بیماری سالک با نام علمی Leishmaniasis به‌سبب عفونت ناشی از گروهی از انگل‌ها به‌نام پروتوزآ ایجاد می‌شود. این انگل‌ها در نواحی استوایی و نیمه‌استوایی و گرمسیری یافت می‌شوند. این بیماری انواع مختلفی دارد و ممکن است پوست، اندام‌های داخلی یا بافت‌های مخاطی را درگیر کند. اگر نوع احشایی این بیماری درمان نشود، تقریبا همیشه کشنده است. برای آشنایی بیشتر با علائم این بیماری، روش‌های پیشگیری از آن و درمانش با ما همراه باشید.
سالک چیست؟
عفونت سالک توسط انگلی تک‌سلولی ایجاد می‌شود که ۲۰ گونه مختلف دارد. ۹۰ گونه مختلف پشه خاکی (sandfly) می‌توانند این انگل‌ها را منتقل کنند. در ادامه، ۳ مورد از شایع‌ترین انواع این بیماری را معرفی کرده‌ایم.
۱. سالک احشایی (Visceral leishmaniasis)
این نوع سالک که کالا-آزار (kala-azar) نیز نامیده می‌شود، در ۹۵درصد موارد بدون درمان کشنده است. این عارضه باعث دوره‌های نامنظم تب، کاهش وزن، التهاب طحال و کبد و کم‌خونی می‌شود. سالک احشایی بیشترین اثر را روی کبد و طحال می‌گذارد و علائم آن ممکن است پس از چند ماه یا حتی ۱ سال بروز کنند. بااین‌حال ممکن است به‌سرعت هم باعث بیماری شدید شود. بیشتر موارد این بیماری در برزیل، شرق آفریقا و هند مشاهده می‌شوند.
۲. سالک جلدی (Cutaneous leishmaniasis)
این نوع شایع‌ترین نوع سالک است و باعث ایجاد زخم‌های پوستی روی قسمت‌های نیش‌خورده بدن می‌شود. در واقع این عارضه به‌علت عفونت پوست ناشی از نیش پشه سالک (پشه ناقل انگل‌ها) ایجاد می‌شود. علائم ممکن است چند هفته تا چند ماه پس از نیش بروز کنند و زخم‌های این بیماری تا پایان عمر باقی بمانند و باعث معلولیت جدی یا لکه شوند. حدود ۹۵درصد موارد سالک جلدی در قاره آمریکا، کرانه مدیترانه، خاورمیانه و آسیای مرکزی رخ می‌دهند. سالانه ۶۰۰هزار تا ۱میلیون ابتلا به این بیماری رخ می‌دهد. در موارد نادر امکان دارد زخم‌ها روی قسمت‌های زیادی از بدن ایجاد شوند و حتی به‌رغم درمان نیز دوباره بارها و بارها بروز کنند.
۳. سالک جلدی مخاطی (Mucocutaneous leishmaniasis)
سالک جلدی مخاطی باعث تخریب کامل یا جزئی غشای مخاطی بینی، دهان و گلو می‌شود. بیش از ۹۰درصد موارد سالک جلدی مخاطی در بولیوی، برزیل، اتیوپی و پرو رخ می‌دهند. این نوع سالک نیز به درمان نیاز دارد و بدون درمان ممکن است کشنده باشد. همچنین احتمال دارد که باعث ناهنجاری‌های صورت شود.
چه افرادی در معرض ابتلا به سالک قرار دارند؟
عموما افرادی دچار سالک می‌شوند که در مناطق روستایی نواحی گرمسیری یا مناطقی با بهداشت ضعیف زندگی می‌کنند. افراد مبتلا به HIV و سایر عارضه‌هایی که سیستم ایمنی را ضعیف می‌کنند بیشتر در معرض این بیماری قرار دارند. عوامل دیگری نیز احتمال ابتلای افراد را بیشتر می‌کنند، از جمله:
- شرایط اجتماعی‌اقتصادی: فقر احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. نداشتن خانه مناسب و بهداشتی (مثلا به دلیل رسیدگی نامناسب به وضعیت زباله‌ها یا فاضلاب باز) تولیدمثل پشه‌های ناقل را افزایش می‌دهد و دسترسی آنها به انسان‌ها را بیشتر کند. پشه‌ها به خانه‌های شلوغ جذب می‌شوند، زیرا نیش‌زدن انسان‌ها و تغذیه از خونشان آسان‌تر است. عادت‌هایی مانند بیرون از خانه یا روی زمین خوابیدن نیز احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد.
