هیپوکسی؛ همه‌چیز درباره کمبود اکسیژن در بافت‌های بدن
تفاوت آن با کمبود اکسیژن در خون
هیپوکسی به‌معنی کاهش میزان اکسیژن در بافت‌های بدن است. این وضعیت ممکن است موجب علائمی مثل گیجی، احساس خستگی، تنفس دشوار، افزایش ضربان قلب و کبودشدن پوست شود. بسیاری از بیماری‌های قلبی و ریوی مزمن افراد را در معرض ابتلا به هیپوکسی قرار می‌دهند و حتی زندگی‌شان را به خطر می‌اندازند. آیا هیپوکسی درمان دارد؟ می‌دانید چرا ایجاد می‌شود و برای مقابله با آن چه اقدامی باید انجام داد؟ برای کسب اطلاعات بیشتر تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
هیپوکسی چیست؟
هیپوکسی زمانی اتفاق می‌افتد که بافت‌های بدن اکسیژن کافی دریافت نکنند. وقتی نفس می‌کشید، اکسیژن وارد ریه‌ها می‌شود. این اکسیژن از طریق مسیر هوایی وارد کیسه‌هایی به‌نام آلوئول می‌شود. در مرحله بعد، اکسیژن از طریق مویرگ‌های کنار آلوئول‌ها وارد جریان خون می‌شود و درنهایت با جریان خون به بافت‌ها می‌رسد.
می‌توانید مولکول‌های اکسیژن را مانند مسافرانی در نظر بگیرید که از فرودگاه (ریه) به‌وسیله ناقل‌هایی وارد بزرگراه (جریان خون) می‌شوند و به مقصد (بافت‌ها) می‌رسند. زمانی که اکسیژن به بافت می‌رسد، مسافر دیگری به‌نام کربن دی‌اکسید جای خود را با اکسیژن عوض می‌کند و از طریق ناقل‌ها به ریه می‌رود و به‌عنوان مواد زائد با بازدم از بدن خارج می‌شود. جریان هوا و جریان خون هر دو در فرایند اکسیژن‌رسانی نقش مهمی دارند. به همین دلیل بیماری‌های ریوی و قلبی احتمال بروز هیپوکسی را افزایش می‌دهند.
تفاوت هیپوکسی و هیپوکسمی
این دو واژه ممکن است به‌جای هم استفاده شوند، اما یکسان نیستند. هرچند هر دو کلمه با فقدان اکسیژن مرتبط‌اند، این فقدان در بخش‌های مختلف بدن اتفاق می‌افتد. بیماری هیپوکسی
کاهش میزان اکسیژن در بافت و هیپوکسمی کاهش میزان اکسیژن در خون است. هیپوکسی معمولا (نه همیشه) به‌سبب هیپوکسمی ایجاد می‌شود. بنابراین ممکن است فرد هیپوکسیک شود، ولی هیپوکسمیک نباشد و برعکس.
علت هیپوکسی
هر وضعیتی که میزان اکسیژن خون را کاهش دهد یا جریان خون را محدود کند، ممکن است موجب بیماری هیپوکسی شود. این عارضه جزو وضعیت‌های شایعی است که امکان دارد در هر سنی اتفاق بیفتد، اما بیشتر به‌علت بیماری‌هایی زمینه‌ای ایجاد می‌شود که روی جریان خون و تنفس اثر می‌گذارند از جمله:
- کم‌خونی؛
- آسم؛
- برونشیت؛
- بیماری انسداد ریوی مزمن؛
- نقایص مادرزادی قلب؛
- نارسایی احتقانی قلب؛
- آمفیزم؛
- ذات‌الریه (باکتریایی و ویروسی)؛
- انسداد مجرای هوایی؛
- پنوموتوراکس (هوا در فضای اطراف ریه و کلاپس ریه)؛
- اِدم ریه (مایع در ریه)؛
- آمبولی ریه (لخته خون در ریه)؛
- افزایش فشار خون ریه؛
- فیبروز ریه (زخم ریه)؛
- عفونت هایی مثل کووید ۱۹؛
- آپنه خواب.
