دستگاه عصبی خودمختار یا اتونومیک شبکه‌ای از اعصاب در درون بدن است که عملکردهای ناخودآگاه بدن را هدایت می‌کند. در بدن فعالیت‌هایی در حال انجام هستند که به آنها فکر نمی‌کنید، مثل نفس‌کشیدن و تپیدن قلب. سیستم عصبی خودمختار همیشه، حتی وقتی خواب هستید، فعال است و شما را زنده نگه می‌دارد. اگر می‌خواهید بیشتر درباره کارکرد دستگاه عصبی خودمختار، وظایفش و بیماری‌های مربوط به آن بدانید، با ما همراه باشید.
دستگاه عصبی خودمختار چیست؟
این دستگاه شبکه‌ای از اعصاب است که عملکردهای غیرارادی و ناخودآگاه بدن را مدیریت می‌کند. دستگاه خودمختار بخشی از دستگاه عصبی محیطی است و عملکردهایی از جمله ضربان قلب، جریان خون، تنفس و هضم غذا را تنظیم می‌کند. به همین دلیل این سیستم دستگاه عصبی ناخودآگاه نیز نامیده می‌شود.
سیستم عصبی اتونومیک به ۳ شاخه تقسیم می‌شود: سیستم سمپاتیک، سیستم پاراسمپاتیک و دستگاه عصبی روده‌ای.
- دستگاه عصبی پاراسمپاتیک: این قسمت از سیستم عصبی به حفظ عملکردهای عادی بدن کمک و منابع فیزیکی را ذخیره می‌کند. این قسمت همچنین وظایفی مانند کنترل مثانه، کاهش ضربان قلب و انقباض مردمک چشم را بر عهده دارد. در واقع این سیستم مسئول عملکردهای «استراحت و هضم» است.
- دستگاه عصبی سمپاتیک: این سیستم مسئولیت فعالیت‌های شرایط اضطراری را بر عهده دارد، مخصوصا هنگام استرس و خطر. واکنش «ستیز یا گریز» بدن توسط این دستگاه انجام می‌شود. همچنین وظایفی مانند حالت استراحت مثانه، افزایش ضربان قلب و گشادکردن مردمک چشم را بر عهده دارد.
- دستگاه عصبی روده‌ای: این قسمت از دستگاه عصبی لوله گوارش و هضم غذا را مدیریت می‌کند.
دستگاه عصبی خودمختار چگونه کار می‌کند؟
سیستم عصبی خودمختار با دریافت اطلاعات از محیط و سایر قسمت‌های بدن وظایف خود را انجام می‌دهد. دستگاه سمپاتیک و پاراسمپاتیک اغلب عملکردهای متضادی دارند؛ یکی سبب تحریک و واکنش می‌شود و دیگری آن را مهار می‌کند. معمولا تحریک از طریق سیستم سمپاتیک انجام می‌شود و مهار توسط دستگاه پاراسمپاتیک صورت می‌گیرد. البته استثناهای زیادی برای این قانون وجود دارد.
دستگاه سمپاتیک سیستمی در نظر گرفته می‌شود که مسئول پاسخ‌های سریع است و بدن را برای عمل آماده می‌کند، در حالی که سیستم پاراسمپاتیک عملکرد بسیار کندی برای مهار واکنش‌ها دارد. مثلا دستگاه عصبی سمپاتیک باعث افزایش فشار خون می‌شود و دستگاه عصبی پاراسمپاتیک آن را کاهش می‌دهد. این ۲ دستگاه عملکردهایی متضاد دارند تا واکنش بدن به شرایط را تنظیم کنند.
مثلا اگر با تهدیدی مواجه شده‌اید و باید فرار کنید، سیستم سمپاتیک بدن شما را برای این واکنش آماده می‌کند. هنگامی که تهدید برطرف شد، سیستم پاراسمپاتیک شروع به سرکوب این واکنش می‌کند و به‌آرامی ضربان قلب را به حالت عادی بازمی‌گرداند.
