با پانسمان زخم می‌توانید از خونریزی بیش از حد، عفونت و سایر عارضه‌های ناشی از زخم پیشگیری کنید. در ادامه، انواع پانسمان برای زخم‌های مختلف را معرفی می‌کنیم و رسیدگی صحیح به زخم را آموزش می‌دهیم. با ما همراه باشید.
۱. پانسمان زخم باز
زخم باز را بشویید، محکم فشارش دهید و در صورت امکان، برای قطع‌کردن خونریزی محل جراحت را بالاتر از سطح قلب قرار دهید. زخم‌هایی که خودبه‌خود بسته نشوند به بخیه یا چسب پزشکی نیاز دارند. اگر التیام به‌روش ثانویه (به جای بستن به روش معمول، با کمک بخیه یا روش‌های دیگری لبه‌های زخم را به هم نزدیک می‌کنند اما زخم تا زمان بهبودی باز می‌ماند تا بافت جدید رشد کند.) باشد، برای پیشگیری از عفونت باید زخم را با گاز استریل پر کنید.
در گذشته برای پانسمان زخم باز از روش پانسمان خیس به خشک استفاده می‌شد تا بافت‌های مرده حذف شوند. البته امروزه این روش به‌دلیل درد هنگام برداشتن پانسمان و خطر عفونت استفاده نمی‌شود. اگر محیط مرطوب باشد، بدن می‌تواند بافت جدید ایجاد کند و تعویض پانسمان آسان‌تر است.
پانسمان زخم باز خطر عفونت را کاهش می‌دهد و پانسمان آغشته به دارو روش خوبی برای به حداقل رساندن خطر عفونت زخم است. همچنین پانسمان‌های هیدروکلوئید یا هیدروژل محیط مرطوبی ایجاد می‌کنند و با بیرون‌کشیدن ترشحات از بستر زخم، باعث حذف بافت مرده می‌شوند. هنگام عوض‌کردن پانسمان، باید محیط پانسمان و دست‌های خود را کاملا تمیز نگه دارید. همچنین خوب است بدانید که مسکن‌های حاوی آسپرین باعث افزایش خونریزی می‌شوند و برای کاهش درد خوب نیستند.
۲. پانسمان انگشتان دست و پا
برای پانسمان زخم انگشتان، باید این اقدامات را انجام دهید:
- بافت مرده زخم را با ضدعفونی‌کننده زخم، ضدعفونی‌کننده بدون الکل یا آب جاری دبریدمان کنید. (برای زخم‌های عمیق یا زخم‌هایی که بسته نمی‌شوند باید به پزشک مراجعه کنید.)
- برای پانسمان زخم انگشت می‌توانید یک تکه گاز یا پد پانسمان بدون چسب را که به‌شکل حرف T بریده شده است، دور زخم بپیچید. این پانسمان را با یک بانداژ لوله‌ای گاز محکم کنید.
- بانداژ را با یک تکه چسب پانسمان سر جای خود ثابت کنید. البته می‌توانید انتهای آن را از وسط ببرید و این ۲ قسمت را دور پانسمان گره بزنید.
اگر انگشت شما قطع شده است، آن را در یک پارچه یا گاز مرطوب بپیچید، در یک کیسه پلاستیکی درزگیری‌شده بگذارید و آن را از یخ پر کنید. البته باید مطمئن شوید که انگشت قطع‌شده مستقیم با یخ در تماس نباشد و به‌خوبی در گاز یا پارچه پیچیده شده باشد. سپس سریع برای اتصال مجدد انگشت به بیمارستان بروید.
۳. پانسمان اندام‌ها، مفاصل و جمجمه
هنگام درمان زخم‌های روی اندام‌ها، مثلا پانسمان زخم پا یا مفاصل زانو و آرنج، باید ابتدا بافت مرده زخم را جدا کنید و مطمئن شوید زخم تمیز باشد. بسته به نوع زخم، ممکن است بخواهید از پانسمان چسب‌دار استفاده کنید که نیازی به بانداژ و چسب پانسمان ندارد. اگر می‌خواهید زخم زانو یا زیر بغل را پانسمان کنید، بهتر است از پانسمان چسب‌دار مقاوم به آب استفاده کنید، زیرا بهتر در برابر حرکات مداوم مفصل دوام می‌آورد. برای بانداژ این پانسمان‌ها می‌توانید از باند کشی یا پارچه‌ای استفاده کنید.