انواع هیپوکسی
چند عامل مهم در رسیدن اکسیژن به سلول‌ها نقش دارند، از جمله:
- وجود اکسیژن کافی در هوای تنفسی؛
- عملکرد سالم ریه برای رسیدن اکسیژن به آلوئول‌ها؛
- سلامت قلب و عروق برای رساندن خون غنی از اکسیژن به بافت‌ها؛
- گلبول قرمز کافی برای انتقال اکسیژن؛
- توانایی سلول‌های بافتی برای استفاده از اکسیژن.
۱. هیپوکسی هیپوکسمیک
شایع‌ترین نوع هیپوکسی است که به‌علت کمبود اکسیژن در خون ایجاد می‌شود. هیپوکسمی ممکن است ناشی از بیماری قلبی و ریوی، نقایص مادرزادی قلب و داروهای کاهنده میزان تنفس باشد. رفتن به مناطق مرتفع، یعنی جایی که میزان اکسیژن کم است، نیز می‌تواند موجب هیپوکسمی شود.
۲. هیپوکسی ناشی از نقص گردش خون
خون مقدار زیادی اکسیژن دارد، اما اگر قلب خون را به‌خوبی پمپ نکند یا انسدادی در عروق خونی وجود داشته باشد، اکسیژن کافی به بافت‌ها نمی‌رسد. به این وضعیت هیپوکسی جریان خون یا هیپوکسی ایسکمیک گفته می‌شود. نارسایی مادرزادی قلب، لخته خون، مسمومیت، بیماری‌هایی مثل سندرم رینود، تماس با سرما و شوک احتمال هیپوکسی گردش خون را افزایش می‌دهند.
۳. هیپوکسی ناشی از کم‌خونی
این عارضه زمانی رخ می‌دهد که گلبول‌های قرمز کافی برای حمل اکسیژن از ریه به بافت وجود نداشته باشند. اگر بدن گلبول قرمز کافی نسازد یا این سلول‌ها بدشکل باشند، فرد دچار کم‌خونی می‌شود. کم‌خونی فقر آهن، ازدست‌دادن مقدار زیادی خون و مسمومیت با کربن مونوکسید ممکن است موجب این نوع هیپوکسی شوند.
۴. هیپوکسی هیستوتوکسیک
زمانی اتفاق می‌افتد که سلول‌های بدن نمی‌توانند به‌خوبی از اکسیژن استفاده کنند. ممکن است اکسیژن زیادی به ریه و جریان خون وارد شود، اما زمانی که اکسیژن به بافت‌ها می‌رسد، چیزی مانع استفاده سلول‌ها از اکسیژن شود. این مسئله ممکن است ناشی از مسمومیت با سیانید، مسمومیت شیمیایی، مصرف مواد مخدر و الکل باشد.
علائم هیپوکسی چیست
علائم هیپوکسی به شدت آن، علت زمینه‌ای و بخش درگیر بیماری بستگی دارند. زمانی که اکسیژن کم است، ممکن است حس کنید که نمی‌توانید نفس بکشید یا نمی‌توانید به‌خوبی فکر کنید. این بیماری علائم مختلفی دارد، از جمله:
- بی‌قراری؛
- سردرد؛
- گرگرفتگی؛
- تاری دید؛
- مشکل تکلم؛
- گزگز؛
- گیجی؛
- اضطراب؛
- افزایش ضربان قلب؛
- افزایش تنفس؛
- سختی در تنفس یا تنگی نفس.
هیپوکسی شدید می‌تواند علائم دیگری هم ایجاد کند، از جمله:
- کاهش ضربان قلب؛
- بی‌قراری شدید؛
- ازدست‌رفتن هماهنگی اعضای بدن؛
- کبودشدن پوست؛
- اختلال در قضاوت؛
- ازدست‌دادن هوشیاری؛
- تشنج؛
- کما.
عوارض جانبی هیپوکسی
نرسیدن طولانی‌مدت اکسیژن به بافت‌های بدن ممکن است سبب عوارض جدی شود، مانند:
- آسیب به اندام: از جمله آسیب به اندام‌های حیاتی مثل مغز، قلب، کبد و کلیه که شاید موجب نقص عملکرد اندام یا مشکلات بلندمدت شود.
