نیکوتین ماده‌ای شیمیاییِ حاوی نیتروژن است که به‌صورت مصنوعی، از چند نوع گیاه ساخته می‌شود. مصرف نیکوتین آثار و عوارض جانبی بسیاری بر روی اعضای مختلف بدن دارد. از جمله این عوارض می‌توان به فشار خون بالا، بیماری‌های دستگاه گوارش نظیر زخم معده و سوزش معده، افزایش خطر ابتلا به بیماری های قلبی و سکته قلبی و … را اشاره کرد. در این مقاله در مورد تاریخچه و آثار نیکوتین برروی بدن، عوارض مصرف آن و روش‌های ترک نیکوتین صحبت خواهیم کرد.
نیکوتین به‌خودیِ خود سرطان‌زا نیست، اما بسیار اعتیادآور است و مصرف‌کنندگانش را در معرض اثرات مخرب اعتیاد به تنباکو قرار می‌دهد. جالب است بدانید در میان علل مرگ‌ومیری که می‌توان از آنها پیشگیری کرد، سیگار از همه شایع‌تر است.
حقایقی درباره‌ی نیکوتین که در این مقاله بیشتر درباره‌شان می‌خوانید:
- جویدن یا از راه بینی کشیدن محصولات تنباکو، معمولا نیکوتین بیشتری را نسبت به دودکردنِ آن وارد بدن می‌کنند.
- ترک نیکوتین اگر دشوارتر از هروئین نباشد، آسان‌تر نیست!
- عوارض جانبی مصرف نیکوتین می‌توانند بر قلب، هورمون‌ها و سیستم گوارش تأثیر بگذارند.
- برخی مطالعات حاکی از آن هستند که این ماده می‌تواند موجب تقویت حافظه و افزایش تمرکز شود.
- در سرتاسر جهان بیش از یک میلیارد نفر مصرف‌کننده‌ی نیکوتین هستند.
تاریخچه
گیاه تنباکو بومی آمریکاست و حداقل ۲ هزار سال است که به‌عنوان دارو و محرک از آن استفاده می‌شود. مشخص نیست که تنباکو اولین بار چگونه به اروپا رسید، اما اغلب کریستف کلمب را کاشف تنباکو در هنگام کاوش آمریکا می‌دانند.
کشیدن پیپ و سیگار طی سال‌های سده‌ی ۱۶۰۰ به‌سرعت گسترش یافت. این گیاه در اروپا با بازخوردهای مختلفی روبه‌رو شد. بعضی‌ها تنباکو را دارو می‌دانستند و بعضی دیگر آن را سمی قلمداد می‌کردند.
صنعت تنباکو طی سده‌ی ۱۷۰۰ رشد کرد و در سال ۱۸۸۰ به اوج خود رسید؛ یعنی وقتی مجوز نخستین دستگاه تولید انبوه سیگار کاغذی صادر شد. از آن زمان به بعد، تولید سیگار بسیار آسان‌تر شد و این، طلوع شرکت‌های بزرگ تنباکو بود.
تنباکو نخستین بار در سال ۱۷۶۳ به‌عنوان حشره‌کش استفاده شد.
در سال ۱۸۲۸، پزشک و شیمی‌دانی آلمانی به‌نام‌های ویلهلم هاینریش پاسلت و کارل لودویگ رینمن نیکوتین را از گیاه تنباکو جدا و به‌عنوان سم شناسایی کردند.
در اواخر قرن نوزدهم، قانون‌گذاران کم‌کم متوجه آثار مضر نیکوتین شدند. در آن زمان قوانینی به‌تصویب رسیدند که فروشگاه‌ها را در ۲۶ ایالت از فروش نیکوتین به افراد زیر سن قانونی منع می‌کردند.
در سال ۱۹۶۴ پزشک ارشد ایالات متحده مطالعه‌ای منتشر کرد و در آن به ارتباط بین سیگارکشیدن با بیماری قلبی و سرطان ریه پرداخت. سازمان غذاوداروی ایالات متحده (U.S. Food and Drug Administration) هم در سال ۱۹۹۴ تیکوتین را رسما به‌عنوان دارویی اعلام کرد که اعتیاد ایجاد می‌کند.
حتی پس از این اعلام هم، تا ۲۲ ژوئن ۲۰۰۹ طول کشید تا دیوان عالی ایالات متحده‌ی آمریکا کنترل مقررات نیکوتین را به سازمان غذاودارو بدهد. قانون منع استعمال خانوادگی و کنترل تنباکو به سازمان غذاودارو این اختیار را داد که تولید و تبلیغ محصولات تنباکو را کنترل کند.