- سوء‌تغذیه: رژیم غذایی فاقد پروتئین، آهن، ویتامین A و روی خطر تبدیل عفونت به بیماری شدید را بیشتر می‌کند.
- جابه‌جایی جمعیت: همه‌گیری‌های سالک معمولا هنگامی رخ می‌دهند که افرادی که ایمنی ندارند وارد ناحیه‌ای می‌شوند که احتمال انتقال زیاد است.
- تغییرات محیطی و اقلیمی: بروز این بیماری ممکن است به‌سبب شهرسازی، جنگل‌زدایی یا ورود انسان‌ها به نواحی جنگی افزایش یابد. تغییر اقلیم با تغییر دما و میزان بارندگی نیز بر انتشار این بیماری اثر می‌گذارد، زیرا با جمعیت پشه‌های ناقل در ارتباط است.
سالک در چه مناطقی وجود دارد؟
انگل سالک از طریق نیش پشه فلوبتومین ماده منتقل می‌شود که با مکیدن خون تخم‌هایی درست می‌کند. این بیماری به حدود ۷۰ نوع موجود، از جمله انسان، منتقل می‌شود. این بیماری در ۹۰ کشور مختلف در سراسر جهان یافت می‌شود. این کشورها و نواحی دچار همه‌گیری سالک هستند:
- در قاره آفریقا و به‌خصوص شرق آفریقا و کشور الجزایر؛
- در قاره آمریکا و به‌خصوص کشور برزیل؛
- در ناحیه مدیترانه شرقی و کشورهای عراق، سومالی، سودان و یمن؛
- در اروپا که بیماری از قاره‌های آفریقا و آمریکا وارد می‌شود؛
- در جنوب شرقی آسیا.
علائم سالک چیست؟
علائم بیماری به نوع آن بستگی دارد. سالک جلدی و مخاطی باعث بروز زخم‌های بزرگی می‌شوند که دیر بهبود می‌یابند، در حالی که سالک احشایی علائمی کلی مانند تب و کاهش وزن و التهاب شکمی ایجاد می‌کند.
۱. علائم سالک جلدی
سالک جلدی ابتدا در محل نیش پشه یک برجستگی روی پوست ایجاد می‌کند که ممکن است باعث ایجاد پوست خشک‌شده نیز بشود. با گذشت زمان، این برجستگی به زخم با لبه‌های سفت و میانه فرورفته (مانند آتشفشان) تبدیل می‌شود.
۲. علائم سالک مخاطی
نوع مخاطی باعث بروز زخم‌هایی درون قسمت‌هایی می‌شود که غشای مخاطی دارند، یعنی بینی و دهان و گلو. معمولا هم‌زمان با این زخم‌ها یا پیش از بروز آنها، زخم‌هایی روی پوست نیز ظاهر می‌شوند.
۳. علائم سالک احشایی
- تب که معمولا چندین هفته ناگهان شروع می‌شود و پایان می‌‌یابد؛
- لرز؛
- عرق سرد؛
- التهاب غدد لنفاوی؛
- ورم شکم به‌علت التهاب طحال؛
- کاهش وزن؛
- کوفتگی؛
- ضعف؛
- تغییر رنگ یا سیاه‌شدن تکه‌هایی از پوست.
روش‌های انتقال سالک
این بیماری از طریق نیش پشه خاکی فلبوتومین منتقل می‌شود. پشه خاکی ابتدا انسان یا حیوانی آلوده را نیش می‌زند، سپس فردی دیگر را و این‌طوری انگل سالک را منتقل می‌کند. در موارد نادر، این بیماری از طریق استفاده از سوزن مشترک، تزریق خون و از مادر باردار (به جنین) منتقل می‌شود.
با اینکه این بیماری در سگ‌ها، گربه‌ها، صاریغ، جونده‌ها و روباه‌ها نیز دیده می‌شود، مستقیما از این حیوان‌ها به انسان منتقل نمی‌شود. البته شواهدی وجود دارند که سگ‌ها می‌توانند سگ‌های دیگر را آلوده کنند. از آنجا که سالک از طریق نیش پشه خاکی از سگ‌ها به انسان‌ها منتقل می‌شود، پیشگیری از ابتلای سگ‌ها نیز اهمیت زیادی دارد.
بیماری سالک چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشک معمولا با نمونه‌برداری و نگاه‌کردن به نمونه بافت بدن این بیماری را تشخیص می‌دهد. این نمونه را می‌توان از زخم‌ها، طحال، غده لنفاوی یا مغز استخوان گرفت. در کشورهایی که این بیماری شایع است، پزشک معمولا آن را بر اساس علائم و دیدن پوست تشخیص می‌دهد.
