نوتروپیکها (Nootropics) تقویت‌کننده‌های مغز هستند که قدرت حافظه، تمرکز، توجه، انگیزه، آرامش، هشیاری و مقاومت به استرس را بیشتر می‌کنند و با گذر زمان عملکرد شناختی مغز را بهبود می‌دهند. ممکن است نوتروپیکها طبیعی یا سنتزی باشند. در این مقاله توضیح می‌دهیم که نوتروپیک چیست چه کاری انجام می‌دهد و بهترین نوع آن چیست. پیشنهاد می‌کنیم تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
نوتروپیک چیست؟
اگر بخواهیم خیلی ساده بگوییم، نوتروپیکها (Nootropics) تقویت‌کننده‌های عملکرد شناختی مغز هستند، اما قضیه به همین سادگی‌ها نیست. دکتر کورنلیو جورجیا (Corneliu E. Giurgea)، روان‌شناس و شیمی‌دان رومانیایی و کاشف نوتروپیکها، ۶ معیار اصلی برای تشخیص نوتروپیک‌های واقعی ارائه کرده است:
- تقویت حافظه و یادگیری؛
- بهبود شناخت تحت استرس؛
- حفاظت از سلول‌های مغزی؛
- تسهیل ارتباطات سلولی؛
- داشتن پشتوانه تحقیقات انسانی مبنی بر تأثیر روی مغز؛
- نداشتن اثرات دارویی معمول داروهای روانگردان.
با درنظرگرفتن تعریفی سختگیرانه برای نوتروپیکها، فقط تعداد انگشت‌شماری نوتروپیک واقعی وجود خواهد داشت. اما از دهه ۶۰ میلادی با افزایش دانش محققان درباره مغز و مکمل‌های مفید برای آن، تعریف نوتروپیک بسیار تغییر کرده است.
تعریف نوین نوتروپیک
در حال حاضر اگر مکملی به هر نحوی به مغز کمک کند، نوتروپیک در نظر گرفته می‌شود. با این تعریف، بیش از ۸۰ نوتروپیک داریم. پس در واقع مسئله سلامت مغز و بهبود عملکرد شناختی آن مطرح است.
نحوه عملکرد نوتروپیکها
به نظر می‌رسد نوتروپیکها سبب تقویت چند مسیر زیستی مربوط به توانایی‌های شناختی می‌شوند. معمولا نوتروپیکها برای هدف قراردادن یک یا چند مورد از این ۶ مسیر عملکردی مغز طراحی می‌شوند:
- افزایش انرژی مغز: مغز ۲۰درصد از کل انرژی بدن را مصرف می‌کند. نوتروپیکها با بهبود کارایی میتوکندری و انتقال مواد خام فرایند سوختوساز بدن و تولید انرژی را بهبود می‌دهند.
- حمایت از مواد شیمیایی مغز: انتقال‌دهنده‌های عصبی ارتباطات نورون با نورون را تسهیل می‌کنند و عملکردهای شناختی و حافظه را بهبود می‌بخشند. افزایش تولید انتقال‌دهنده‌های عصبی، تقویت حساسیت گیرنده‌ها و مهار تجزیه شمیایی مغز در پایداری حداکثری انتقال‌دهنده‌های عصبی نقش دارند.
- تقویت جریان خون به مغز: اختلال در گردش خون مغزی چه ناشی از آسیب باشد و چه سن، ممکن است عملکرد مغز را کاهش دهد. حفظ یکپارچگی عروق خونی و میزان اکسیدنیتریک ممکن است سبب افزایش تحویل اکسیژن و مواد مغذی به مغز شود.
- تنظیم امواج مغزی: فرکانس‌های امواج مغزی مختلف به‌ترتیب از بیشترین به کمترین عبارت‌اند از گاما، بتا، آلفا، تتا و دلتا که با حالات ذهنی متفاوت مطابقت دارند. بعضی از نوتروپیکها می‌توانند به افزایش فرکانس و ایجاد اثرات شناختی مطلوب کمک کنند.