آثار نیکوتین
نیکوتین اثرات مختلفی روی بدن انسان دارد، هم آرام‌بخش است و هم محرک. وقتی بدن در معرض این ماده قرار می‌گیرد، فرد «ضربه‌ای» را احساس می‌کند. این امر تا حدودی ناشی از تحریک غده‌های فوق کلیوی توسط این ماده است که منجر به آزادسازی آدرنالین می‌شود.
این موج آزادشده‌ی آدرنالین بدن را تحریک می‌کند. گلوکز هم به‌سرعت آزاد می‌شود، ضربان قلب، فعالیت تنفسی و فشار خون هم افزایش می‌یابند. نیکوتین باعث می‌شود لوزالمعده هم انسولین کمتری تولید کند که باعث افزایش نسبی قند خون یا گلوکز می‌شود.
نیکوتین به‌شکل غیرمستقیم باعث آزادسازی دوپامین در آن قسمت‌هایی از مغز می‌شود که مربوط به لذت و انگیزش هستند. همین اثر زمانی که فرد هروئین یا کوکائین مصرف می‌کند هم اتفاق می‌افتد و حس لذت‌بخشی به مصرف‌کننده دست می‌دهد.
دوپامین ماده‌ی شیمیایی مغزی است که روی هیجانات، حرکات و احساسات لذت و درد اثر می‌گذارد. اگر سطح دوپامین مغز فرد افزایش یابد، حس رضایت بیشتری در او به‌وجود می‌آورد.
نیکوتین بسته به مقدار مصرف، و تحریک سیستم عصبی فرد، می‌تواند به‌عنوان آرام‌بخش هم عمل کند.
اثرات داروشناختی
وقتی انسان و بیشتر انواع پستانداران در معرض نیکوتین قرار می‌گیرند، میزان ضربان قلب، میزان مصرف اکسیژن عضلات قلب و احتمال سکته‌ی قلبی در آنها افزایش می‌یابد. اینها اثرات داروشناختی یا فارماکولوژیک هستند.
اثرات روان‌پویشی
مصرف این ماده با افزایش میزان هوشیاری، رضایت‌مندی و حس آرامش هم در ارتباط است.
تمرکز و حافظه
مطالعات نشان می‌دهند که نیکوتین حافظه و تمرکز را تقویت می‌کند. تصور می‌شود که این امر به‌خاطر افزایش استیل‌کولین (acetylcholine) یا نوراپی‌نفرین (norepinephrine) است.
کاهش اضطراب
نیکوتین باعث افزایش سطح بتا اندورفین (beta-endorphin) هم می‌شود که موجب کاهش اضطراب می‌شود.
بدن با نیکوتین چه می‌کند
پس از مصرف تنباکو، نیکوتین به‌سرعت وارد جریان خون می‌شود، از سد خونی مغزی عبور می‌کند و طی ۸ تا ۲۰ ثانیه به مغز می‌رسد. در زمان تقریبا ۲ ساعت پس از ورود به بدن، نیمی از آن از بین می‌رود.
مقدار نیکوتین واردشده به بدن مصرف‌کننده به این عوامل بستگی دارد:
- نوع تنباکوی مصرفی؛
- شیوه‌ی مصرف تنباکو؛
- استفاده کردن یا نکردن از فیلتر، و نوع فیلتر مصرفی.
محصولات تنباکویی که جویده می‌شوند، داخل دهان قرار می‌گیرند یا از راه بینی کشیده می‌شوند، نیکوتین بیشتری را نسبت به دودکردن تنباکو وارد بدن می‌کنند. نیکوتین در کبد تجزیه می‌شود و از بین می‌رود.
قدرت تحمل نیکوتین
آستانه‌ی تحمل، همراه با مقدار نیکوتین مصرفی افزایش می‌یابد و مصرف‌کننده برای آنکه مثل اول لذت ببرد، باید دُز مصرفی خود را افزایش بدهد. ازآنجایی‌که بیشتر نیکوتین مصرفی، طی خواب از بدن خارج می‌شوند، آستانه‌ی تحمل در ابتدای صبح بسیار کاهش می‌یابد.
نیکوتین با جلورفتن روز آثار کمتری از خود نشان می‌دهد، چون کم‌کم آستانه‌ی تحمل بدن افزایش می‌یابد.