تست‌های تشخیصی
آزمایش‌هایی که ممکن است برای تشخیص بیماری استفاده شوند، عبارت‌اند از:
- نمونه‌برداری با سوزن: پزشک از سوزن استفاده می‌کند تا نمونه‌ای از طحال، غدد لنفاوی یا مغز استخوان بردارد. تکنسین آزمایشگاه با میکروسکوپ آن را در پی نشانه سالک بررسی می‌کند. این روش بهترین راه برای تشخیص سالک احشایی است.
- نمونه‌برداری پوست: پزشک نمونه‌ای از بافت زخم روی پوست، بینی یا دهان برمی‌دارد. تکنسین آزمایشگاه آن را برای یافتن سالک بررسی می‌کند. این روش برای تشخیص سالک جلدی یا مخاطی استفاده می‌شود.
- آزمایش خون: ممکن است پزشک در خون به دنبال نشانه‌های عفونت باشد. او نمونه خون را با استفاده از سوزنی کوچک از ورید دست شما می‌گیرد. این روش برای تشخیص ابتلای کنونی به سالک مناسب نیست. از آنجا که بعضی افراد می‌توانند بدون داشتن علائم مبتلا شوند، این روش برای اطمینان از ابتلا مناسب است، حتی اگر فرد در حال حاضر درگیر بیماری نباشد.
درمان سالک
درمان این بیماری به عوامل مختلفی از جمله نوع بیماری، عامل آلودگی، گونه انگل و محل جغرافیایی بستگی دارد. سالک جزو بیماری‌های درمان‌شدنی است، اما به سیستم ایمنی سالم نیاز دارد، زیرا داروها نمی‌توانند انگل را از بدن خارج کنند. پس اگر سیستم ایمنی افت کند، احتمال بازگشت بیماری وجود دارد.
همه بیماران مبتلا به سالک احشایی به درمان سریع و کامل نیاز دارند. داروهای ضدانگل مختلفی برای درمان این عارضه به کار می‌روند. داروهای خاصی که پزشک تجویز می‌کند به نوع بیماری بستگی دارد. این داروها به شکل‌های مختلفی عرضه می‌شوند، از جمله:
- قرص‌های خوراکی؛
- کرم یا پماد برای پوست؛
- آمپول‌هایی برای تزریق وریدی.
اگر فرد به سالک جلدی مبتلا باشد، ممکن است پزشک از ترموتراپی (گرما یا سرمادرمانی)، کرایوتراپی (سرمادرمانی) یا لیزردرمانی مستقیم روی زخم‌ها استفاده کند. این روش‌ها ممکن است انگل را نابود کنند و باعث بهبود زخم شوند.
- ترموتراپی: پزشک به زخم و ناحیه اطراف آن گرما اعمال می‌کند.
- کرایوتراپی: پزشک زخم و ناحیه اطرافش را هر جلسه ۱۰ تا ۳۰ ثانیه سرد می‌کند.
- لیزردرمانی: پزشک با دستگاهی کوچک به زخم و ناحیه اطرافش لیزر اعمال می‌کند.
داروهای مورداستفاده
این داروها ممکن است به درمان این بیماری کمک کنند:
- آمفوتریسین؛
- میلتفوسین؛
- سدیم ستیبوگلوکونات؛
- پارومومایسین.
روش پیشگیری
تشخیص سریع و درمان مؤثر شیوع بیماری را کاهش می‌دهد و از معلولیت یا مرگ جلوگیری می‌کند. همچنین باعث کاهش انتقال آن و نظارت بیشتر بر گسترش آن می‌شود. داروهای بسیار مؤثر و بی‌خطری برای درمان سالک وجود دارند، مخصوصا برای سالک احشایی، اما برای دریافت درمان مناسب باید سریع به پزشک مراجعه کنید.
بهترین راه برای پیشگیری از تمام انواع بیماری، دوری از نیش پشه خاکی است، مخصوصا در مناطقی که این بیماری شیوع دارد. برای این کار باید این نکات را رعایت کنید:
- تمام پوست خود را با لباس بپوشانید مثلا از شلوار، پیراهن آستین‌بلند و جوراب استفاده کنید.
- از محصولات ضدحشره استفاده کنید. بهترین ضدحشره‌ها آنهایی هستند که ماده شیمایی DEET را در خود دارند.
- پشه‌های خاکی درون محل زندگی و خواب را با اسپری حشره‌کش بکشید.
- در اتاقی با پنجره بسته یا توری‌دار بخوابید.
- زیر پشه‌بند بخوابید. بعضی انواع پشه‌بند برای محافظت بیشتر به ضدحشره آغشته شده‌اند.