- اختلال شناختی: هیپوکسی طولانی‌مدت ممکن است موجب اختلال شناختی، مشکلات حافظه، مشکل تمرکز و توجه و اختلال شناختی کلی شود.
- مشکلات عصبی: این عارضه می‌تواند موجب سکته مغزی، تشنج، کما یا مرگ مغزی شود.
هیپوکسی خفیف اما طولانی‌مدت هم ممکن است موجب چنین عوارضی شود:
- پیشرفت سرطان، رشد تومور، مقاومت به درمان‌های سرطان؛
- بدترشدن بیماری‌های قلبی‌عروقی؛
- نارسایی کلیه یا پیشرفت سریع بیماری کلیه.
تشخیص هیپوکسی
پزشک با معاینه بالینی و گوش‌دادن به صدای قلب و ریه می‌تواند این عارضه را تشخیص دهد. همچنین ممکن است برای بررسی وجود کبودی، پوست و ناخن‌ها و لب‌ها را نگاه کند. برای بررسی میزان اکسیژن و علت زمینه‌ای هیپوکسی آزمایش‌هایی تجویز می‌شوند، از جمله:
- پالس اکسیمتری: حسگری روی انگشت شما قرار می‌گیرد تا میزان اکسیژن خون را بسنجد. این روش غیرتهاجمی و بدون درد است.
- آزمایش گاز خون شریانی (ABG): با یک سوزن نازک خون از مچ دست، بازو یا کشاله ران گرفته می‌شود تا مقدار اکسیژن آن بررسی شود.
- آزمایش عملکرد ریه (PFT): به‌وسیله دهانی متصل به یک دستگاه عمل دم و بازدم را انجام می‌دهید تا عملکرد ریه شما بررسی شود.
- تصویربرداری: پرتوی ایکس، سی.تی اسکن و اسکن وی‌کیو (V/Q) ابزارهایی برای عکس‌برداری از اندام های داخلی هستند. این تصاویر تشخیص عامل بیماری را راحت‌تر می‌کنند.
- آزمایش پیاده‌روی ۶دقیقه‌ای: در این آزمایش، ۶ دقیقه روی یک سطح صاف قدم می‌زنید تا ببینید در این زمان تا چه فاصله‌ای می‌توانید پیاده‌روی کنید. این آزمایش برای ارزیابی عملکرد قلب و ریه مفید است.
- اکوکاردیوگرام (ECG): در این آزمایش از امواج صوتی برای تصویربرداری از قلب، ارزیابی عملکرد قلب، تشخیص ناهنجاری‌های ساختاری یا بیماری‌های قلبی استفاده می‌شود.
- الکتروکاردیوگرام (EKG): از این آزمایش برای اندازه‌گیری فعالیت الکتریکی قلب و ارزیابی ضربان و ریتم قلب و ناهنجاری‌های احتمالی استفاده می‌شود.
درمان هیپوکسی
درمان هیپوکسی به علت زمینه‌ای آن بستگی دارد و معمولا شامل رفع علت زمینه‌ای، رساندن اکسیژن لازم به بدن و جلوگیری از عوارض هیپوکسی است و موارد مختلفی را شامل می‌شود، از جمله:
- استنشاق استروئیدهایی که مسیر هوایی را باز می‌کنند برای درمان آسم و سایر بیماری‌های ریه؛
- مصرف داروهایی که سبب کاهش مایع اضافی در ریه می‌شوند؛
- ماسک فشار مثبت مداوم مسیرهای هوایی برای آپنه خواب؛
- فشار مثبت مسیر هوایی برای درمان بیماری انسداد ریوی مزمن و بعضی از انواع آپنه خواب؛
- اکسیژن مکمل برای درمان هیپوکسی مزمن؛ (ماسک یا لوله روی بینی قرار می‌گیرد و نوعی دستگاه انتقال اکسیژن میزان انتقال اکسیژن به ریه و آلوئول‌ها را افزایش می‌دهد.)
- تهویه مکانیکی در بیمارستان برای هیپوکسی حاد شدید (شروع ناگهانی).
