استویا (Stevia) یک گیاه بسیار شیرین است که از قرن شانزدهم میلادی از آن برای شیرین‌کردن نوشیدنی‌ها و تهیه‌ی چای استفاده می‌شده است. این گیاه بومی پاراگوئه و برزیل است و از آن به‌عنوان یک مکمل گیاهی و شیرینکنندهی بدون کالری یا دارای کالری کم و به‌عنوان جایگزین سالمی برای شکر استفاده می‌شود. استویا به کنترل قند خون افرادی که دیابت دارند کمک بسیاری می‌کند. همچنین باعث لاغری نیز می‌شود. در این مقاله در مورد فواید استویا برای سلامتی، موارد استفاده، خطرات و عوارض احتمالی آن صحبت خواهیم کرد.
نکاتی درباره‌ی گیاه استویا
- این گیاه بومی برزیل و پاراگوئه است.
- شیرینی آن ۲۰۰ تا ۳۰۰ برابر شکر است.
- می‌توان این گیاه را جزو شیرین‌کننده‌های بدون‌کالری دسته‌بندی کرد. زیرا کالری بسیار پایینی دارد.
- فواید استویا به‌عنوان جایگزین شکر در رژیم غذایی مبتلایان به دیابت به اثبات رسیده است.
- استویا و اریتریتول برای استفاده در ایالات متحده موردتأیید قرار گرفته‌اند و به‌نظر می‌رسد مصرف متوسط آن خطری برای سلامتی ندارد.
استویا چیست؟
استویا یا استویا رابادیانا درختچه‌ای انبوه است که به تیره‌ی کاسنیان تعلق دارد. ۱۵۰ گونه از این گیاه وجود دارد که همه‌ی آنها بومی آمریکای شمالی و جنوبی هستند.
امروزه چین به بزرگ‌ترین صادرکننده‌ی استویا در جهان تبدیل شده است. البته این گیاه در بسیاری از کشورها تولید می‌شود. همچنین در برخی فروشگاه‌های محصولات باغی، گیاه استویا برای پرورش خانگی نیز فروخته می‌شود.
از آنجایی‌که استویا ۲۰۰ تا ۳۰۰ برابر شیرین‌تر از شکر است، بنابراین برای ایجاد شیرینی مشابه، نسبت به سایر شیرین‌کننده‌های عمده به تقریبا ۲۰٪ زمین کمتر و مقدار بسیاری کمتری آب نیاز دارد.
این گیاه محتوی ۸ گلیکوزید است. این ترکیبات شیرین از برگ‌های استویا استخراج شده و تصفیه می‌شوند. این گلیکوزیدها عبارت‌اند از:
- استویوزید؛
- ربادیوزید E، D، C، A و F.
- استویول بیوزید؛
- دلکوزید A.
استویوزید و ربادیوزید A فراوان‌ترین این گلیکوزیدها هستند. اصطلاح استویا در این مطلب به استویول گلیکوزید و ربادیوزید A اشاره خواهد داشت. این ترکیبات در طی فرایندهای چیدن برگ‌ها، خشک کردن آنها، استخراج آب و تصفیه به دست می‌آیند. استویای خام پیش از تصفیه و رنگ‌زدایی، طعم تلخ و بوی نامطبوعی دارد. برای تهیه‌ی عصاره‌ی نهایی استویا باید نزدیک به ۴۰ مرحله طی بشود.
۱۸ درصد برگ‌های استویا را استویوزید تشکیل می‌دهد. برخی از نام‌های تجاری شیرین‌کننده‌های استویا عبارت‌اند از: اِنلیتن، پیورویا، رِبیانا، استویا، استویاکاین و عصاره‌ی استویای خام.
فواید احتمالی استویا برای سلامتی
استفاده از استویا به جای شکر می‌تواند فواید چشمگیری برای سلامتی داشته باشد. استویا به‌عنوان یک شیرینکنندهی بدون کالری شناخته می‌شود. یعنی میزان کربوهیدرات موجود در آن کمتر از ۵ گرم است. این گیاه می‌تواند با سایر مواد ترکیب شده و این امر بسته به آن ترکیبات می‌تواند کالری محصول را افزایش بدهد.
کالری موجود در استویا دقیقا صفر نیست. ولی به حدی کمتر از شکر است که می‌توان آن را در دسته‌ی شیرین‌کننده‌های بدون‌کالری قرار داد.
شیرینی موجود در در این گیاه از ترکیبات طبیعی موجود در آن نشئت می‌گیرد. درنتیجه برای افرادی که ترجیح می‌دهند از غذاها و نوشیدنی‌های طبیعی استفاده کنند، گزینه‌‌ی بهتری محسوب می‌شود. کالری پایین استویا برای مبتلایان به دیابت و کسانی که به‌دنبال کنترل وزن هستند نیز یک ویژگی مثبت محسوب می‌شود.