- پشه خاکی کوچک‌تر از پشه معمولی است. تورها و پشه‌بند‌ها باید سوراخ‌های بسیار کوچکی داشته باشند تا آنها را بیرون نگه دارند.
آیا سالک درمان‌شدنی است؟
درمان این بیماری به نوع آن و سلامت سیستم ایمنی بستگی دارد. نوع احشایی و مخاطی به درمان سریع نیاز دارند و اگر درمان نشوند، در بیشتر موارد به مرگ منجر خواهند شد. سالک جلدی ممکن است بدون درمان یا با استفاده از آن بهبود یابد. البته شاید بهبودی کامل ماه‌ها طول بکشد و زخم‌های دائمی روی پوست باقی بگذارد. برای اطمینان از نابودی کامل این عفونت، بیمار باید هفته‌ها یا ماه‌ها دارو مصرف کند.
اگر پزشک این بیماری را سریع تشخیص دهد و برای درمان اقدام کند، سالک درمان می‌شود. با درمان سریع آمار بهبودی کامل برای سالک احشایی ۹۰درصد و برای سالک مخاطی ۷۵درصد است. بعضی افراد که بهتر می‌شوند و پس از درمان علائمی ندارند، ممکن است پس از چند ماه دوباره به این بیماری دچار شوند. اگر سالک درمان نشود، با گذشت زمان درمان آن سخت‌تر می‌شود و درمان افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند نیز دشوار خواهد بود.
عوارض ناشی از سالک
عوارض این بیماری ممکن است خطرناک یا حتی کشنده باشند، مخصوصا در نوع احشایی و مخاطی آن. این عوارض عبارت‌اند از:
- عفونت باکتریایی: این عارضه که عفونت ثانویه نیز نامیده می‌شود، زخم سالک را بدتر می‌کند. زخم‌ها باعث می‌شوند باکتری‌ها بیشتر به درون بدن نفوذ کنند که به بیماری‌های شدیدتر منجر می‌شود.
- جای زخم: نوع جلدی و مخاطی ممکن است آسیب دائمی به پوست، دهان و بینی بزنند، طوری‌که جای زخم سالک به‌شکل بدی باقی بماند.
- عود بیماری: در بعضی افراد علائم از بین می‌روند، اما پس از مدتی دوباره باز می‌گردند. زخم‌های پوستی که دوباره باز می‌گردند سالک رسیدیوانس (recidivans) نام دارند. در این صورت بیمار دوباره به درمان نیاز خواهد داشت.
- سوراخ‌شدن یا روی هم خوابیدن تیغه بینی: سالک مخاطی می‌تواند باعث ایجاد حفره در بافت بین کانال‌های بینی یا سپتوم شود. این ساختار بینی ممکن است دچار فروپاشی شود که باعث ایجاد ناهنجاری ظاهری، عفونت و مشکلات تنفسی می‌شود.
- ذات‌الریه یا عفونت‌های دستگاه گوارش: سالک مخاطی یا احشایی می‌تواند به بروز عفونت در سایر اندام‌های بدن منجر شود.
این عارضه‌ها پس از ابتلا به سالک احشایی ایجاد می‌شوند:
- سالک پوستی پس از کالا آزار (PKDL): این عارضه باعث بروز کهیری بزرگ و ناهموار روی صورت و سایر قسمت‌های پوست می‌شود. این عارضه می‌تواند هنگام ابتلا به سالک احشایی یا پس از بهبودی ایجاد شود و مدت‌های طولانی باقی بماند و جای زخم‌های زیادی به جا بگذارد.
- خونریزی شدید: خونریزی بیش از حد ممکن است کشنده باشد.
- هموفاگوسیتیک لنفوهیستوسیتوز: این عارضه به اندام‌ها آسیب می‌رساند و ممکن است کشنده باشد.
- سپسیس: این عارضه می‌تواند کشنده باشد و در واکنش به عفونت شدید ایجاد می‌شود.
سخن پایانی
بیماری سالک ممکن است خطرناک باشد و زندگی بیمار را برای همیشه تغییر دهد. تشخیص سریع و اقدام درمانی فوری نقشی اساسی در درمان مؤثر این بیماری دارد. به همین دلیل باید با مشاهده علائم سریع به پزشک مراجعه کنید. در صورت سفر به مناطق استوایی و گرمسیری که به همه‌گیری سالک دچارند، به روش‌های پیشگیری از نیش پشه خاکی دقت کنید و در صورت برخورد با این حشرات، به پزشک خود اطلاع دهید.
