سندرم متابولیک به مجموعه‌ای از عوامل شامل فشار خون بالا، سطح بالای قند خون ناشتا و چاقی شکمی گفته می‌شود که خطر ابتلا به بیماری های قلبی_عروقی و دیابت نوع۲ را افزایش می‌دهد. این سندرم با نام سندرم مقاومت به انسولین هم شناخته می‌شود. سندروم متابولیک، بیماری خاصی نیست. اما دربرگیرنده‌ی عواملی است که فرد را در خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری قلبی_عروقی و همچنین دیابت نوع دوم قرار می‌دهد. در این مقاله شما را با علائم سندرم متابولیک، علل ابتلا، عوامل خطر، تشخیص و راه‌های درمان سندرم متابولیک آشنا خواهیم کرد.
علائم سندرم متابولیک
بنابر نظر پزشکان و انجمن قلب آمریکا، فردی که حداقل، سه مورد از ۵ علامت زیر را داشته باشد، به سندرم متابولیک مبتلاست:
- چاقی مرکزی، احشایی به‌ویژه شکمی (اندازه‌ی دور کمر در آقایان بیش از ۱۰۰ سانتی‌متر و در خانم‌ها بیش از ۸۹ سانتی‌متر)؛
- قند خون ۱۰۰ میلی‌گرم/ دسی‌لیتر یا بیشتر؛
- فشار خون ۱۳۰ به روی ۸۵ میلی‌متر جیوه یا بیشتر؛
- سطح گلیسرید خون ۱۵۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر یا بیشتر؛
- سطح کلسترول لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL) بالاتر از ۴۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر یا کمتر برای آقایان و ۵۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر یا کمتر برای خانم‌ها.
داشتن سه تا از پنج علامت فوق، بیانگر خطر بیشتر ابتلا به بیماری‌های قلبی_عروقی مانند حمله قلبی یا سکته قلبی و دیابت نوع۲ است.
درمان سندرم متابولیک
هدف از تشخیص این سندرم، پیش از هر چیزی، شناسایی افرادی است که مستعد ابتلا به سندرم متابولیک هستند، اما می‌توانند با اصلاح سبک زندگی خود، بدون استفاده از دارو، عوامل بیماری‌زا را از خود دور کنند.
در این سندرم، می‌توان با تغییر سبک زندگی، قند و فشار خون بالا و ناهنجاری‌های موجود در لیپید و کلسترول بدن را درمان کرد.
هرچند در برخی افراد، وقتی سندرم متابولیک تشخیص داده می‌شود، از قبل جنبه‌ای از این سندرم، به‌عنوان مثال فشار خون، خودش را نشان داده و آنها درحال مصرف دارو برای کنترل آن هستند.
کاهش وزن، به ویژه در قسمت بالایی بدن می‌تواند در درمان بسیار مؤثر باشد.
متخصصان برای پیشگیری و کنترل مقدار ناهنجار کلسترول و دیگر عوامل سندرم متابولیک، اقدامات زیر را پیشنهاد می‌کنند:
- داشتن رژیم غذایی مناسب قلب که قند، چربی و سدیم (نمک) کمی دارد؛
- به‌طور منظم ورزش کردن؛
- پرهیز از مصرف سیگار و الکل.
انجمن قلب آمریکا، انجام حداقل ۱۵۰ دقیقه ورزش را در هفته توصیه می‌کند. این زمان را می‌توان به جلسات ۱۰ دقیقه‌ای تقسیم‌بندی کرد. بهترین ورزش برای شروع، پیاده‌روی است.
درمان دارویی سندرم متابولیک
وقتی پزشکان دارودرمانی را ضروری می‌دانند، درمان را معمولا با تجویز «متفورمین»، شروع می‌کنند. این دارو می‌تواند به گروه‌های در خطر بالا کمک بسیاری کند. این افراد معمولا دارای قند خون بسیار بالا هستند و در طیف چاقی قرار دارند. آنها نمی توانند با رژیم غذایی و اصلاح سبک زندگی، سندرم متابولیک خود را درمان کنند.