در زیر با برخی فواید استویا بیشتر آشنا می‌شویم:
۱. دیابت
مطالعات نشان می‌دهند که مصرف استویا موجب افزایش کالری و کربوهیدرات مصرفی نمی‌شود. همچنین این مطالعات نشان می‌دهند که این گیاه بر قند خون و واکنش به انسولین تأثیری ندارد. این امر به مبتلایان به دیابت اجازه می‌دهد تا از گستره‌ی بزرگتری از غذاها استفاده و رژیم غذایی سالم تر را دنبال کنند.
براساس یک بررسی بر روی ۵ آزمایش کنترل‌شده‌ی تصادفی، تأثیر استویا بر شاخص‌هایی مانند قند خون، سطح انسولین، فشار خون و وزن بدن بسیار اندک تا صفر است.
در یکی از این مطالعات مصرف این گیاه موجب کاهش چشمگیری در قند خون و واکنش گلوکاگون پس از مصرف وعده‌ی غذایی در مبتلایان به دیابت نوع ۲ شد. گلوکاگون هورمونی است که سطح گلوکز را در خون تنظیم می‌کند. مکانیسم ترشح گلوکاگون معمولا در مبتلایان به دیابت به‌درستی انجام نمی‌گیرد. با افزایش قند خون، گلوکاگون افت می‌کند و همین امر موجب تنظیم قند خون می‌شود.
۲. کنترل وزن
چاقی و اضافه وزن دلایلی مختلفی دارد. عدم تحرک کافی و مصرف غذاهای پرانرژی مانند غذاهای پرچرب و سرشار از شکر از دلایل آن هستند. تقریبا ۱۶٪ از کل کالری دریافتی رژیم غذایی آمریکایی‌ها را شکر اضافه‌شده به غذاها تشکیل می‌دهد. این امر خطر افزایش وزن و کاهش کنترل قند خون را افزایش می‌دهد.
میزان قند یا کالری در استویا ناچیز یا صفر است. بنابراین استفاده از آن راهی مناسب برای کاهش کالری دریافتی است؛ بدون اینکه مجبور بشویم غذاهای بدمزه بخوریم!
۳. سرطان لوزالمعده
استویا محتوی استرول‌ها و ترکیبات آنتی‌اکسیدانی فراوانی مانند کمپفرول است. براساس مطالعات کمپفرول می‌تواند خطر سرطان لوزالمعده را تا ۲۳٪ کاهش بدهد.
۴. فشار خون
برخی گلیکوزیدهای موجود در عصاره‌ی استویا می‌توانند به گشادشدن رگ‌های خونی کمک بکنند. همچنین آنها می‌توانند دفع سدیم و خروج ادرار را افزایش بدهند.
براساس مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۳ صورت گرفت این گیاه به‌طور بالقوه می‌تواند موجب کاهش فشار خون شود. این مطالعه نشان می‌دهد که احتمالا استویا موجب واکنش‌های کاردیوتونیک در بدن می‌شود. واکنش‌های کاردیوتونیک موجب تنظیم فشار خون و ضربان قلب می‌شوند.
بااین‌حالی برخی مطالعات دیگر نیز نشان می‌دهند که استویا بر فشار خون تأثیری ندارد. بنابراین برای تأیید این خاصیت استویا به مطالعات بیشتری نیاز است.
۵. رژیم غذایی کودکان
غذاها و نوشیدنی‌هایی که محتوی استویا هستند، نقش مهمی در کاهش کالری دریافتی در رژیم غذایی کودکان دارند. امروزه هزاران محصول از سس سالاد گرفته تا شکلات‌هایی در بازار وجود دارند که محتوی شیرینکنندهی طبیعی این گیاه هستند. این امر به کودکان کمک می‌کند تا بدون افزایش کالری مصرفی و با داشتن رژیم غذایی کم‌شکر بتوانند از غذاها و نوشیدنی‌های شیرین استفاده کنند.
مصرف زیاد شکر و کالری با افزایش خطر بیماری‌های قلبی-عروقی و چاقی در ارتباط است.
۶. حساسیت‌ها (آلرژی‌ها)
در سال ۲۰۱۰ کمیته‌ی امنیت غذایی اروپا تأثیر مصرف استویا را بر بروز واکنش‌های آلرژیک بررسی کرد. محققان نتیجه‌گیری کردند گلیکوزیدهای استویول واکنش‌پذیر نیستند و به ترکیبات واکنش‌پذیر تجزیه نمی‌شوند. بنابراین مصرف آنها در مواد غذایی موجب بروز واکنش‌های آلرژیک نمی‌شود.
حتی عصاره‌های بسیار خالص استویا نیز بعید است که موجب بروز واکنش‌های آلرژیک بشوند. تا سال ۲۰۰۸ هیچ موردی از حساسیت به استویا ثبت نشده بود.
عوارض جانبی استویا
براساس مطالعات عصاره‌ی استویا عوارض جانبی‌ای ندارد. گلیکوزید استویول خالص توسط سازمان غذا و داروی آمریکا جزو افزودنی‌های مجاز شناخته می‌شود. ولی ممکن است مصرف برگ کامل استویا مشکلاتی را برای فرد ایجاد بکند.