- حفاظت از مغز: آنتی‌اکسیدان آسیب رادیکال آزاد را کاهش می‌دهد. نوتروپیک‌های محافظت‌کننده عصبی ممکن است با چند روش به دفاع طبیعی مغز در برابر تغییرات ناسالم کمک کنند.
- تقویت بازسازی مغز: نوروژنسیس (Neurogenesis) فرایندی است که طی آن مغز با تعمیر، نگهداری و انعطاف‌پذیرکردن سلول‌های مغز بازسازی و تجدید می‌شود. بعضی از نوتروپیکها با ایجاد مواد غذایی خام و پیام برای تولید و انتشار عوامل رشد، توانایی ایجاد نوروژنسیس موفق را دارند. قارچ یال شیر یکی از این نوتروپیک‌هاست.
انواع نوتروپیک
ممکن است نوتروپیک سنتزی یا غیرسنتزی و تجویزی یا غیرتجویری باشد. ۳ دسته کلی برای نوتروپیکها وجود دارد:
- داروهای تجویزی: شامل انواع قرص نوتروپیک مثل آدرال، ممانتین، پروویجیل و ریتالین.
- ترکیبات سنتزی: مثل آنیراستام، اکسیراستام، فنیل‌پیراستام، پیراستام، پرامیراستام.
- مکمل‌های غذایی: مثل کافئین، کراتین، جینکو بیلوبا، ال.تیانین، اسید چرب امگا ۳، جینسینگ و رودیولا.
بسیاری از بهترین مکمل‌های نوتروپیک طبیعی‌اند یا از منابع طبیعی استخراج می‌شوند. مثلا کافئین می‌تواند تفکر را بهبود بدهد. همچنین به شما امکان دسترسی بیشتر به چند انتقال‌دهنده عصبی مثل استیل‌کولین در مغز را می‌دهد که به حافظه کوتاه‌مدت و یادگیری کمک می‌کند.
نوتروپیک‌های تجویزی معمولا شامل محرک‌هایی می‌شوند مانند مواد موجود در برخی از داروهای اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی (ADHD). بااین‌حال، این مواد برای همه افراد توصیه نمی‌شوند. بسیاری از دانشجویان بدون تجویز پزشک از این داروها استفاده می‌کنند که مصرف طولانی‌مدت آنها خطراتی جدی مثل بی‌خوابی، تاری دید، فشار خون بالا، ضربان قلب سریع، مشکلات گردش خون و اعتیاد را به همراه دارد.
یکی دیگر از نوتروپیک‌های تجویزی مودافینیل (modafinil) است. این دارو برای درمان نارکولپسی، آپنه خواب و اختلالات شیفت کاری تأیید شده است. البته بر اساس برخی تحقیقات، ممکن است یادگیری و حافظه افراد سالم را نیز بهبود ببخشد. به نظر می‌رسد مودافینیل ایمن‌تر از سایر انواع محرک است، اما در این باره تحقیقات بیشتری لازم است.
آشنایی با چند نوتروپیک
۱. مواد غذایی ضروری
ویتامین‌ها و مواد معدنی در طیف وسیعی از خوراکی‌ها یافت می‌شوند. البته با توجه به رژیم غذایی‌‌تان، ممکن است به چند مکمل هم نیاز داشته باشید. مثلا سلامت و انرژی مغز و گردش خون مغزی به‌شدت به ویتامین‌های گروه B وابسته است. ویتامین‌های D3 و K2 و منیزیم معدنی هم برای کمک به عملکرد طبیعی مغز پیشنهاد می‌شوند.
۲. آداپتوژن‌ها
آداپتوژن‌ها زیرمجموعه‌ای از تقویت‌کننده‌های شناختی گیاهی هستند که مقاومت تطبیقی بدن به استرس را تقویت می‌کنند و تمرکز، ثبات عاطفی و توانایی‌های شناختی را در شرایط استرس‌زا افزایش می‌دهند.
