منظور از توهم در روانشناسی باورهایی‌اند که به‌رغم نبود هیچ‌گونه شواهدی، همچنان ادامه می‌یابند. بیشتر اوقات انواع توهم با بیماری‌های روانی مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی یا افسردگی شدید همراه‌اند. این باورهای غلط ممکن است طیف وسیعی از موضوعات را در بر گیرند و در برابر استدلال منطقی بسیار مقاوم‌اند. ببینید توهم چیست، انواع آن کدامند و چطور درمان میشود. با ما همراه باشید.
بیماری توهم چیست؟
افراد مبتلا به توهم فکری معمولا معتقدند که مدام تحت‌تعقیب، نظارت یا کنترل نیروهای خارجی هستند یا توانایی‌های ویژه‌ای دارند. این باورها ممکن است گاهی بسیار آزاردهنده باشند و زندگی روزمره فرد مبتلا را مختل کنند.
توهمات ممکن است گاهی معمولی و گاهی بسیار عجیب‌وغریب باشند. نمونه‌های معمولی توهم عبارت‌اند از زمانی است که فرد توهم می‌زند تحت‌تعقیب است، فردی عاشق اوست یا همسرش به او خیانت می‌کند. توهم‌های عجیب‌وغریب هم مربوط به چیزهایی‌اند که هرگز رخ نخواهند داد، مانند ربوده‌شدن توسط بیگانگان.
انواع توهم
انواع هذیان و توهماتی که در این قسمت معرفی می‌شوند، فقط چند نمونه از انواع متعدد توهم‌اند و ممکن است از نظر شدت، فراوانی و مدت‌زمان وقوع بسته به افراد و شرایط خاص آنها متفاوت باشند.
۱. توهم اروتومانیا
اختلال اروتومانیا یا خودمعشوق‌پنداری یعنی باور به اینکه فردی مشهور یا دارای موقعیت اجتماعی عالی عاشق فرد مبتلاست. شخص مبتلا به این توهم ممکن است باور کند که هنرپیشه یا فرد معروف مدنظر به او علاقه‌مند است یا قصد نزدیک‌شدن به او را دارد. معمولا در این شرایط فرد مبتلا سعی می‌کند به هر طریقی با شخصی که معتقد است او را دوست دارد، ارتباط برقرار کند.
۲. توهم خودبزرگ‌بینی
فرد مبتلا به این نوع توهم بیش از حد احساس ارزشمندی می‌کند و خود را دارای دانش، ثروت، استعداد و قدرت فوق‌العاده‌ای می‌داند. مثلا ممکن است باور کند که کشف مهمی کرده یا از طرف نهادی خاص برای نجات جهان فرستاده شده است. این فرد همیشه باور دارد که توانایی یا قدرتی خارق‌العاده دارد و با خداوند یا نهادهای خاص ارتباطی ویژه دارد.
۳. توهم تعقیب و آزار
فرد مبتلا به این توهم بر این باور است که نزدیکانش جاسوسی او را می‌کنند یا در حال خیانت به او هستند. این توهم باعث میشود فرد همیشه نگران آسیب‌هایی از جانب دیگران باشد و این ترس زندگی او را مختل کند.
۴. حسادت
در این نوع توهم به‌رغم نبود شواهدی مبنی بر خیانت، فرد معتقد است شریک عاطفی یا همسرش در حال خیانت‌کردن به اوست. این فرد مدام به این فکر می‌کند که شریک زندگی‌اش در نبود او با معشوق مخفی خود ملاقات می‌کند یا در حال ردوبدل‌کردن پیغام‌های عاشقانه با اوست.
۵. توهم جسمانی
در این نوع توهم فرد مدام احساس بیماربودن می‌کند و معتقد است به نوعی اختلال یا بیماری خاص مبتلاست. این در حالی است که فرد هیچ نشانه جسمانی خاصی مبنی بر بیماربودن ندارد.
علائم توهم
علائم هشداردهنده توهم ممکن است شامل این موارد باشد:
- مشکلات خواب؛
- بدگمانی به دیگران؛
- افکار و رفتار غیرمعمول؛
- مشکل در برقراری ارتباط؛
- افکار یا ایده‌های پارانوئید؛
- انزوای اجتماعی یا کمتر وقت‌گذراندن با دیگران؛
- مشکلاتی در زمینه رعایت بهداشت شخصی یا خودمراقبتی.
علل توهم
گرچه در حال حاضر هیچ توضیح مشخصی برای علت ایجاد توهم وجود ندارد، به‌عقیده محققان چندین عامل در ایجاد این اختلال نقش دارند. در این قسمت عوامل ایجاد انواع توهم را معرفی می‌کنیم.
۱. ژنتیک
ژنتیک یکی از مهمترین عوامل مؤثر در ایجاد انواع اختلالات روانی از جمله توهم است. معمولا احتمال ابتلای افرادی که یک یا چند نفر از اعضای خانواده‌شان دچار این‌گونه اختلالات هستند، بیشتر از دیگران است. مثلا فرزند والدین مبتلا به اختلال هذیانی یا اسکیزوفرنی بیشتر از سایر افراد در معرض ابتلا به این اختلالات است.