در ابتدا تصور می‌شد که استویا می‌تواند برای سلامت کلیه خطرناک باشد. اما مطالعه‌ای بر روی موش‌ها نشان داد مکمل‌های حاوی برگ‌های استویا ویژگی‌هایی دارند که از کلیه محافظت کرده و به بهبود دیابت کمک می‌کنند.
مطالعات نشان می‌دهد مصرف مقادیر توصیه‌شده از جایگزین‌های شکر در در دوران بارداری مجاز است و خطری ندارد.
برخی محصولات استویا محتوی الکل‌قند (نوعی الکل حاصل از قندها) هستند. افرادی که نسبت به الکل‌قند حساسیت دارند، ممکن است با مصرف آن علائمی مانند گرفتگی‌ها و نفخ شکم، حالت تهوع و اسهال را تجربه کنند. البته احتمال بروز این علائم در اثر مصرف قندالکل اریتریتول (که در استویا وجود دارد) کمتر از بقیه قندالکل‌هاست.
تا زمانی که استویا به‌خوبی تصفیه شده باشد و در حد اعتدال مصرف شود، موجب بروز عوارض جانبی نمی‌شود و می‌توانید بدون نگرانی آن را مصرف کنید.
موارد استفاده از استویا
در آمریکا شیرین‌کننده‌های استویا به‌عنوان جایگزین شکر در غذاها و نوشیدنی‌ها استفاده می‌شود تا کالری دریافتی را کاهش بدهد.
عصاره‌ی برگ‌های استویا از اواسط دهه‌ی ۹۰ میلادی در ایالات متحده به عنوان یک مکمل غذایی فروخته می‌شود و بیشتر آنها محتوی ترکیبات شیرین و غیرشیرین برگ استویا هستند.
ترکیبات شیرین موجود در استویا طبیعی هستند و این برای کسانی که می‌خواهند غذاها و نوشیدنی‌های طبیعی مصرف کنند، یک مزیت است.
استویا در سرتاسر جهان در بیش از ۵۰۰۰ غذا و نوشیدنی یافت می‌شود. شیرین‌کننده‌های استویا در محصولات مختلفی در آسیا و آمریکای جنوبی مورداستفاده قرار می‌گیرند. در محصولاتی مانند بستنی، دسرها، سس‌ها، ماست، ترشی‌ها، نان، نوشیدنی‌های بدون‌الکل، آدامس، آب‌نبات، غذاهای دریایی و سبزیجات آماده از استویا استفاده می‌شود.
خطرات استویا چیست؟
در سال ۱۹۹۱ سازمان غذا و داروی آمریکا از تأیید استویا به‌عنوان یک افزودنی مجاز خودداری کرد. اما در سال ۲۰۰۸ و زمانی که فرایند تصفیه توسط شرکت کوکاکولا گسترش یافت و ثبت شد، سازمان غذا و دارو عصاره‌ی این گیاه را در زمره‌ی افزودنی‌های مجاز قرار داد.
سازمان‌های نظارتی جهانی اعلام کرده‌اند مصرف عصاره‌ی استویا با خلوص بالا طبق مقادیر توصیه‌شده برای افراد خطری ندارد. آنها مقدار مجاز مصرف استویا را ۴ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن فرد در روز مشخص کرده‌اند. به‌عبارتی یک فرد ۷۰ کیلوگرمی می‌تواند روزانه ۲۸۰ میلی‌گرم عصاره‌ی استویا مصرف کند. این سازمان‌ها عبارت‌اند از: فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد)، سازمان بهداشت جهانی و سازمان غذا و داروی آمریکا.
براساس مطالعات استویوزید هیچ خاصیت سمی ندارد. این مطالعات گستره‌ی وسیعی از حیوانات آزمایشگاهی را در بر می‌گرفت. در اثر مصرف استویوزید در آنها هیچ‌گونه عوارض جانبی یا مسمومیت غذایی مشاهده نشد.
گلیکوزیدهای استویول موجود در استویا با معیارهای خلوصی که توسط کمیته مشترک متخصصین افزودنی‌هایی غذایی ایجاد شده، مطابقت دارد. درنتیجه مصرف شیرین‌کننده‌های این گیاه برای مبتلایان به دیابت سالم و بی‌خطر است.
در بیشتر مطالعات علمی از عصاره‌ی استویا با خلوص بالا استفاده می‌شود. عصاره‌های استویای خام که در مطالعات قدیمی استفاده می‌شده، می‌توانست موجب بروز تغییراتی در نتایج و اطلاعات حاصل بشود.
می‌توان این گیاه را از بسیاری از مراکز فروش محصولات باغی تهیه کرد، در خانه پرورش داد و به روش‌های مختلفی مورداستفاده قرار داد؛ همان‌طور که برای قرن‌ها در سایر کشورها از آن استفاده می‌شده است.
تأیید فواید استویا برای سلامتی به مطالعات بیشتری نیاز دارد. البته می‌توانید از سالم‌بودن آن اطمینان داشته باشید و از آن به‌عنوان جایگزین ایده‌آل شکر استفاده بکنید.