- باکوپا مونیری: گیاهی مربوط به طب آیورودا که با حافظه و یادگیری مرتبط است. این گیاه اثرات ضداسترسی دارد و برای دانش‌آموزان مناسب است.
- رودیولا روزا: بهترین آداپتوژن نوتروپیک است. این گیاه سال‌هاست که در روسیه برای تقویت انرژی ذهنی، انگیزه درونی و تاب‌آوری ذهنی در شرایط چالش‌برانگیز و استرس‌زا استفاده می‌شود. ورزشکاران روسی، افراد حرفه‌ای و کارگران از این نوتروپیک استفاده می‌کنند.
۳. چربی‌های سالم برای مغز
۶۰درصد مغز از چربی تشکیل شده است، بنابراین عجیب نیست که مصرف چربی‌های سالم برای حفظ ساختار مغز، ایجاد ارتباطات نورونی جدید و تأمین مواد اولیه برای فرایند بازسازی مغز مفید باشد.
- فسفولیپیدها: فسفولیپیدها نقش مهمی در رشد و ترمیم سلول‌های مغزی دارند و در ماهی، تخم‌مرغ، سویا، اندام‌های داخلی حیوانات و تخمه آفتابگردان یافت می‌شوند. با افزایش سن میزان فسفولیپیدهای بدن کاهش می‌یابد، اما این کمبود را می‌توان با مصرف مکمل‌های حاوی فسفولیپیدها جبران کرد. فسفاتیدیل‌سرین یکی از مهم‌ترین نوتروپیک‌هاست که برای حافظه، سلامت روان و بهبود بعضی جنبه‌های اختلال روان مرتبط با سن مفید است.
- اسید چرب امگا ۳: با سلامت مغز مرتبط است. در سال‌های اول زندگی حضور این ماده در شیر مادر به رشد مغز کمک می‌کند. ارتباط مستقیمی بین دریافت این ماده و سرعت پردازش و توجه، مبارزه با زوال‌شناختی و سلامت کلی مغز وجود دارد. امگا ۳ در روغن ماهی، بذر کتان و جلبک هم وجود دارد.
- تری‌گلیسیرید‌های زنجیره‌متوسط: این مواد سوخت‌های مغزی سریع‌الاثر محسوب می‌شوند. به‌خصوص زمانی که به کتون تبدیل و سریع به مغز منتقل می‌شوند و در اختیار میتوکندری سلول قرار می‌گیرند.
۴. منابع کولین
کولین نوعی نوتروپیک طبیعی است که بدن از آن برای ساخت چربی استفاده می‌کند. از آنجایی که بخش زیادی از مغز از چربی ساخته شده است، کولین در حفظ ساختار مغز، بازسازی و انعطاف آن نقش بسزایی دارد و به تشکیل استیل‌کولین کمک می‌کند.
منابع نوتروپیک کولین یا به ساخت کولین کمک می‌کنند یا غیرمستقیم میزان کولین مغز را افزایش می‌دهند. کولین‌ها با فسفولیپیدها عمل می‌کنند و با بهبود حافظه، خلق‌و‌خو و انرژی روانی مرتبط‌اند.
- لسیتین (فسفاتیدیل‌کولین): فسفاتیدیل‌کولین نوعی کولین است که در بافت‌ها وجود دارد.
- کولین: منبع محبوبی که در مکمل‌ها وجود دارد. غلیظ‌تر از لیستین است و مقدار کم آن اثر زیادی دارد. بدن باید آن را به فسفاتیدیل‌کولین تبدیل کند که در تشکیل و حفظ غشای سلولی نقش دارد.
- سیتیکولین: بهترین منبع کولین در مکمل‌های مغزی است و می‌تواند فسفاتیدیل‌کولین مغزی را افزایش دهد.
- کرایتن مونوهیدرات: در مکمل‌های بدنسازی وجود دارد و به افزایش حجم عضله کمک می‌کند. این ماده با افزایش مولکول ATP به افزایش انرژی سلول کمک می‌کند.