۲. اختلالات حسی
طبق پژوهش‌ها، هذیان و توهم در افراد دچار اختلال بینایی یا شنوایی شایع‌تر است. فردی که مشکل بینایی یا شنوایی دارد، به‌دلیل ناتوانی در درک بسیاری از مسائل، بیشتر به ادراک نادرست از واقعیت تکیه می‌کند. البته این یافته‌ها به این معنی نیست که افراد مبتلا به اختلالات حسی حتما دچار هذیان و توهم خواهند شد؛ ممکن است بسیاری از افراد نابینا یا ناشنوا هیچ مشکلی در زمینه اختلالات هذیانی نداشته باشند.
۳. علل بیولوژیکی
محققان در پژوهش‌های موردی بسیاری به این نتیجه رسیدند که گاهی علل بیولوژیکی باعث ایجاد انواع توهم می‌شوند. در پژوهشی که در سال ۲۰۱۸ انجام شد، محققان شرایط چند نفر از افرادی را که سکته مغزی کرده بودند، بررسی کردند. نتیجه این بود که افرادی که دچار سکته کانونی در قسمت راست قشر پیش‌پیشانی مغز شده بودند، مبتلا به توهم بوده‌اند.
در این پژوهش‌ها مشخص شد که این قسمت از مغز با غده‌های قاعده‌ای یا گانگلیون‌های پایه و سیستم لیمبیک ارتباط دارند و ورودی‌های نورون‌های دوپامین مغز میانی را دریافت می‌کند. دوپامین نوعی انتقال‌دهنده عصبی است که در ایجاد انگیزه، لذت و پاداش نقش دارد. در این پژوهش مشخص شد که دریافت نامنظم دوپامین افراد را در معرض ابتلا به اسکیزوفرنی و روانپریشی قرار می‌دهد. با این تفاسیر، احتمالا سیگنال‌دهی معیوب دوپامین در ایجاد و پیشرفت توهم نقش بسزایی دارد.
۴. عوامل محیطی
رایج‌ترین عوامل محیطی که ممکن است در ایجاد یا تشدید توهم نقش داشته باشند، عبارت‌اند از:
- رویدادهای استرس‌زای زندگی: رویدادهای آسیب‌زا یا استرس‌زا مانند سوء‌استفاده، خشونت یا غم ازدست‌دادن عزیزان ممکن است احتمال ابتلا به توهم را افزایش دهند.
- انزوای اجتماعی: نداشتن حمایت اجتماعی و منزوی‌بودن فرد ممکن است باعث ایجاد توهم شوند، چون معمولا افرادی که از نظر اجتماعی منزوی هستند، بیشتر در معرض پارانویا و بی‌اعتمادی هستند.
- مصرف مواد مخدر: مصرف مواد مخدر به‌ویژه داروهایی مانند آمفتامین‌ها یا مواد توهم‌زا باعث ایجاد توهم و هذیان در برخی افراد میشود.
سایر عوامل
بر اساس پژوهشی که در سال ۲۰۱۷ انجام شد، بسیاری از افرادی که به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) مبتلا شده‌اند، دچار توهم به‌ویژه از نوع آزار و اذیت شده‌اند. علاوه‌بر اختلال هذیانی، برخی اختلالات روانی دیگر هم در ایجاد توهم نقش دارند. سایر عوامل ابتلا به توهم عبارت‌اند از:
- زوال عقل؛
- اختلالات خلقی؛
- روان‌گسیختگی؛
- بیماری پارکینسون؛
- روانپریشی پس از زایمان؛
- اختلال روانپریشی ناشی از مصرف مواد مخدر.
درمان توهم
درک انواع توهم و رسیدگی به آنها ممکن است فرایندی چالش‌برانگیز باشد، به‌خصوص اگر فرد مبتلا قدرت تشخیص نادرست‌بودن باورهایش را نداشته باشد. برخی از افراد مبتلا به توهم ممکن است برای شروع درمان مقاومت کنند و این مسئله درمان اولیه را دشوار می‌کند.
در مواردی که توهم زندگی روزمره فرد را مختل نمی‌کند، شاید فرد فکر کند نیازی به درمان ندارد. در چنین مواردی، رویکرد حمایتی ملایم از سوی عزیزان ممکن است برای تشویق فرد به آغاز درمان مفید باشد. مهم است به افراد دچار توهم با مهربانی و لطافت نزدیک شوید و با متخصصان سلامت روان همکاری کنید تا فرایند درمان به‌خوبی طی شود.
۱. مصرف دارو
معمولا برای درمان فرد مبتلا به توهم داروهای ضدروان‌پریشی (آنتی‌سایکوتیک‌ها) تجویز میشود. آنتی‌سایکوتیک‌های معمولی داروهایی هستند که برای مسدودکردن گیرنده‌های دوپامین در مغز استفاده می‌شوند. این داروها از دهه ۱۹۵۰ برای درمان بیماری‌های روانی استفاده شده‌اند و برخی از رایج‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- کلرپرومازین؛
- فلوفنازین؛
- تیوتیکسین؛
- پرفنازین؛
- هالوپریدول؛
- تری‌فلوپرازین.