مهار علائم هیپوکسی
اگر علائمی مثل گیجی، افزایش ضربان قلب یا تنفس دارید یا متوجه کبودشدن ناخن‌ها، لب‌ها و پوست‌تان شده‌اید، باید بلافاصله خدمات پزشکی دریافت کنید. این عارضه باید بالافاصله درمان شود تا از آسیب دائمی اندام جلوگیری شود. بیماری انسداد ریوی مزمن و بعضی دیگر از بیماری‌ها با علائم خفیف‌تر می‌توانند موجب هیپوکسی مزمن شوند. در شرایط خاص، پزشک درباره مهار علائم و روش‌های جلوگیری از افت شدید اکسیژن با شما صحبت می‌کند.
پیشگیری از هیپوکسی
بهترین روش پیشگیری از این بیماری مهار عوامل زمینه‌ساز کاهش اکسیژن است. اگر بیماری قلبی یا ریوی دارید، درباره نگرانی‌هایتان و روش‌های خاص کاهش خطر با پزشک صحبت کنید. بعضی از موقعیت‌ها مثل حضور در ارتفاع احتمال بروز این بیماری را افزایش می‌دهند. درباره نکته‌های خاصی که باید در زمان سفر یا تغییر دارو رعایت کنید با پزشک صحبت کنید.
هیپوکسی معمولا به درمان فوری نیاز دارد، پس اگر به بیماری‌های زمینه‌ساز هیپوکسی مبتلا هستید در خصوص روش های مهار آن با پزشک صحبت کنید. گاهی بعد از درمان بیماری زمینه‌ای، هیپوکسی برطرف می‌شود و به اکسیژن مکمل نیازی نیست. اما در بعضی موارد، ممکن است به اکسیژن مکمل مزمن نیاز داشته باشید تا مطمئن شوید که احتمال هیپوکسی یا آسیب بافتی ناشی از کمبود اکسیژن وجود ندارد.
خودمراقبتی
اگر نوعی بیماری زمینه‌ای دارید که موجب هیپوکسی می‌شود، بهترین راه مهار بیماری است، از جمله:
- علائم جدید را نادیده نگیرید. با خودتان صادق باشید و اگر احساس می‌کنید چیزی درست نیست به پزشک مراجعه کنید.
- از خودتان مراقبت کنید. مثلا اگر آسم دارید، هنگام نیاز از اسپری تنفسی استفاده کنید و تمرینات تنفسی را انجام دهید.
- سیگار و محصولات حاوی تنباکو را کنار بگذارید. ترک سیگار عملکرد ریه را بهبود می‌دهد و از آسیب‌های بعدی ریه جلوگیری می‌کند.
- داروهای تجویزشده را مرتب مصرف کنید.
برای سفر به مناطق مرتفع نکاتی را مدنظر داشته باشید. افرادی که دچار بیماری‌های زمینه‌ای نیستند هم ممکن است در ارتفاع دچار مشکل تنفسی شوند. برای سازگاری با شرایط به خودتان زمان بدهید و وسایل و داروهای لازم را به همراه داشته باشید.
سؤالات رایج
۱. هیپوکسی خاموش چیست؟
هیپوکسی خاموش که هیپوکسی شاد هم نامیده می‌شود، وضعیتی است که افرادی با کمبود اکسیژن دچار علائم معمول هیپوکسی نمی‌شوند. این حالت در ۳۲ تا ۶۵درصد از افراد مبتلا به کووید ۱۹ گزارش شد.
۲. هیپوکسی طی چه مدت موجب آسیب مغزی می‌شود؟
نبود اکسیژن سلول‌های مغزی را می‌کشد. بعضی از این سلول‌ها در کمتر از ۵ دقیقه می‌میرند. اگر بیشتر از ۵ دقیقه اکسیژن به مغز نرسد، ممکن است موجب تشنج، کما یا مرگ مغزی شود.
شما بگویید
شما چقدر با هیپوکسی و کمبود اکسیژن آشنایی دارید؟ آیا تابه‌حال دچار این عارضه شده‌اید؟ در صورت تمایل، می‌توانید تجربه و نظرتان را در قسمت ارسال دیدگاه برایمان بنویسید و این مطلب را از طریق شبکه‌های اجتماعی با دوستانتان به اشتراک بگذارید.