اعتیاد به نیکوتین
نیکوتین به‌شدت اعتیادآور است. کسانی که مدام این ماده را دریافت می‌کنند و بعد ناگهان مصرف آن را قطع می‌کنند، دچار این نشانه‌ها می‌شوند:
- خماری؛
- حس پوچی؛
- اضطراب؛
- افسردگی؛
- دمدمی مزاجی؛
- تحریک‌پذیری؛
- مشکل در تمرکز و توجه.
انجمن قلب آمریکا (American Heart Association) می‌گوید ترک مصرف نیکوتینی که ازطریق کشیدن تنباکو وارد بدن می‌شود، بسیار دشوار است. چه‌بسا به دشواریِ ترک هروئین.
مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۳ نشان داد که کاهش مقدار نیکوتین در سیگار، سطح اعتیاد به سیگار را هم کاهش می‌دهد.
مطالعه‌ای که در مؤسسه‌ی ملی سوء‌ِمصرف مواد (National Institute on Drug Abuse) ایالات متحده انجام شد هم حاکی از آن است که مصرف نیکوتین، باعث اعتیادآورترشدنِ کوکائین می‌شود.
عوارض جانبی مصرف نیکوتین
این ماده عوارض جانبی فراوانی را در بیشتر اندام‌ها و سیستم‌های بدن ایجاد می‌کند.
اثرات نیکوتین بر گردش خون عبارت‌اند از:
- افزایش تمایل سلول‌های خون به لخته‌شدن و در نتیجه‌ی آن احتمال تشکیل لخته خون‌های خطرناک؛
- تصلب شرایین یا آترواسکلروزیس (atherosclerosis) که طی آن روی دیواره‌ی شریان‌ها پلاک تشکیل می‌شود؛
- بزرگ‌شدن آئورت.
اثرات مخرب این ماده بر مغز عبارت‌اند از:
- سرگیجه؛
- خواب نامنظم و مختل؛
- کابوس دیدن؛
- احتمال محدودیت جریان خون.
این آثار را هم می‌تواند بر سیستم دستگاه گوارش داشته باشد:
پس از مصرف نیکوتین، قلب هم ممکن است دچار این عوارض بشود:
- تغییر در ضربان و ریتم قلب؛
- افزایش فشار خون؛
- انقباض‌ها و بیماری‌های سرخ‌رگ‌های کرونری؛
- افزایش خطر سکته.
اگر خانم‌های باردار نیکوتین مصرف کنند، کودک‌شان احتمالا دچار این مشکلات می‌شود:
- چاقی؛
- فشار خون بالا؛
- دیابت نوع ۲؛
- مشکلات تنفسی؛
- ناباروری؛
- مشکل در رشد مغز؛
- مشکلات رفتاری.
سایر عوارض جانبی عبارت‌اند از:
- اسپاسم در ریه‌ها؛
- ذات الریه؛
- رعشه و درد عضلانی؛
- افزایش سطح انسولین و مقاومت در برابر انسولین، که منجر به خطر ابتلا به دیابت می‌شود؛
- درد مفصلی.
دود کردن
افراد اصولا نیکوتین را ازطریقِ دود کردنِ تنباکو وارد بدن می‌کنند، اما با کشیدن آن از راه بینی، جویدن تنباکو یا استفاده از درمان‌های جایگزین نیکوتین (NRTs) مانند آدامس، قرص، چسب و وسایل کمک‌تنفسیِ تنباکو هم ممکن است آن را دریافت کنند.
طبق برآوردها، کشیدن سیگار پرطرفدارترین راه مصرف تنباکوست. بنابر آمار سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سراسر دنیا بیش از یک میلیارد نفر مصرف‌کننده‌ی تنباکو هستند.
تقریبا ۱۶٫۷ درصد از مردان بزرگ‌سال و ۱۳٫۶ درصد از زنان بزرگ‌سال در ایالات متحده‌ی آمریکا تنباکو مصرف می‌کنند. مصرف این سیگارها منجر به سالیانه ۴۸۰ هزار مرگ در این کشور می‌شود. بیش از ۱۶ میلیون نفر هم در ایالات متحده دچار بیماری‌ای هستند که به‌خاطر کشیدن سیگار به آن مبتلا شده‌اند.
بنابر آمارهای رسمی، مرگ‌ومیرهای ناشی از مصرف سیگار، بیش از کل مرگ‌ومیرهای ناشی از ایدز، تصادفات خودرویی، قتل، خودکشی، مصرف الکل و سوء‌ِمصرف داروست.