دستگاه عصبی خودمختار چه تأثیری بر عملکرد اندام‌ها دارد؟
مانند خانه‌ای که برای کنترل لامپ‌ها و همه وسایل دیگر به سیم‌کشی نیاز دارد، مغز ما نیز به شبکه اعصاب سیستم عصبی خودمختار نیاز دارد. این اعصاب ارتباط فیزیکی لازم برای کنترل همه اندام‌های اصلی بدن را فراهم می‌کنند. دستگاه عصبی خودمختار این تأثیرات را بر اندام‌های بدن دارد:
- چشم‌ها: عملکرد بینایی مستقیما در سیستم عصبی اتونومیک جای نمی‌گیرد، اما این سیستم مسئولیت کنترل ماهیچه‌هایی را بر عهده دارد که باعث تمرکز چشم می‌شوند و همچنین اندازه مردمک را تنظیم می‌کند و از این طریق میزان نور ورودی به چشم را تعیین می‌کند.
- غدد لاکریمال (چشمی)، نازوفارنجیال (بینی) و بزاقی: دستگاه عصبی مرکزی وظیفه کنترل سیستم اشک چشم، آبریزش بینی و ترشح بزاق دهان را بر عهده دارد.
- پوست: این سیستم توانایی تعریق بدن را کنترل می‌کند. همچنین مسئول کنترل ماهیچه‌هایی است که باعث سیخ‌شدن موهای بدن می‌شوند.
- دستگاه قلب‌وعروق: دستگاه عصبی خودمختار تعداد و شدت ضربان قلب شما و قطر رگ‌ها را تنظیم می‌کند. این ویژگی‌ها در تعیین فشار خون نقش دارند.
- دستگاه ایمنی: سیستم عصبی پاراسمپاتیک می‌تواند واکنش‌های سیستم ایمنی را تحریک کند. این امر هنگام بروز عفونت، حمله آسم و آلرژی رخ می‌دهد.
- ریه‌ها: این دستگاه پهنای نای و شبکه مسیرهایی را کنترل می‌کند که هوا را به درون ریه‌ها می‌برند.
- روده بزرگ و باریک: مدیریت هضم غذا از روده باریک تا روده بزرگ بر عهده دستگاه عصبی خود مختار است. این سیستم ماهیچه‌های مقعد را تا هنگامی که آماده دفع هستید بسته نگه می‌دارد.
- کبد و لوزالمعده: دستگاه عصبی خودمختار زمان ترشح انسولین و سایر هورمون‌های لوزالمعده و همچنین تبدیل مولکولهای نگهدارنده انرژی به گلوکوز قابل‌استفاده را کنترل می‌کند.
- مجرای ادراری: دستگاه عصبی خودمختار عضلات مثانه را کنترل می‌کند، مخصوصا عضلاتی که تا زمان آمادگی شما برای دفع ادرار دریچه مثانه را بسته نگه می‌دارند.
- دستگاه تولیدمثل: دستگاه عصبی خودمختار نقشی اساسی در فعالیت‌های جنسی بدن، مخصوصا احساس تحریک و ارضاشدن، دارد.
بیماری‌های دستگاه خودمختار
هنگامی که تعادل سیستم‌های سمپاتیک و پاراسمپاتیک به هم می‌خورد، فرد دچار بیماری‌های دستگاه خودمختار (dysautonomia) می‌شود. بیماری‌های خودمختار انواع مختلفی دارند و هرکدام علائم خاص خود را دارد. مثلا:
- فلج حاد خودمختار: این عارضه به‌علت آسیب نخاعی در قسمت بالایی کمر ایجاد می‌شود و می‌تواند باعث بروز فشار خون بسیار بالا و ضربان قلب کم شود.
- نارسایی افرنت بارورفلکس (Afferent baroreflex failure): این عارضه باعث تغییرات فشار خون و ضربان قلب می‌شود و می‌تواند سبب دوره‌هایی از فشار خون بسیار بالا شود.
- سندروم رایلی-دی: این بیماری ژنتیکی بر تکامل سلول‌های دستگاه عصبی خودمختار تأثیر دارد و باعث ایجاد مشکلاتی در هضم، تولید اشک، تنظیم فشار خون و تنفس می‌شود.