«متفورمین» با نام‌های تجاری دیگری مانند «فورتامت»، «گلوکوفاژ»، «گلومتزا» و «ریومت» نیز وجود دارد. اما پزشکان به‌طور رسمی اجازه ندارند از متفورمین به‌عنوان پیشگیری از ابتلا به دیابت در افراد مبتلا به سندرم متابولیک استفاده کنند. با این‌حال، برخی از پزشکان برای پیشگیری از دیابت در افراد مبتلا به قند خون نسبتا بالا و چاقی شکمی، متفورمین تجویز می‌کنند.
در تحقیقی که سال ۲۰۱۳ انجام شد، محققان به این نتیجه رسیدند که «متفورمین» در کاهش خطر ابتلا به دیابت بزرگسالانی که مستعد این بیماری هستند، اثر مطلوبی داشته است، اما رژیم غذایی سالم و مناسب به‌همراه ورزش، دو برابر مؤثرتر از مصرف داروها هستند.
برای درمان سندرم متابولیک از داروهای دیگری نیز استفاده می‌شود. از این داروها می‌توان به «استاتین»ها اشاره کرد که برای درمان مقدار بالای کلسترول «لیپوپروتئین» کم‌چگالی (low-density lipoprotein-LDL) به‌کار می‌رود. داروهای ضد فشار خون نیز برای درمان فشار خون استفاده می‌شوند. اما یکبار دیگر باید یادآوری کرد که برای افراد مبتلا به فشار خون یا کسانی که در خطر کم ابتلا به دیابت قرار دارند، پیش از هر چیزی پیروی از سبک زندگی سالم، بهترین اقدام است.
رژیم غذایی مناسب
رژیم غذایی «دش» (DASH)، مناسب پیشگیری و درمان سندرم متابولیک است. هدف از این رژیم غذایی، پیشگیری از پرفشاری خون است. در این رژیم غذایی:
- خوراکی‌ها از منابع سالم انتخاب می‌شوند؛
- مصرف گوشت قرمز، سدیم، چربی‌های اشباع‌شده و به‌طور کلی چربی‌ها و غذاها و نوشیدنی‌های شیرین بسیار محدود است؛
- میوه و سبزیجات بسیاری در کنار غلات کامل، ماهی و آجیل مصرف می‌شود.
رژیم غذایی «دش»، به جای اینکه مقدار کالری مصرفی افراد را کنترل کند، به آنها یاد می‌دهد که چه غذایی بخورند، اما افرادی که قصد لاغر شدن دارند، می‌توانند کالری کمتری به بدن برسانند.
تشخیص سندرم متابولیک
هنگام تشخیص سندرم متابولیک، تمام پزشکان درمورد آستانه و مرز دقیق تمام عوامل خطرزا، اتفاق‌نظر ندارند. به‌طور مثال، هنوز در مورد اتخاذ بهترین روش برای اندازه‌گیری و تعریف چاقی، نمی‌توانند هم‌عقیده باشند. گزینه‌هایی مانند شاخص توده‌ی بدن (IBM)، نسبت دور کمر به قد یا روش‌های دیگر برای تعریف چاقی به‌کار برده می‌شوند، اما هر فردی که چاق هم نباشد، می‌تواند به فشار خون یا قند خون بالا مبتلا شود.
به‌طور کلی از این معیارها برای تشخیص سندرم متابولیک استفاده می‌شود. بااین‌حال پزشکان وضعیت جسمانی هر فرد را نیز درنظر می‌گیرند.
سندروم متابولیک و چاقی دوران کودکی
سندرم متابولیک که گاهی‌اوقات به‌اختصار MetS نامیده می شود، می‌تواند از دوران کودکی شروع شود. این کودکان معمولا به چاقی زودهنگام، فشار خون بالا و «دیس‌لپیدمی» نیز مبتلا هستند. «دیس‌لپیدمی» یا «چربی‌پریشی» به‌معنای هر گونه اختلال در سطح سرمی چربی‌ها، مانند افزایش یا کاهش غیرطبیعی است.