آیا سیگارهای الکترونیکی و ویپ‌ها خوب هستند؟
در سال‌های اخیر، نیکوتین مایع، جایگزین کم‌خطرتری برای سیگارکشیدن معرفی شده است. این به سیستم سیگار الکترونیکی یا ویپ (vaporizer) برمی‌گردد. این سیستم‌ها را سیستم‌های ارائه‌ی نیکوتین الکترونیکی (ENDS) می‌نامند.
این سیگارهای الکترونیکی و ویپ‌ها که با باتری کار می‌کنند، با استفاده از حرارت، ولی بدون آثار مخرب و اکسیدکننده‌ی سوختن، نیکوتین مایع را تجزیه می‌کنند. این مایعات در مقادیر و طعم‌های مختلفی عرضه می‌شوند.
طبق تحقیقات آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (International Agency for Research on Cancer)، استفاده از نیکوتین مایع جایگزین ایمن‌تری برای استنشاق دود تنباکوست، زیرا نیکوتین به‌خودیِ خود سرطان‌زا نیست.
شاید به کسانی که سعی دارند برخی عادت‌های رفتاری اعتیاد به تنباکو را ترک کنند هم کمک کند. عادت‌هایی مانند بالابردن دست به‌سمت دهان؛ عادت‌هایی که انواع دیگر درمان جایگزین نیکوتین نمی‌توانند ارائه کنند. نیکوتین مایع می‌تواند بدون آثار مخرب استفاده از تنباکو، این رفتارها را بازسازی کند.
همه‌ی انواع نیکوتین به‌شدت اعتیادآور هستند، بنابراین سیگارهای الکترونیکی و ویپ‌ها هم برای جوان‌ها و کسانی که پیش از این سیگار مصرف نمی‌کرده‌اند، اصلا مناسب نیستند. نیکوتین مایع برای کسانی که اعتیادی به نیکوتین ندارند، می‌تواند به‌عنوان راهی به‌سوی سیگار تلقی شود.
طبق مطالعاتی که بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در ایالات متحده صورت گرفته، استفاده از سیگارهای الکترونیکی در میان دانش‌آموزان دبیرستانی از ۱٫۵ درصد به ۱۶ درصد و میان دانش‌آموزان دوره‌ی راهنمایی از ۰٫۶ درصد به ۵٫۳ درصد افزایش یافته و ۸۱ درصد از این مصرف‌کنندگان جوان سیگارهای الکترونیکی، از طیف گسترده‌ای از طعم‌های موجود این سیگارها استفاده می‌کنند.
مواد شیمیایی دیگری هم در مایعات سیگار الکترونیکی و ویپ وجود دارند که مضر هستند، و این مواد شیمیایی در برندها، محصولات، ابزارها و شکل‌های استفاده‌ی گوناگون، متفاوت خواهند بود. برخی محصولاتی که به‌صورت آنلاین در دسترس هستند هم ممکن است حاوی غلظت‌های خطرناکی از نیکوتین باشند!
هرچند خود نیکوتین باعث سرطان نمی‌شود، اما بعضی مواد دیگر در نیکوتین مایع ممکن است موجب سرطان بشوند. برای مثال، طعم‌دهنده‌ای به‌نام دی‌استیل (diacetyl) که در برخی مایعات الکترونیکی استفاده می‌شود، با مشکلات شدید تنفسی هم در ارتباط است. این مشکلات معمولا بین کارگران کارخانه‌هایی دیده می‌شوند که پاپ‌کورن مایکروویوی تولید می‌کنند.
روش‌های ترک نیکوتین
درمان اعتیاد یا وابستگی به نیکوتین، به‌نام ترک سیگار شناخته می‌شود. هدف از این درمان، کاهش نیاز به مصرف نیکوتین و همین‌طور خطرات و مشکلات آن برای سلامتی انسان است.
دارو و درمان
گزینه‌های درمان دارویی برای ترک سیگار و کاهش وابستگی به نیکوتین، عبارت‌اند از:
۱. درمان جایگزین نیکوتین (NRT)
این دارو و درمان‌ها در قالب چسب، اسپری بینی، افشانه و موادی ارائه می‌شوند که می‌توان آنها را روی لثه مالید. این درمان‌ها، جایگزین بخشی از نیکوتینی می‌شوند که معمولا با کشیدن سیگار در ارتباط است و شدت فشار و تمایل به آن را کاهش می‌دهد.
اگرچه NRT از نشانه‌های ترک به‌طور کامل پیشگیری نمی‌کند، اما مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۸ نشان می‌دهد که می‌تواند احتمال ترک بلندمدت سیگار را دوبرابر کند. تا به حال هم ثابت نشده که هیچ محصول مشخصی نسبت به بقیه مؤثرتر باشد.