نسل دوم آنتی‌سایکوتیک‌ها که به آنتی‌سایکوتیک‌های آتیپیک معروف‌اند، نوع جدیدی از داروها هستند که برای درمان اختلالات هذیانی نیز استفاده می‌شوند اما در مقایسه با آنتی‌سایکوتیک‌های معمولی عوارض جانبی کمتری دارند. این داروها با مسدودکردن گیرنده‌های دوپامین و سروتونین در مغز عمل می‌کنند و به نظر می‌رسد برای درمان علائم توهم و اختلال هذیانی مؤثرترند. برخی از این داروها عبارت‌اند از:
- الانزاپین؛
- کلوزاپین؛
- آریپیپرازول؛
- آسناپین؛
- ایلوپریدون؛
- ریسپریدون؛
- کاریپرازین؛
- زیپراسیدون.
گاهی برای درمان توهم داروهای ضدافسردگی و آرام‌بخش نیز تجویز می‌شوند. داروهای ضدافسردگی مانند مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) معمولا برای درمان اضطراب ناشی از توهم استفاده می‌شوند.
۲. رواندرمانی
رواندرمانی نیز ممکن است در کنار مصرف دارو یا به‌تنهایی برای غلبه بر استرس ناشی از توهم برای فرد تجویز شود. انواع مختلف رواندرمانی برای درمان توهم عبارت‌اند از:
- درمان شناختی‌رفتاری (CBT): درمان شناختی‌رفتاری نوعی روش درمانی است که بر شناسایی و به‌چالش‌کشیدن الگوهای فکری و رفتاری تمرکز دارد.
- درمان روان‌پویایی: درمان روان‌پویایی نوعی روانکاوی است که بر الگوهای ناخودآگاه فکری و رفتاری متمرکز است. درمان روان‌پویشی ممکن است برای کشف عوامل عاطفی و روان‌شناختی زمینه‌ای استفاده شود که در ایجاد توهم نقش دارند.
- خانواده‌درمانی: خانواده‌درمانی شامل رواندرمانی با فرد مبتلا و اعضای خانواده او برای بررسی الگوهای ارتباطی‌ای است که باعث ایجاد توهمات فرد می‌شوند.
- گروه‌درمانی: گروه‌درمانی شامل کار با گروهی از افراد است که تجربیات یا چالش‌های مشابهی دارند.
- درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش (ACT): در این روش درمانی از تکنیک‌های پذیرش و ذهن‌آگاهی همراه با تعهد و فرایندهای تغییر رفتار برای افزایش انعطاف‌پذیری روانی استفاده میشود.
مهارتهای مقابله با توهم
ممکن است بپرسید درمان خانگی توهم چیست؟ توسعه مهارتهای مقابلهای در کنار روشهای درمانی اصلی باعث میشود فرد علائم توهم و اختلال هذیانی را بهتر مهار کند. این مهارتهای مفید عبارت‌اند از:
- انجام فعالیت‌های لذت‌بخش؛
- ذهن‌آگاهی برای ماندن در زمان حال؛
- ترفندهای تنظیم احساسات مانند تنفس عمیق؛
- آمادگی و داشتن برنامه برای زمانی که توهم عود می‌کند.
با گذشت زمان و تمرین این مهارت‌ها به منابع ارزشمند مادام‌العمر برای تاب‌آوری تبدیل می‌شوند.
سؤالات رایج
۱. توهم چیست و راه درمانش چیست؟
توهم یکی از علائم اصلی روانپریشی و شامل اعتقادات قوی به چیزهای نادرست است. دارو و رواندرمانی ۲ روش اصلی درمان این بیماری هستند.
۲. چگونه توهم را از بین ببریم؟
توسعه مهارتهای مقابلهای در کنار روشهای درمانی اصلی باعث میشود علائم توهم را بهتر مهار کنید.
۳. علت توهم زدن در نوجوانان چیست؟
ژنتیک، اختلالات حسی، عوامل محیطی و عوامل بیولوژیکی مهمترین علل توهم در نوجوانان و بزرگسالان است.
سخن پایانی
افراد مبتلا به توهم معمولا معتقدند که مدام تحت‌تعقیب، نظارت یا کنترل نیروهای خارجی هستند یا توانایی‌های ویژه‌ای دارند. درمان بیماری زمینه‌ای عامل توهم باعث غلبه بهتر بر این اختلال و بهبود علائم آن میشود.
خودتان یا عزیزانتان تجربه‌ای در زمینه این اختلال دارید؟ لطفا نظرات و تجربیات ارزشمندتان را با ما و کاربران عزیزمان به اشتراک بگذارید.
در افسردگی غم به لایه‌های عمیق زندگی نفوذ کرده و اختلالاتی در احساسات و رفتار شما به‌وجود می‌آورد. اگر احساس افسردگی دارید، حتما با کمک یک روانشناس متخصص مشکل را ریشه‌یابی کنید و برای حل آن راهکار بگیرید.برای ارتباط با مشاور متخصص افسردگی روی دکمه زیر کلیک کنید.