برای پانسمان جمجمه باید ابتدا زخم را با پانسمان بدون چسب بپوشانید و سپس آن را با بانداژ ثابت کنید و برای این کار می‌توانید از بانداژ مثلثی استفاده کنید. البته می‌توانید در ناحیه‌ای از سر که تراشیده شده است، پانسمان چسب‌دار هم استفاده کنید.
۴. پانسمان زخم فشاری، اولسر و زخم بستر
اولسر (زخمی که با ازهم‌پاشیدگی بافت همراه است) یا زخم فشاری باید مانند زخم باز پانسمان شوند. پانسمان این نوع زخم‌ها باید به نحوی انجام شود که خطر عفونت را به حداقل برساند. گاهی اوقات می‌توان اولسر را تمیز کرد و لبه‌های آن را به هم رساند یا با پیوند پوست این ناحیه را پوشاند. اگر می‌خواهید بگذارید زخم خودبه‌خود خوب شود، برای پیشگیری از عفونت باید از پانسمان مرطوب یا آغشته به دارو استفاده کنید.
پانسمان هیدروکلوئید برای زخم‌های فشاری و اولسر ایدئال است، زیرا محیطی نرم و مرطوب ایجاد می‌کند و ترشحات زخم را جذب می‌کند. همچنین می‌توانید از پانسمان‌های دیگری از جمله پماد آنتی‌بیوتیک، آلژینات و فوم آغشته به دارو استفاده کنید. نباید برای این زخم‌ها پانسمان گازی به کار ببرید.
۵. پانسمان زخم سزارین
زخم سزارین هنگام جراحی زایمان ایجاد می‌شود و برای بستن آن از بخیه یا چسب پزشکی استفاده می‌کنند. این زخم باید با پانسمان چسب‌دار ضدآب پوشانده شود تا مادر بتواند هر زمان که خواست به حمام برود. هر زمان پانسمان زخم سزارین کثیف شد، باید عوضش کنید.
این زخم معمولا ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر طول دارد. می‌توانید آن را با نوار پانسمان یا پانسمان چسب‌دار ضدآب با اندازه مناسب بپوشانید.
۶. پانسمان زخم‌های جراحی شکمی
بر اساس تحقیقات، پانسمان زخم‌های جراحی شکمی همیشه مفید نیست و باعث بهبودی نمی‌شود. مثلا ممکن است پانسمان بعد از استوما به‌آسانی آلوده شود و تعویض آن زمان‌گیر است. البته در صورت لزوم، پانسمان‌های هیدروکلوئید گزینه مناسبی برای کاهش خطر عفونت‌اند. پانسمان‌های ضدآب نیز به بیمار اجازه می‌دهند دوش بگیرد. البته گاز عادی نیز قابل‌قبول است.
۷. پانسمان بخیه جراحی
پانسمان محل بخیه پس از جراحی همیشه ضروری نیست و گاهی زخم بدون پانسمان سریع‌تر التیام می‌یابد. در صورتی پانسمان ضروری است که:
- ترشحاتی وجود داشته باشد؛
- زخم در معرض آسیب‌های خارجی باشد؛
- احتمال گیرکردن بخیه به چیزی وجود داشته باشد؛
- بخیه در معرض خیس‌شدن باشد؛
- پانسمان محیطی بهتر از هوای آزاد برای التیام ایجاد کند.
بعضی از زخم‌های جراحی نیاز به پانسمان داخلی دارند. آلژینات‌ها برای بندآوردن خونریزی ایدئال‌اند. گاز آغشته به محلول سالین نیز می‌تواند در پانسمان داخلی زخم به کار رود.
هنگامی که زخم بسته جراحی را پانسمان می‌کنید، باید حتما آن ناحیه را خشک نگه دارید. مثلا می‌توانید از پانسمان چسب‌دار برای محافظت از زخم بخیه استفاده کنید. این نوع پانسمان‌ها به‌راحتی روی بدن قرار می‌گیرند و با حرکت بدن سر جای خود می‌مانند.
می‌توانید پانسمان زخم جراحی را پس از ۲ روز یا زودتر عوض کنید. این مسئله به شرایط زخم بستگی دارد. اگر پانسمان آلوده شود، باید سریع آن را عوض کنید.
۸. پانسمان زخم‌های عفونی
همیشه احتمال عفونت زخم وجود دارد؛ رعایت نکات بهداشتی، شستن زخم و پانسمان بهداشتی بهترین راه‌ها برای پیشگیری از عفونت‌اند. علائم زخم عفونی عبارت‌اند از:
- التهاب ناحیه؛
- بهبودنیافتن زخم؛
- ترشحات چرکی زخم؛
- قرمزی، سفتی یا گرمی زخم؛
- بوی ناخوشایند.
