی پیشرفته‌تر را پیگیری کنند.
مصاحبه انگیزشی برای افرادی که عصبی و پرخاشگرند نیز سودمند است. این شیوه به این افراد یاری می‌رساند که با احساس خشم خود کنار بیایند و برای تغییر آماده شوند.
این شیوه می‌تواند روشی مکمل برای درمان‌های شناختی‌رفتاری (CBT) و حتی کاهش ترس زنان باردار از وضع حمل باشد.
فواید مصاحبه انگیزشی چیست؟
مصاحبه انگیزشی بین مشاوران و روان‌درمانگران شیوه‌ای پرطرف‌دار است. دلایل این محبوبیت عبارت‌اند از:
- افزایش اعتمادبه‌نفس مراجعان؛
- تقویت حس مسئولیت‌پذیری مراجعان؛
- کاهش احتمال برگشت مشکل؛
- آماده‌کردن مراجعان برای پذیرش درمان‌های پیشرفته‌تر.
تحقیقات نشان داده است که مصاحبه انگیزشی برای افرادی که انگیزه کافی ندارند یا آماده تغییر نیستند مفید است، ولی برای آنهایی که انگیزه کافی دارند و از قبل آماده تغییر شده‌اند، چندان مفید نیست.
فضای حاکم بر مصاحبه انگیزشی چیست؟
بر اساس گفته‌ها و نوشته‌های میلر و رول نیک، مصاحبه انگیزشی همیشه فضایی خاص دارد. حفظ این فضا برای اثرگذاری مصاحبه ضروری است. در ادامه، شرح می‌دهیم که این فضا چطور است و چه ویژگی‌هایی دارد.
۱. همکاری به‌جای تقابل
در مصاحبه انگیزشی مشاور و مراجع باید با یکدیگر همکاری کنند. این همکاری منجر به شکل‌گیری رابطه و اعتماد بین مشاور و مراجع حول محور نگرش و تجربیات مراجع میشود. در این شیوه برخلاف برخی رویکردهای دیگر، خبری از تقابل نظرات مشاور با مراجع نیست.
۲. تداعی انگیزه به‌جای آموزش آن
در مصاحبه انگیزشی، اعتقاد بر این است که تغییر از انگیزه درونی ناشی میشود. پس تا زمانی که خود فرد اراده کافی ندارد، آموزش و مجبورکردن او به تغییر بی‌فایده خواهد بود. بنابراین مشاور می‌کوشد با برانگیختن انگیزه در مراجع، او را به‌سمت تغییر سوق بدهد.
۳. خودمختاری به‌جای اجبار
برخلاف شیوه‌های دیگر درمانی که برای مشاور نقش مرجع قدرت را قائل می‌شوند، مصاحبه انگیزشی قدرت واقعی برای تغییر رفتار را در درون خود فرد جست‌وجو می‌کند. به عبارت دیگر، به خود فرد بستگی دارد که اقدامات لازم را برای تغییر رفتارش انجام بدهد. بنابراین باید به مراجع کمک کرد که به خودمختاری لازم برای قبول مسئولیت برسد و قدم در راه تغییر بگذارد.
اصول مصاحبه انگیزشی چیست؟
برای آنکه مشاوران بتوانند این روش درمانی را درست اجرا کنند و فضای مناسب بر مصاحبه حاکم باشد، باید از اصولی پیروی کنند که در ادامه توضیحشان داده‌ایم.
۱. ابراز همدلی
بسیاری از افراد از مشاوره و روان‌درمانی می‌ترسند، چون فکر می‌کنند که با طرح مسائل خود قضاوت می‌شوند. شاید حتی برخی به‌خاطر حس گناهی که به مسائل خود دارند، این قضاوت را بجا بدانند، اما مصاحبه انگیزشی قضاوت را نفی و همدلی را جایگزین می‌کند.
در این شیوه، مشاور یا روان‌درمانگر خودش را جای مراجع گذاشته و با نگریستن به مسئله از دید مراجع، می‌کوشد با وی همدلی کند. دقت کنید که همدلی به‌معنی تأیید هرچه مراجع می‌گوید نیست، بلکه به‌معنی کنارگذاشتن احساسات و نظرات خود برای درک طرف مقابل است. مشاور با خالی‌کردن ذهنش از نظراتش، فضایی امن برای شنیدن مسائل مراجعش ایجاد می‌کند.
۲. ایجاد فاصله بین آنچه هست و آنچه باید باشد
مشاور با همراهی مراجع ارزش‌ها، اهداف، برنامه‌ها و نیازهای وی را واکاوی می‌کند. سپس بین آنچه هست (رفتار ناسالم) و آنچه مطلوب است (رفتار سالم) فاصله ایجاد می‌کند. با نشان‌دادن این فاصله به مراجع او می‌فهمد که در کجا ایستاده و چقدر با نقطه مطلوب فاصله دارد، در نتیجه انگیزه لازم برای پرکردن آن فاصله در او ایجاد میشود.
۳. دورزدن مقاومت
مشاوران باید درک کنند که تغییر صرفا با دانستن یا خواستن رخ نمی‌دهد. طبیعی است که مراجع گاهی مدام نظرش را تغییر دهد یا به‌رغم آگاهی به وضع موجود، انگیزه کافی برای تغییر شرایط را نداشته باشد.