۵. نوتروپیک آنتی‌اکسیدانی
آنتی‌اکسیدان‌ها به محافظت از مغز در برابر رادیکال‌های آزاد کمک می‌کنند، یعنی مولکول‌هایی که می‌توانند به سلول‌ها و غشای مغزی آسیب بزنند. آنتی‌اکسیدان‌های زیادی می‌توانند رادیکال‌های آزاد را خنثی کنند، اما همه آنها نمی‌توانند از سد خونی مغزی بگذرند.
- عصاره پوست درخت کاج دریایی: یکی از بهترین نوتروپیکها برای حفاظت از مغز است. این آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند از سد خونی مغزی بگذرند و فعالیت حفاظتی خود را به حداکثر برسانند. همچنین در حمایت از بازسازی مغز نقش دارند. از طرفی میزان نیتریک اکساید را افزایش می‌دهند و در آرام‌سازی عروق خونی و تقویت جریان خون نقش دارند.
- کوآنزیم کیو‌تن: نوتروپیک شبه‌ویتامین است که خواص آنتی‌اکسیدانی قوی دارد و برای حمایت از انرژی سلول ضروری است. میزان این کوآنزیم در قلب و مغز فراوان است و از اثرات مخرب رادیکال‌های آزاد جلوگیری می‌کند.
- پیرولوکینولین کینون: نوعی سوپرآنتی‌اکسیدان است که فعالیت آنتی‌اکسیدانی آن ۵هزار بار بیشتر از ویتامین C است. این ماده علاوه بر قدرت آنتی‌اکسیدانی فوق‌العاده، به تکثیر نیروگاه‌های میتوکندری و محافظت از آنها کمک می‌کند.
۶. نوتروپیک های گیاهی
نوتروپیک های گیاهی محبوبیت زیادی دارند و بعضی از آنها قرن‌هاست که ایمنی و اثربخشی خود را نشان داده‌اند، از جمله:
- قارچ یال شیر: این نوتروپیک می‌تواند میزان عامل رشد نورون را افزایش دهد و برای بهبود خلق‌و‌خو، رفع مشکلات شناختی خفیف ناشی از افزایش سن و سلامت کلی مغز مفید است.
- عصاره جینکوبیلوبا: برای تقویت عملکرد مغز و حافظه مؤثر است.
۷. نوتروپیک آمینواسید
شاید آمینواسیدها چندمنظوره‌ترین منابع نوتروپیک هستند که در تقویت امواج آلفا و بهبود انرژی میتوکندریایی نقش دارند و برای بدنسازان و روزه‌داران مفیدند.
- ان.استیل ال.تیروزین: یکی از مهم‌ترین تقویت‌کننده‌های شناختی است و همچون پیش‌ساز مواد شیمیایی مغز عمل می‌کند و برای پردازش ذهنی دقیق لازم است و می‌تواند عملکرد مغز در شرایط استرس‌زا را بهبود دهد و از حواس‌پرتی بکاهد. استرس و کار زیاد این مواد شیمیایی مغز را کاهش می‌دهند.
- ال.تیانین: یکی از بهترین مکمل‌های نوتروپیک آمینواسیدی است که خاصیت ضداسترسی و آرام‌بخشی دارد و در چای سبز موجود است. ال.تیانین معمولا همراه کافئین مصرف می‌شود، زیرا سبب افزایش مزایای محرک شده و در عین حال باعث کاهش عصبانیت و سایر عوارض جانبی می‌شود.
فواید نوتروپیک
در ابتدا از مکمل‌های مغزی برای تقویت حافظه سالمندان استفاده می‌شد، اما در حال حاضر همه گروه‌های سنی با اهداف مختلف از نوتروپیکها استفاده می‌کنند که این اهداف در ۲ گروه بهبود عملکرد و سلامت جای می‌گیرند.
۱. نوتروپیک و عملکرد شناختی
- حافظه: قرص‌های سنتی تک‌بعدی که فقط برای حافظه بلندمدت کاربرد داشتند، جای خود را به نوتروپیک‌های پویا برای حافظه کوتاه‌مدت، یادآوری، یادگیری و موارد دیگر داده‌اند.