- آتروفی چندگانه اندام‌ها: این عارضه یک بیماری پیش‌رونده با تحلیل عصبی است که بر حرکت و دستگاه عصبی خودمختار اثر می‌گذارد. افراد مبتلا به این عارضه ممکن است دچار غش، بی‌اختیاری مثانه، رعشه و مشکلات حرکتی شوند.
- افت فشارخون اورتواستاتیک یا وضعیتی: هنگامی که فرد می‌ایستد، دچار افت ناگهانی فشار خون می‌شود. معمولا دلیل آن نوروپاتی دیابتی ناشی از دیابت نوع ۲ است.
- افت فشار خون بعد از غذا: فشار خون فرد پس از خوردن وعده‌های غذایی دچار افت شدیدی می‌شود. ممکن است علائمی مانند سرگیجه، احساس سبکی سر، غش‌کردن و افتادن بروز کنند.
- نارسایی خالص دستگاه خودمختار: این عارضه یک بیماری تحلیل‌برنده اعصاب است که بر دستگاه عصبی خودمختار محیطی اثر می‌گذارد و باعث افت فشار خون وضعیتی می‌شود.
چه بیماری‌هایی بر دستگاه عصبی خودمختار اثر می‌گذارند؟
بیماری‌های زیادی باعث تخریب اعصاب دستگاه عصبی خودمختار می‌شوند. شایع‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- دیابت نوع ۲: دیابت نوع ۲ مهارنشده می‌تواند به‌مرور زمان به دستگاه عصبی خودمختار آسیب برساند. افت فشار وضعیتی به همین دلیل ایجاد می‌شود. در این حالت، دیابت باعث آسیب به عصبی می‌شود که معمولا با بلندشدن فشار خون را افزایش می‌دهد.
- آمیلوئیدوز: این عارضه به‌علت تجمع مولکولهای پروتئینی معیوب در نقاط مختلف بدن، باعث آسیب طولانی‌مدت به عصب می‌شود.
- بیماری‌های خودایمنی و التهابی: یکی از نمونه‌های بارز این بیماری‌ها سندروم گیلن-باره است.
- بیماری‌های مادرزادی و ژنتیکی: این بیماری‌ها از بدو تولد بروز می‌کنند و از پدر، مادر یا هر دو به ارث می‌رسند، مثل بیماری هیرشپرونگ.
- عفونت‌ها: ویروس‌هایی مانند HIV یا باکتری‌های ناشی از نیش حشرات که باعث بیماری لایم یا شاگاس می‌شوند، می‌توانند به اعصاب آسیب برسانند. همچنین عفونت‌هایی مانند کزاز و بوتولیسم نیز باعث تخریب دستگاه خودمختار می‌شوند.
- آتروفی چندگانه اندام‌ها: این عارضه که بیماری پارکینسون نیز نامیده می‌شود، در گذر زمان به اعصاب خودمختار آسیب می‌زند.
- سموم: سموم فلزات سنگین، مانند سرب و جیوه، می‌توانند به اعصاب خودمختار آسیب وارد کنند. بسیاری از مواد شیمیایی صنعتی و مشروبات الکلی نیز تأثیر مخربی بر اعصاب دارند.
- ضربه: جراحت‌ها می‌توانند باعث آسیب طولانی‌مدت یا دائمی به اعصاب شوند. این مورد در آسیب نخاعی که باعث قطع‌شدن یا تخریب عصب‌های خودمختار می‌شود بیشتر به چشم می‌خورد.
- تومور: غده‌های سرطانی یا خوش‌خیم می‌توانند در سیستم عصبی خودمختار اختلال ایجاد کنند.
علائم بیماری‌های خودمختار
اگر شما یا یکی از اطرافیانتان دچار اختلال دستگاه عصبی خودمختار شده‌اید، ممکن است یک یا چند مورد از علائم زیر در شما بروز کنند. این علائم می‌توانند گذرا و غیرقابل‌پیشبینی باشند و به‌سبب شرایط یا کارهای خاصی بروز کنند مثلا بعد از خوردن غذا یا سریع از جا بلندشدن.