در چنین شرایطی که مشاور با نوعی مقاوت روبه‌رو میشود، به‌جای انتقادکردن، به چالش‌کشیدن یا تقابل، به مراجع کمک می‌کند زاویه دیدش را تغییر دهد. با تغییر زاویه دید، مراجع فرصت پیدا می‌کند که مسئله را از زوایای مختلف بررسی کند. این بررسی‌ها به این هدف انجام می‌شوند که انگیزه لازم برای تغییر را ایجاد کنند.
۴. حمایت از خودکارآمدی
خودکارآمدی یعنی توانایی کافی برای انجام یک کار، مثلا تغییر یک رفتار. مشاور در رویکرد انگیزشی تلاش می‌کند خودکارآمدی مراجعش را تقویت کند. یعنی او را متوجه نقاط قوت و پیشرفت‌هایش کند و او را به قدم‌گذاشتن در راه تغییر تشویق کند.
شاید در ابتدا، مشاور بیشتر از خود فرد به توانایی او اعتقاد داشته باشد. اگر این شیوه درست اجرا شود، مراجع به‌تدریج درک می‌کند که توانایی‌اش برای تغییر رفتارش بیشتر از چیزی بوده که پیش‌تر تصور می‌کرده است.
تکنیک‌های اجرای مصاحبه انگیزشی چیست؟
مشاوران از ۵ تکنیک برای اجرای مصاحبه انگیزشی استفاده می‌کنند که در ادامه هر یک را توضیح داده‌ایم.
۱. پرسش‌های باز
این‌گونه پرسش‌ها را نمی‌توان با بله یا خیر پاسخ داد. این پرسش‌ها مراجع را وادار می‌کنند درباره مسئله دقیق‌تر فکر کند.
پرسش‌های باز معمولا با کلماتی مثل «چطور» و «چه چیزی» آغاز می‌شوند، مثلا:
- دوست داری چیزها چطور متفاوت باشن؟
- چه کارهایی برای تغییر وضعیت انجام دادی؟
- درباره رابطه‌ات چه چیزهایی می‌تونی به من بگی؟
۲. تصدیق‌کردن
مشاور برای تأیید رفتار و رویکرد درست مراجعش عبارت‌هایی را به کار می‌برد. تصدیق‌کردن نوعی تشویق انگیزه‌بخش برای کارها و رفتارهای درست مراجع است، مثل:
- در اون موقعیت واقعا مدبرانه عمل کردی.
- خیلی خوب از پس اون شرایط براومدی.
- تو خیلی شجاعی که امروز اومدی اینجا تا درباره این موضوع صحبت کنیم.
۳. گوش‌دادن انعکاسی
گوش‌کردن انعکاسی مهم‌ترین مهارتی است که مشاور باید داشته باشد. این مهارت به‌معنی تلاش برای فهم صحبت‌ها و نوع نگاه طرف مقابل است. یکی از کارهایی که مشاور در اجرای این مهارت به کار می‌برد، تکرار پرسشی جملات و صحبت‌های مراجع است تا مراجع را وادار به تأیید و توضیح بیشتر کند. این کار نه‌تنها به مشاور کمک می‌کند حرف مراجعش را درست بفهمد، بلکه به او امکان می‌دهد با تشریح گفته‌ها و احساساتش، به درک عمیق‌تری از آنها برسد.
۴. خلاصه‌برداری
خلاصه‌برداری شیوه خاصی از انعکاس گفته‌های مراجع است. مشاور با خلاصه‌برداری و بازگویی ماجرا پس از صحبت‌های مراجع، به او نشان می‌دهد که در حال گوش‌دادن و درک‌کردن مراجعش بوده است.
برای خلاصه‌برداری می‌توان به ۳ روش عمل کرد:
- جمع‌آوری: بازگویی نکات اصلی و مهم گفته‌های مراجع.
- ارتباط‌سازی: ایجاد ارتباط بین بخش‌های مختلف گفته‌های مراجع.
- انتقال‌دادن: انتقال گفته‌های مراجع در جلسات قبلی به جلسه فعلی یا پایان‌دادن به گفت‌وگوی فعلی و شروع موضوعی دیگر.
۵. برجسته‌کردن زبان تغییر
مشاور هنگام گوش‌کردن به صحبت‌های مراجع، آن دسته از جملات و عبارت‌هایی را شناسایی می‌کند که مانع تغییر می‌شوند. سپس هنگام گفت‌و‌گو می‌کوشد جملات انگیزشیِ حاوی بار معنایی تغییر را جایگزینشان کند.
نکات پایانی
مصاحبه انگیزشی فواید و کارکردهای زیادی دارد، اما باید توجه کرد که این شیوه بیشتر برای افرادی مفید است که احساس سردرگمی می‌کنند. افرادی که مدام بین گزینه‌های مختلف و رفتارهای سالم و ناسالم در آمدوشد هستند، بیشترین بهره را از این شیوه می‌برند. اگر شما به‌هیچ‌وجه تمایلی به تغییر رفتار خود ندارد یا انگیزه کافی برای تغییر دارید، مصاحبه انگیزشی چندان به کار شما نخواهد آمد.
مصاحبه انگیزشی کوتاه‌مدت است و معمولا یکی‌دو جلسه بیشتر طول نمی‌کشد، هرچند می‌تواند بخشی از یک روند درمانی طولانی‌تر شود.