- انرژی ذهنی: مغز به انرژی زیادی نیاز دارد. زمانی که انرژی مغز کم می‌شود، عملکرد ذهنی افت می‌کند. مکمل‌های نوتروپیک می‌توانند سوختوساز مغز را بهینه کنند و سبب بهبود طبیعی عملکرد شناختی شوند.
- توجه: نوتروپیکها جنبه‌های مختلف توجه و تمرکز را تقویت می‌کنند. این مزیت می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد.
- یادگیری: دانشجویان و افرادی که مدام در حال یادگیری هستند، می‌توانند از این مزیت نوتروپیکها برای تقویت فرایند یادگیری مثل تشکیل حافظه، ذخیره‌سازی و یادآوری استفاده کنند.
- بهبود خلق‌و‌خو و سلامت روان: نوتروپیک‌هایی که به آرام‌سازی، اعتمادبه‌نفس، بهبود خلق‌و‌خو، انگیزه، اجتماعی‌بودن، هیجان و شادی کمک می‌کنند، می‌توانند عملکردهای شناختی را بهینه کنند و کارایی را افزایش دهند.
- خلاقیت: نوتروپیک‌های تنظیم‌کننده امواج مغزی می‌توانند تفکر آرام و روان را تقویت کنند که موجب تفکر خلاق و کاوش هنری می‌شود.
- اثر جسمی: هرچند نوتروپیکها مکمل‌های مغزی هستند، به‌سبب خاصیت بهبود انگیزه و تمرکز، در برنامه غذایی ورزشکاران جایگاه ویژه‌ای دارند.
- مقاومت در برابر استرس: نوتروپیکها و به‌خصوص دسته‌ای از نوتروپیک های گیاهی به‌نام آداپتوژن‌ها خواص ضداسترسی خوبی دارند. کاهش استرس ممکن است سبب بهبود عملکرد مغزی افراد پرمشغله یا ورزشکاران شود.
۲. نوتروپیک و اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی
استفاده از نوتروپیکها برای افراد دچار اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه (ADHD) رو به افزایش است. بعضی افراد از نوتروپیکها به‌عنوان داروی جایگزین یا همراه با سایر داروهای هوشمند استفاده می‌کنند. از آنجایی که داروهای هوشمند مؤثر مثل محرک‌ها اثرات جانبی دارند، افراد مجبور می‌شوند از نوتروپیک‌های طبیعی برای مهار علائم ADHD استفاده کنند. نوتروپیکها بر مواد شیمیایی مغز، به‌خصوص دوپامین، اثر می‌گذارند و در صورت وجود مشکلات توجه به تقویت عملکرد عمومی ذهن کمک می‌کنند. فسفاتیدیل‌سرین و ال‌تیروزین مهم‌ترین نروتروپیک‌ها برای ADHD هستند.
۳. نروتروپیک و سلامت مغز
نروتروپیک‌ها در درجه اول تقویت‌کننده‌های شناختی محسوب می‌شوند که می‌توانند به عملکرد بهتر مغز در زندگی روزانه کمک کنند. به همین دلیل نوتروپیک برای دانش‌آموزان، ورزشکاران و افراد حرفه‌ای مفید است. مزایای شناختی گفته‌شده اثرات کوتاه‌مدت نوتروپیک‌هاست، اما بهترین نوتروپیکها می‌توانند مغز را برای عملکردهای بلندمدت تقویت کنند.
- پیری مغز: برخی نوتروپیکها از مغز در برابر مولکول‌های ناپایداری به‌نام رادیکال آزاد محافظت می‌کنند. رادیکال‌های آزاد نورون‌های مغزی را بمباران و پیری را تسریع می‌کنند. به همین دلیل متخصصان پیشنهاد می‌کنند که با مصرف نوتروپیک‌های آنتی‌اکسیدانی که رادیکال‌های آزاد را خنثی می‌کنند، از مغزتان محافظت کنید.