- دفع ادرار دشوار؛
- درد و کوفتگی آزاردهنده؛
- سرگیجه یا سبکی سر بعد از ایستادن؛
- اختلال نعوظ؛
- غش‌کردن یا بی‌حالی؛
- بی‌حالی و خستگی؛
- علائم گوارشی؛
- افت فشار خون؛
- عدم پاسخ مردمک؛
- عدم تعریق؛
- بی‌حسی و سوزن‌سوزن‌شدن؛
- استرس شدید یا افسردگی؛
- ضربان قلب شدید؛
- بی‌اختیاری ادرار.
آزمایش‌های تشخیص بیماری‌های دستگاه عصبی خودمختار
آزمایش‌های زیادی می‌توانند برای تشخیص این بیماری‌ها مفید باشند، از جمله:
- آزمایش خون (برای تشخیص بیماری‌های مختلف، از بیماری خودایمنی گرفته تا مسمومیت با سموم و فلزات سنگین)؛
- الکتروکاردیوگرام (EKG)؛
- الکتروانسفالوگرام (EEG)؛
- الکترومیوگرام (تست رسانایی اعصاب)؛
- آزمایش‌های ژنتیکی؛
- عکس‌برداری ام آر آی (MRI).
درمان بیماری خودمختار
درمان بیماری‌های دستگاه خودمختار به نوع بیماری بستگی دارد. گاهی ممکن است علت زمینه‌ای را برطرف کنند و گاهی نیز خود بیماری را درمان کنند. اگر درمانی برای عارضه وجود نداشته باشد، فقط علائم آن مهار می‌شوند. پس هیچ درمان واحدی برای همه این بیماری‌ها وجود ندارد.
پیشگیری از بیماری‌های دستگاه عصبی خودمختار
پیشگیری از آسیب به دستگاه عصبی خودمختار بهترین راه برای پیشگیری از بیماری‌های آن است. برای این کار، باید این نکات را رعایت کنید:
- رژیم غذایی متعادلی داشته باشید. کمبود ویتامین، مخصوصا ویتامین B12، می‌تواند به سیستم خودمختار آسیب برساند.
- از مصرف مواد مخدر و الکل پرهیز کنید. سوءمصرف مواد مخدر تجویزشده (مانند مسکن‌ها) یا مصرف مواد مخدر غیرقانونی و همچنین الکل به عصب‌های آسیب می‌زند.
- فعالیت فیزیکی و وزن ایدئال خود را حفظ کنید. این کار می‌تواند به پیشگیری یا تأخیر بروز دیابت نوع ۲ نیز کمک کند. همچنین باعث پیشگیری از جراحت‌های ستون فقرات می‌شود.
- در صورت نیاز، از وسایل محافظتی استفاده کنید. جراحت یکی از اصلی‌ترین علل آسیب به عصب است. با استفاده از وسایل محافظتی هنگام کار یا ورزش، می‌توانید از این جراحت پیشگیری کنید یا شدت آن را کاهش دهید.
- بیماری‌های مزمن خود را طبق دستور پزشک مهار کنید. اگر به نوعی بیماری مزمن مبتلا هستید که بر اعصاب خودمختار اثر می‌گذارد، مخصوصا دیابت نوع ۲، باید دستورات پزشک را به‌دقت انجام دهید. این کار اثر بیماری بر اعصاب را محدود می‌کند یا عوارض آن را به تأخیر می‌اندازد.
سخن پایانی
دستگاه عصبی خودمختار نقش مهمی در بدن انسان دارد و بسیاری از عملکردهای غیرارادی را کنترل می‌کند. این سیستم بدن را برای مقابله با تهدید‌ها آماده می‌کند و سپس آن را به حالت استراحت برمی‌گرداند. با آشنایی بیشتر با این بخش از دستگاه عصبی، می‌توانید بسیاری از رفتارها و واکنش‌های بدن را بهتر درک کنید. همچنین دانستن روش‌های محافظت از این سیستم، به حفظ سلامت شما کمک می‌کند.