۲. بوپروپیون (Bupropion)
این دارو اوایل به‌عنوان داروی ضدافسردگی استفاده می‌شد. اما بعدها متوجه شدند حس تمایل به نیکوتین را هم کاهش می‌دهد و اثربخشی آن مشابه NRT است.
شیوه‌ی عملکرد آن هنوز کاملا مشخص نشده است. یکی از عوارض جانبی آن که در ۳۰ تا ۴۰ درصد از بیماران دیده شده، بی خوابی است. سازمان غذاوداروی ایالات متحده‌ی آمریکا هشدار داده بوپروپیون همچون برخی دیگر از داروهای ضدافسردگی، ممکن است منجر به افکار و رفتارهای مرتبط با خودکشی هم بشود!
۳. وارنیکلین (Varenicline)
این دارو گیرنده‌ی خاصی را در مغز فعال می‌کند که معمولا فقط به نیکوتین پاسخ می‌دهد. بعد هم این گیرنده را مسدود می‌کند، و نمی‌گذارد نیکوتین هم این کار را انجام بدهد. این دارو فشاری را که فرد هنگام ترک سیگار متحمل می‌شود، کاهش می‌دهد. ممکن است رضایتی را که از کشیدن سیگار به فرد دست می‌دهد هم کاهش بدهد، که آن هم به‌نوبه‌ی خود احتمال بازگشت را کم می‌کند.
وارنیکلین در ۳۰ درصد از کسانی که این دوره‌ی درمانی را پیش می‌گیرند، منجر به کمی حالت تهوع می‌شود، اما عموما مشکلی ایجاد نمی‌شود. در ضمن نسبت به بوپروپیون، تأثیر قوی‌تری بر اعتیاد به نیکوتین دارد.
وقتی این درمان‌های اولیه موفقیت‌آمیز نیستند، درمان‌های دیگری استفاده می‌شوند که ممکن است عوارض جانبی شدیدتری به‌همراه داشته باشند؛ این درمان‌ها عبارت‌اند از:
- کلونیدین (clonidine)، داروی ضدفشارخونی است که نشانه‌های خروج نیکوتین از بدن را هم کاهش می‌دهد، اما می‌تواند باعث افت فشار خون، خشکی دهان، یبوست و کاهش ضربان قلب هم بشود.
- نورتریپتیلین (nortryptyline)، دارویی ضدافسردگی است که اثراتش می‌تواند جایگزین نیکوتین شود، اما عوارض جانبی عمده‌ای به‌همراه دارد و ثابت شده ایمنی چندانی ندارد.
مشاوره و پشتیبانی روحی
بررسی‌ها حاکی از آن هستند که جایگرین‌های نیکوتین و سایر درمان‌ها زمانی بیشترین تأثیر را دارند که همراه با مشاوره و مراقبت‌های روان‌پزشکی باشند.
این مشاوره از توصیه‌ی ساده‌ی یک پزشک عمومی به ترک سیگار گرفته تا درمان‌های فردی و تلفنی و گروهی ادامه دارد.
این مشاوره‌ها به افراد معتاد به نیکوتین کمک می‌کنند تا بر جنبه‌های روان‌شناختی ترک غلبه کنند، جنبه‌هایی همچون کج‌خلقی و تحریک‌پذیری؛ درحالی‌که داروها به درمان بخش شیمیایی اعتیاد کمک می‌کنند.
تازه‌ها
تحقیقات درباره‌ی بهترین راه کنترل اعتیاد و وابستگی به نیکوتین ادامه دارند و مدام خبرهایی درباره‌ی درمان‌ها و مقررات صنعت تنباکو در سرتاسر دنیا به گوش می‌رسند.
مطالعه‌ی جدیدی درباره‌ی وارنیکلین نشان می‌دهد که ممکن است این دارو خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی را افزایش بدهد، ازجمله سکته، حمله قلبی، آنژین و ضربان نامنظم قلب.
در همین حال، تحقیق روی موش‌ها نشان می‌دهد که ورزش می‌تواند به ترک سیگار کمک کند. موش‌هایی که روی حلقه می‌دویدند، بعد از ۱۴ روز مصرف نیکوتین، دچار نشانه‌های کمتری نسبت به آنهایی شدند که ورزش نمی‌کردند.
تحقیقات دیگری هم نشان دادند که گوجه فرنگی می‌تواند به رفع آسیب‌های ناشی از سیگار کمک کند و مشکلات تنفسی را که معمولا پس از یک دوره‌ی طولانی مصرف سیگار روی می‌دهند، بهبود ببخشند.