با دیدن علائم جدی‌تر باید سریع به بیمارستان مراجعه کنید، از جمله:
- درد؛
- سرگیجه؛
- خواب‌آلودگی؛
- تب و لرز؛
- استفراغ و تهوع.
استفاده از پانسمان آغشته به دارو برای زخم عفونی می‌تواند باکتری‌های محل عفونت را کاهش دهد. چند نوع از این پانسمان‌ها عبارت‌اند از:
- پانسمان هیدروکلوئید؛
- هیدروژل؛
- عسل طبی؛
- پانسمان نقره؛
- پانسمان بتادینه.
این زخم‌ها باید مرتب معاینه، تمیز و پانسمان شوند. باید با دبریدمان بافت مرده آلوده به باکتری برداشته شود. بعضی پانسمان‌ها مانند پانسمان هیدروکلوئید و هیدروژل با ایجاد محیط مرطوب مناسب تولید سلول، باعث تحریک دبریدمان سلولی بدن می‌شوند. ممکن است مجبور باشید علاوه بر پانسمان مخصوص، از آنتی‌بیوتیک نیز استفاده کنید.
۹. پانسمان زخم چاقو یا جسم تیز
پانسمان زخم‌های عمیق متفاوت است و به بسته‌بودن یا نبودنشان بستگی دارد. ممکن است زخم عمیق به بخیه نیاز داشته باشد. پس از بستن زخم، باید خشک نگهش دارید، پس پانسمان ضدآب برای این نوع زخم مناسب است.
اگر قرار است زخم عمیق با بهبود ثانویه خوب شود، باید آن را با گاز پر کنید. این پانسمان باید مرطوب باشد تا شرایط لازم برای رشد سلول را فراهم کند و هنگام عوض‌کردن پانسمان، کمترین آسیب را ایجاد کند.
برای پانسمان زخم چاقو یا جسم تیز، باید ابتدا آن را کامل تمیز کنید. همچنین لازم است مطمئن شوید که چیزی درون زخم نباشد. می‌توانید برای خارج‌کردن آلودگی‌ها از موچین استفاده کنید، اما فقط کادر درمان می‌توانند اجسام فرورفته در بدن را خارج کنند. در صورت لزوم، می‌توانید از پماد آنتی‌بیوتیک نیز استفاده کنید.
زخم‌های سطحی فقط به پانسمان آماده چسب‌دار یا بدون چسب نیاز دارند، اما زخم‌های شدید ممکن است برای جذب ترشحات پانسمان ضخیم‌تری بخواهند.
۱۰. پانسمان گازگرفتگی
گازگرفتگی ممکن است کوچک یا بزرگ و جدی باشد که به نوع حیوان بستگی دارد. البته فرقی نمی‌کند که چه موجودی فرد را گاز گرفته باشد (حتی اگر انسان باشد) و در هر صورت باید برای بررسی احتمال عفونت به پزشک مراجعه کنید. ممکن است نیاز باشد واکسن کزاز یا واکسن هاری دریافت کنید. در صورت گازگرفتگی، نباید زخم را ببندید، زیرا باکتری درون آن به دام می‌افتد. دبریدمان کامل باعث می‌شود که باکتری از درون زخم شسته شود. گازگرفتگی‌های بزرگ‌تر، مانند گازگرفتگی سگ، به پانسمان ضخیم و بدون چسبی نیاز دارند که با بانداژ در محل خود ثابت می‌شود.
۱۱. پانسمان زخم خیس
هر محیط مرطوبی می‌تواند باعث خیس‌خوردن زخم شود. این عارضه می‌تواند بر اثر تعریق، تشرحات زخم یا حتی جنس خود پانسمان ایجاد شود. زخم بستر، سوختگی و زخم دیابتی در معرض خیس‌شدن قرار دارند. معمولا ۲ نوع پانسمان هیدروفیبر و نفوذناپذیر برای زخم‌های خیس به کار می‌روند. پانسمان نفوذناپذیر پوشیده از موم است و محیط زخم را عاری از رطوبت و باکتری نگه می‌دارد و پانسمان هیدروفیبر نیز حاوی بتادین است که باعث کاهش خیسی پوست می‌شود.