ازآنجایی‌که در این سال‌های اخیر، چاقی میان افراد جوان شیوع پیدا کرده، بهتر است مردم نسبت به خطر بالای ابتلا به بیماری قلبی_عروقی توجه نشان داده و آزمایش‌های مربوطه را انجام دهند. این کار باعث می‌شود تا افراد از سبک زندگی سالم‌تری پیروی کنند و سلامت خود را به‌خطر نیندازند. اما اینکه چگونه و چه زمان باید برای تشخیص سندرم متابولیک و چاقی کودکان اقدام کرد، هنوز مورد بحث و گفت‌وگوست. یکی از دلایل این است که کودکان در مسیر رشد قرار دارند و بسیاری از عوامل خطرساز ابتلا به سندرم متابولیک دست‌خوش تغییرات وسیعی می‌شود.
بنابر آمار مرکز کنترل بیماری‌ها در ایالات متحده، تقریبا از هر ۵ نفرِ ۶ تا ۱۹ ساله در آمریکا، یک نفر اکنون چاق است که این تعداد ۳ برابر دهه‌ی ۱۹۷۰ است. سلامت این افراد، بعدها در بزرگ‌سالی، به‌خطر می‌افتد.
دلایل ابتلا به سندرم متابولیک
ازآنجایی‌که سندروم متابولیک، مجموعه‌ای از عوامل خطرساز برای سلامتی بدن است، پس نمی‌توان برای آن یک دلیل خاص ارائه داد. داشتن چاقی مرکزی یا اضافه وزن می‌تواند دلیل عمده‌ی ابتلا به این سندرم باشد، اما مقدار وجود ناهنجار لیپید و کلسترول در خون، فشار خون بالا و پیش دیابت هم می‌تواند خطر بیماری‌های کاردیومتابولیک را افزایش دهد. به مجموعه‌ی عوامل خطرزای ابتلا به بیماری‌های دیابت، قلبی یا سکته‌ی مغزی، بیماری‌های کاردیومتابولیک می‌گویند که برخی از عوامل خطر، گریزناپذیرند. عواملی مانند تاریخچه‌ی خانوادگی و پیش‌زمینه‌ی نژادی می‌توانند احتمال ایجاد برخی از این عوامل را افزیش دهند. اما انتخاب نوع و سبک زندگی سالم می‌تواند روی این عوامل اثرگذار باشد.
رژیم و تغذیه مملو از چربی و قند فراوان، در کنار بی‌تحرکی و ورزش نکردن می‌تواند فرد را گرفتار چاقی و عوارض ناشی از آن کند.
اما علایمی چون مقاومت به انسولین، ضرورتا با چاقی بروز نمی‌کنند یا بیانگر سندرم متابولیک نیستند.
مقاومت به انسولین، یکی از مشخصه‌های سندرم متابولیک و چاقی است و می‌تواند فرد را به بیماری‌های قلبی_عروقی و دیابت نوع۲ مبتلا کند، اما ممکن است علامت بروز بیماری‌های دیگری هم باشد. از این بیماری‌ها می‌توان به سندرم کوشینگ (در اثر افزایش فعالیت قشر غده آدرنال ایجاد می‌شود)، سندرم پلی کیستیک تخمدان، کبد چرب غیرالکلی و بیماری مزمن کلیوی اشاره کرد.
از بیماری‌های دیگری که با سندرم متابولیک ارتباط دارند، می‌توان به مقاومت به انسولین و قند خون بالا حاوی التهاب خفیف و نقص لخته خون اشاره کرد. همچنین این موارد می‌توانند منجر به ایجاد بیماری‌های قلبی_عروقی شوند.
عوامل خطر ابتلا به سندرم متابولیک
عوامل زیر خطر ایجاد سندروم متابولیک را افزایش می‌دهند:
- سایز کمر بزرگ؛
- پیشینه‌ی خانوادگی در ابتلا به این بیماری؛
- ورزش نکردن همراه با رژیم غذایی پرکالری؛
- مقاومت انسولینی؛
- مصرف برخی از داروها.
داروهایی که برای درمان التهاب، ایدز، حساسیت‌ها و افسردگی استفاده می‌شوند، می‌توانند موجب چاقی فرد یا تغییراتی در فشار خون، مقدار کلسترول و قند خون او شوند.