- زوال‌شناختی: با افزایش سن، مشکلات خفیف پردازش ذهنی طبیعی هستند که زوال عقل، افول ذهنی و اختلال حافظه ناشی از افزایش سن در نظر گرفته می‌شوند. بعضی از نوتروپیکها این زوال طبیعی را کند می‌کنند و فرد را مدت طولانی‌تری هشیار باقی نگه می‌دارند.
- اختلال شناختی خفیف: نوع دیگری از مشکلات مغزی است که با عنوان مه مغزی و کند‌شدن پردازش ذهنی هم شناخته می‌شود. نوتروپیکها می‌توانند با چند روش از جمله حمایت از ساختار مغزی و عملکرد ذهنی، در طول زمان به بهبود این مسئله کمک کنند.
- تغییرات ساختار مغز: بعضی از مشکلات مغزی به‌علت بی‌نظمی در ساختار مغز ایجاد می‌شوند. نوتروپیکها با حفظ ساختار طبیعی مغز در افراد سالم به بهبود این مسئله کمک می‌کنند. مثلا ویتامین ب ۱۲ به حفظ غلاف میلین اطراف سلول‌های مغزی و نورون‌ها کمک می‌کند.
عوارض نوتروپیکها
بعضی از نوتروپیکها، ترکیبات و محصولات ممکن است عوارض جانبی داشته باشند. همچنین ممکن است بعضی از آنها از منابع بی‌کیفیت و با فرمول‌های نادرست و روش‌های نامناسب تهیه شوند. به همین دلیل توصیه می‌شود که از منابع و مکمل‌های باکیفیت استفاده کنید تا عوارض جانبی به حداقل برسند.
مثلا محرک‌هایی مانند آدرال و ریتالین ممکن است باعث اختلال در خواب، سردرد، تحریک‌پذیری و تغییر در اشتها شوند. حتی مکمل‌ها و داروهای گیاهی هم ممکن است عوارض جانبی داشته باشند. مثلا مصرف مکمل‌های امگا ۳ می‌تواند علائم سوزش سردل، ناراحتی معده و سردرد را به همراه داشته باشد.
تفاوت مکمل نوتروپیک و داروی نوتروپیک
نوتروپیک‌های طبیعی زیادی در بازار موجودند که بعضی سنتزی یا نیمه‌سنتزی هستند و گاهی داروی هوشمند هم نامیده می‌شوند، اما نباید با داروهای تجویزی اشتباه گرفته شوند. مثلا مکمل‌های غذایی نوتروپیک برای حفظ عملکردهای شناختی افراد سالم استفاده می‌شوند و می‌توانند عملکرد مغز را به روش‌های مختلف تقویت کنند. اما زمانی که صحبت از بیماری‌های خاص مغز مثل آلزایمر به میان می‌آید، فقط داروهای تجویزی (هوشمند) می‌توانند به پیشگیری از بیماری یا مهار آن کمک کنند. درحالی‌که مکمل‌های نوتروپیک به تأییدیه سازمان غذا و دارو نیازی ندارند، داروهای نوتروپیک هوشمند تجویزی باید مجوز لازم را دریافت کنند.
نوتروپیک یک‌بعدی و چندبعدی
مکمل‌های حاوی یک عنصر مشخص معمولا برای اهدافی خاص مثل رهایی از استرس استفاده می‌شوند، ولی ترکیب چند ماده با هدف هم‌افزایی زیست‌فعال انجام می‌شود تا هم‌زمان اثرات مختلفی از نوترپیک دیده شوند که این نوتروپیک چندبعدی دو نوع دست‌ساز و پیش‌ساخته دارد.
شما بگویید
شما چقدر با نوتروپیکها آشنایی دارید و آن را در رژیم غذایی خود قرار می‌دهید؟ در صورت تمایل، می‌توانید تجربه و نظرتان را در قسمت ارسال دیدگاه برایمان بنویسید و این مطلب را از طریق شبکه‌های اجتماعی با دوستانتان به اشتراک بگذارید.