۱۲. پانسمان زخم مزمن
باید هر زمان که لازم شد، زخم مزمن را تمیز و از بافت مرده دبریدمان کنید تا التهابش را کاهش دهید و باعث رشد سلول‌های جدید شوید. بهترین انواع پانسمان برای زخم‌های مزمن عبارت‌اند از:
- گاز؛
- فیلم؛
- فوم؛
- هیدروژل و هیدروکلوئید؛
- پانسمان آغشته به دارو از جمله نقره و آلژینات.
هنگام پانسمان زخم‌های مزمن باید حداکثر بهداشت را رعایت کنید. همچنین هنگام عوض‌کردن پانسمان این نوع زخم، نشانه‌های بدترشدن زخم را بررسی کنید و در صورت نیاز از آنتی‌بیوتیک استفاده کنید.
۱۳. پانسمان سوختگی
معمولا سوختگی تاول‌ها و زخم‌های باز روی پوست به جا می‌گذارد که خطر عفونت را افزایش می‌دهند. برای مراقبت از زخم سوختگی، باید حتما این محل را تمیز نگه دارید و ترشحات را تخلیه کنید. در ۲۴ ساعت اول سوختگی، بهتر است پانسمان هیدروژل سوختگی روی زخم بگذارید تا زخم را خنک کنید و آن را مرطوب نگه دارید.
پانسمان زخم سوختگی باید استریل باشد و بدون لمس عوض شود. تاول‌های کوچک باید دست‌نخورده بمانند، اما ممکن است نیاز باشد تاول‌های بزرگ باز شوند و بافت مرده آنها دبریدمان شود. البته پزشک باید درباره ترکاندن تاول‌ها تصمیم بگیرد، زیرا اگر بافت زیرین تاول در معرض هوا قرار بگیرد، دیرتر خوب می‌شود و بیشتر در معرض عفونت خواهد بود.
برای پانسمان سوختگی، باید برای حفظ رطوبت محیط زخم از گاز وازلینه استفاده کنید و پانسمانی با قدرت جذب بالا روی آن بگذارید تا همه ترشحات را جذب کند. سپس باید این پانسمان را با بانداژ سر جای خود ثابت کنید. همچنین می‌توانید برای بیرون‌کشیدن ترشحات و التیام بهتر زخم، از پانسمان هیدروکلوئید یا هیدروژل استفاده کنید. باید پانسمان سوختگی را پس از ۴۸ ساعت اول ارزیابی کنید و پس از آن نیز هر ۳ تا ۵ روز تعویضش کنید.
۱۴. پانسمان خراش و پارگی پوست
پانسمان پارگی پوست (بریدگی) و خراش باید زخم را تمیز نگه دارد و باعث کاهش درد بیمار شود. این نوع زخم‌ها باعث می‌شوند عصب‌های زیادی در معرض هوا قرار بگیرند و به همین دلیل می‌توانند بسیار دردناک باشند. ممکن است لازم باشد برای کاهش خطر عفونت از پماد موضعی استفاده کنید. زخم را با پانسمانی مرطوب بپوشانید تا سریع‌تر درمان شود و عوض‌کردنش کمترین آسیب را به همراه داشته باشد. ممکن است ازبین‌بردن بافت مرده خراش‌های درجه ۳ نیازمند دبریدمان باشد.
۱۵. پانسمان فعال و درمانی
در صورت بروز عفونت یا وجود خطر آن، ممکن است به پانسمان درمانی آغشته به دارو نیاز داشته باشید. البته این پانسمان‌ها معجزه نمی‌کنند و فقط ترکیبات فعالی دارند که روند طبیعی التیام را سرعت می‌بخشند و در پیشگیری از رشد باکتری‌ها نقش دارند. شایع‌ترین پانسمان‌های فعال عبارت‌اند از:
- هیدروژل؛
- هیدروکلوئید؛
- آلژینات‌ها؛
- پانسمان نقره؛
- پانسمان بتادینه؛
- عسل طبی؛
- پانسمان کلاژن.
سخن پایانی
پانسمان اقدام مهمی برای پیشگیری از عفونت و کمک به بهبود زخم است، اما اصول خاص خود را دارد. پانسمان‌ها انواع مختلفی دارند و هرکدام از آنها برای یک نوع زخم مناسب‌اند. با انتخاب درست پانسمان، می‌توانید باعث التیام سریع‌تر زخم شوید و از خشکی یا رطوبت بیش از حد آن جلوگیری کنید. البته لازم است که درباره پانسمان مناسب از پزشک خود نیز سؤال کنید.
